Κατ᾿ ἀρχήν νά σημειώσουμε ἕνα φιλολογικό σχόλιο: ἡ λέξη Θεοφάν<ε>ια, κατά τόν καθηγητή Γεώργιο Μπαμπινιώτη, ὀρθό εἶναι νά γράφεται μέ ι καί ὄχι μέ ει.[1] Τά Θεοφάν<ε>ια εἶναι ἡ ἀρχαιότερη ἑορτή τοῦ Χριστιανισμοῦ μετά τό Πάσχα. Κατά τά Θεοφάν<ε>ι ἤ Ἐπιφάν<ε>ια ἑορταζόταν ἀρχικά τήν 6η Ἰανουαρίου τόσο ἡ γέννηση ὅσο καί ἡ βάπτιση τοῦ Χριστοῦ. Αἴφνης ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος στήν ΛΗ´ ὁμιλία του Εἰς τά Θεοφάνια, εἴτουν γενέθλια τοῦ Σωτῆρος γράφει: «Τά δέ νῦν Θεοφάνια, ἡ πανήγυρις, εἴτουν γενέθλια∙λέγεται γάρ ἀμφότερα, δύο κειμένων προσηγοριῶν ἑνί πράγματι. Ἐφάνη γάρ ὁ Θεός διά γεννήσεως…».[2] Μέχρι τά τέλη τοῦ 4ου αἰῶνα τά Θεοφάν<ε>ια ἤ Ἐπφάν<ε>ια, ὡς Γέννηση καί Βάπτιση τοῦ Χριστοῦ ἑορτάζονταν κοινῶς στήν Ἀνατολή καί τή Δύση. Καί ἑορτάζονταν μαζί τόσο ἡ Γέννηση ὅσο καί ἡ Βάπτιση τοῦ Χριστοῦ. Ὅμως ἡ Δύση ἑόρταζε ἀπό τά τέλη τοῦ 4ου αἰῶνα τήν Γέννηση τοῦ Χριστοῦ ξεχωριστά τήν 25η Δεκεμβρίου. Ἀργότερα ἡ μέν Δύση παρέλαβε ἀπό τήν Ἀνατολή τόν ἑορτασμό τῶν Θεοφαν<ε>ίων, ὡς μόνο τῆς Βαπτίσεως πλέον τοῦ Χριστοῦ, τήν 6η Ἰανουαρίου, ἡ δέ Ἀνατολή παρέλαβε ἀπό τή Δύση καί καθιέρωσε τόν ἑορτασμό τῆς Γεννήσεως τοῦ Χριστοῦ τήν 25η Δεκεμβρίου[3]. Χρονικά ἡ βάπτιση τοῦ Χριστοῦ ἔγινε τόν Φεβρουάριο τοῦ 28 μ.Χ., ἴσως καί νωρίτερα.[4]
Προτοῦ προχωρήσουμε παρακάτω πρέπει νά σημειώσουμε ὅτι κατά τόν ἅγιο Γρηγόριο τόν Θεολόγο ὑπάρχουν πέντε εἴδη βαπτίσματος∙ τό βάπτισμα τοῦ Μωϋσῆ, τό βάπτισμα τοῦ Προδρόμου, τό ὁποῖο ἦταν κατά βάσιν βάπτισμα μετανοίας, τό βάπτισμα τοῦ Χριστοῦ, τό βάπτισμα τοῦ μαρτυρίου καί τό βάπτισμα τῶν δακρύων: «Ὁ Μωϋσῆς ἐβάπτισε, ἀλλ᾿ ἐβάπτισε εἰς τό ὕδωρ καί πρίν ἀπό αὐτό εἰς τήν νεφέλην καί εἰς τήν θάλασσαν. Αὐτό δέ ἀποτελοῦσε σύμβολον, ὅπως πιστεύει καί ὁ Παῦλος. Ἡ θάλασσα τοῦ νεροῦ, ἡ νεφέλη τοῦ Πνεύματος, τό μάννα τοῦ ἄρτου τῆς ζωῆς, καί τό ὕδωρ, τό ὁποῖον ἔπιναν, τοῦ οὐρανίου ποτοῦ. Καί ὁ Ἰωάννης ἐβάπτισεν, ἀλλά ὄχι τελείως ἰουδαϊκά, ἐπειδή δέν ἐβάπτισεν μόνον εἰς τό ὕδωρ ἀλλά καί εἰς τήν μετάνοιαν. Ὄχι ὅμως καί ὁλότελα πνευματικά, ἐπειδή δέν προσθέτει καί τό “εἰς τό Πνεῦμα.” Βαπτίζει καί ὁ Ἰησοῦς, ἀλλά εἰς τό Πνεῦμα. Αὐτό εἶναι τελειότης. Καί πῶς δέν εἶναι Θεός, διά νά γίνω λίγο παράτολμος, ἐκεῖνος ἀπό τόν ὁποῖον θά γίνῃς καί σύ Θεός; Γνωρίζω καί τέταρτον βάπτισμα, τό βάπτισμα τοῦ μαρτυρίου καί τοῦ αἵματος, εἰς τό ὁποῖον ἐβαπτίσθη καί ὁ ἴδιος ὁ Χριστός, καί τό ὁποῖον εἶναι πολύ πιό ἀξιοσέβαστον ἀπό τά ἄλλα, καθόσον