Ο καπιταλισμός της πληροφορίας χρησιμοποιεί νεοφιλελεύθερες τεχνικές της εξουσίας. Σε αντίθεση με παλαιότερες μεθόδους του καθεστώτος πειθάρχησης, δεν ασκείται πια η εξουσία με καταναγκασμούς και απαγορεύσεις, αλλά με θετικά ερεθίσματα. Εκμεταλλεύονται την ελευθερία αντί να την καταπιέζουν. Αφήνουν τη βούλησή μας ελεύθερη και τη ρυθμίζουν μέσω του ασυνείδητου. Η καταπιεστική εξουσία είναι μια smart εξουσία, η οποία δεν προστάζει αλλά ψιθυρίζει, που δε δίνει εντολές αλλά παρακινεί, πράγμα που σημαίνει ότι σκουντά διακριτικά προς τη διαμόρφωση της συμπεριφοράς εκ μέρους του συστήματος. Στο έργο του Φουκώ Επιτήρηση και Τιμωρία το καθεστώς παρακινεί και βελτιστοποιεί. Στο νεοφιλελεύθερο σύστημα της πληροφορίας η ασκούμενη εξουσία παρουσιάζεται ως ελευθερία, επικοινωνία και κοινότητα.
Ακόμα και οι influencer στο YouTube και στο Instagram έχουν υιοθετήσει νεοφιλελεύθερες τεχνικές. Οι influencers στον χώρο των ταξιδιών, της ομορφίας ή του αθλητισμού μας λένε ότι προωθούν την ελευθερία, τη δημιουργικότητα και την αυθεντικότητα. Οι διαφημίσεις, όπου εκθέτουν κομψά τα προϊόντα, δεν εκλαμβάνονται ως ενοχλητικές. Με αυτό τον τρόπο τα προϊόντα γίνονται επιθυμητά και αξιοζήλευτα, ενώ πιο συμβατικές διαφημίσεις αγνοούνται εσκεμμένα. Οι influencers παρουσιάζονται ως πρότυπα. Έτσι, αποκτά η όλη κατάσταση μια θρησκευτική διάσταση. Οι influencers παρουσιάζονται σαν λυτρωτές. Οι followers λειτουργούν ως απόστολοι, αγοράζοντας τα πολυπόθητα προϊόντα, τα οποία οι influencers προσποιούνται ότι καταναλώνουν στις άρτια σκηνοθετημένες ζωές τους. Οι followers συμμετέχουν έτσι σε μια ψηφιακή ευχαριστία. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης θυμίζουν την εκκλησία: Το Like είναι το αμήν. Η κοινοποιήση είναι η μετάληψη. Η κατανάλωση είναι η λύτρωση. Η επανάληψη ως βασική δραματουργία των influencer δεν οδηγεί σε ρουτίνα και βαρεμάρα. Αντιθέτως, προσδίδει στον χαρακτήρα την αίσθηση μιας λειτουργίας με την θρησκευτική έννοια του όρου. Παράλληλα, οι influencers παρουσιάζουν ακόμα και τα προς το ζην προϊόντα σαν απαραίτητο μέσο για την προσωπική ολοκλήρωση. Έτσι, καταναλώνουμε μέχρι θανάτου, ενώ συγχρόνως επιτυγχάνουμε την προσωπική ολοκλήρωση μέχρι αηδίας. Η κατανάλωση και η ταυτότητα γίνονται ένα. Η ίδια η ταυτότητα μετατρέπεται σε προϊόν.
Περηφανευόμαστε για την ελευθερία μας, ενώ η ζωή μας είναι παγιδευμένη στην ολοκληρωτική καταγραφή των πάντων προς όφελος της ψυχοπολιτικής διαμόρφωσης της συμπεριφοράς. Στο νεοφιλελεύθερο καθεστώς της πληροφορίας η εξουσία δε διασφαλίζεται από την διαρκή επιτήρηση, αλλά από την νόθα ελευθερία. Σε αντίθεση με την μη προσβάσιμη οθόνη του Μεγάλου Αδελφού, η έξυπνη οθόνη επαφής κάνει τα πάντα διαθέσιμα και καταναλώσιμα. Έτσι δημιουργεί την ψευδαίσθηση μιας «ελευθερίας των ακροδακτύλων».[1] Στο καθεστώς της πληροφορίας το να είσαι ελεύθερος δε σημαίνει να δρας, αλλά να κλικάρεις, να πατάς like και να κοινοποιείς. Κανείς δεν αντιστέκεται σε αυτό. Αυτό το σύστημα δεν έχει να φοβηθεί καμία επανάσταση. Τα δάκτυλα δεν είναι ικανά να δράσουν. Είναι απλά ένα όργανο προορισμένο να επιλέγει τις καταναλωτικές επιθυμίες. Η κατανάλωση και η επανάσταση αποκλείουν η μία την άλλη.
Ένα χαρακτηριστικό στοιχείο του ολοκληρωτισμού ως κοσμική πολιτική θρησκεία είναι ακριβώς εκείνη η ιδεολογία που έχει «την αξίωση μιας ολικής εξήγησης του κόσμου». Η ιδεολογία ως αφήγηση υπόσχεται τη «συνολική εξήγηση όλων των ιστορικών γεγονότων, και μάλιστα την συνολική εξήγηση του παρελθόντος, την παντελή γνώση του παρόντος και την αξιόπιστη πρόβλεψη του μέλλοντος».[2] Η ιδεολογία ως ολική εξήγηση του κόσμου εξαφανίζει το απρόβλεπτο και την άγνοια.
Με την κυριαρχία των δεδομένων το καθεστώς της πληροφορίας κάνει φανερές όλες τις ολοκληρωτικές επιδιώξεις του. Στόχος του είναι η ολοκληρωτική μορφή της γνώσης. Η ολοκληρωτική γνώση των δεδομένων δεν επιτυγχάνεται όμως μέσω της ιδεολογικής αφήγησης, αλλά μέσω του αλγοριθμικού υπολογισμού. Η κυριαρχία των δεδομένων θέλει να υπολογίζει τα πάντα. Τα big data δεν αφηγούνται. Οι αφηγήσεις εδώ είναι όμοιες με αλγοριθμικές μετρήσεις. Το καθεστώς της πληροφορίας αντικαθιστά την αφήγηση με τα νούμερα. Οι αλγόριθμοι δε μπορούν να παραβλέψουν το απρόβλεπτο της εμπειρίας τόσο αποτελεσματικά όσο οι ιδεολογικές αφηγήσεις – παρά το γεγονός ότι διαθέτουν μια κάποια νοημοσύνη.
[1] Vilém Flusser, Dinge und Undinge. Phänomenologische Skizzen, München 1993, σ. 87.
[2] Hannah Arendt, Elemente und Ursprünge totaler Herrschaft, München 2006, σ. 964.
Τίτλος πρωτότυπου: Byung-Chul Han, Infokratie – Digitalisierung und die Krise der Demokratie, Verlag Matthes & Seitz, Berlin 2021.
Ο ζωγραφικός πίνακας που πλαισιώνει τη σελίδα είναι έργο του Kωνσταντίνου Ξενάκη.