δέν μολύνεται ἀπό μεταγενέστερα ἁμαρτήματα. Γνωρίζω καί πέμπτον ἀκόμη, τό βάπτισμα τῶν δακρύων, τό ὁποῖον εἶναι ἀκόμη πιό ἐπίπονον, ὅπως “ἐκεῖνος ὁ ὁποῖος βρέχει κάθε νύκτα τό κρεββάτι καί τά στρώματά του μέ δάκρυα”, τοῦ ὁποίου “αἱ πληγαί τῆς κακίας μυρίζουν ἄσχημα καί ἔχουν σαπίσει”, ὁ ὁποῖος “πενθεῖ καί βαδίζει μέ σκυμμένο κεφάλι” καί ὁ ὁποῖος μιμεῖται τήν ἐπιστροφήν τοῦ Μανασσῆ καί τήν ταπείνωσιν τῶν κατοίκων τῆς Νινευΐ, ἡ ὁποία τούς ἐξησφάλισε τήν συγχώρησιν, ὁ ὁποῖος, ἀκόμη, λέγει αὐτά τά ὁποῖα εἶπεν ὁ τελώνης εἰς τόν ναόν καί ἐκέρδισε τήν συγχώρησιν ἀντί διά τόν καυχησιάρη φαρισαῖον…»[5]
Κατά τά Θεοφάν<ε>ια λοιπόν ἑορτάζουμε τήν Βάπτιση καί τή ἔναρξη τῆς δημοσίας φανερώσεως τοῦ Χριστοῦ. Γιατί ὅμως βαπτίσθηκε ὁ Χριστός, ἀφοῦ τό βάπτισμα τοῦ Προφήτου Ἰωάννη ἦταν βάπτισμα μετανοίας καί καθάρσεως καί Αὐτός δέν εἶχε ἀνάγκη μετανοίας καί καθάρσεως, ὤν ἀναμάρτητος καί καθαρώτατος; ἀναφύεται τό εὔλογο ἐρώτημα. Ἄς ἀκούσουμε τόν Μητροπολίτη Ναυπάκτου π. Ἱερόθεο πού ἀπαντᾶ στό ἐν λόγῳ ἐρώτημα: «Ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός λέγει ὅτι ὁ Χριστός δέν βαπτίσθηκε, ἐπειδή εἶχε ἀνάγκη καθάρσεως, “ἀλλά τήν ἐμήν οἰκειούμενος κάθαρσιν”. Ὅπως ὁ Χριστός ἔπαθε καί σταυρώθηκε γιά τόν ἄνθρωπο καί αἰσθάνθηκε ὅλη τήν ὀδύνη καί τόν πόνο, ἔτσι οἰκειοῦται καί τήν δική μας κάθαρση. Μέ αὐτόν τόν τρόπον ἐπέτυχε πολλά πράγματα. Ἑπομένως ὁ Χριστός, κατά τόν ἅγιο Ἰωάννη Δαμασκηνό, βαπτίστηκε γιά νά συντρίψη τίς κεφαλές τῶν δρακόντων στό νερό, ἐπειδή ὑπῆρχε ἀντίληψη ὅτι οἱ δαίμονες κατοικοῦν μέσα στό νερό∙ γιά νά πλύνη τήν ἁμαρτία καί νά θάψη ὁλόκληρο τόν παλαιό Ἀδάμ μέσα στό νερό∙ γιά νά ἁγιάση τόν βαπτιστή, ἀφοῦ δέν ἁγίασε ὁ Πρόδρομος τόν Χριστό, ἀλλά ὁ Χριστός τόν Πρόδρομο, ὅταν ὁ τελευταῖος ἔβαλε τό χέρι του πάνω στό κεφάλι τοῦ Χριστοῦ∙ γιά νά τηρήση τόν νόμο, ἀφοῦ Αὐτός ὁ Ἴδιος τόν ἔδωσε καί δέν ἔπρεπε νά φανῆ παραβάτης του∙ γιά νά ἀποκαλύψη τό μυστήριο τῆς Ἁγίας Τριάδος, ἀφοῦ τήν ὥρα ἐκείνη ἔχουμε φανέρωση τῆς Ἁγίας Τριάδος∙ γιά νά γίνη τύπος καί ὑπογραμμός τοῦ δικοῦ μας βαπτίσματος, πού εἶναι τέλειο βάπτισμα καί γίνεται μέ ὕδωρ καί Πνεῦμα Ἅγιον».[6]
Ἐπίσης ἡ βάπτιση τοῦ Χριστοῦ πιστοποιεῖ τήν μεσσιανική ἰδιότητά του∙ πιστοποιεῖ ὅτι Αὐτός εἶναι ὁ ἀναμενόμενος Μεσσίας, ὁ λυτρωτής τοῦ Ἰσραήλ ἀλλά καί ὅλου τοῦ κόσμου. Ὁ καθηγητής Γεώργιος Πετρῶνος γράφει ἐπ᾿ αὐτοῦ: «Ἡ βάπτιση τοῦ Ἰησοῦ, τώρα, ἀπό τόν Ἰωάννη θεωρεῖται ὡς ἕνα πολύ σημαντικό καί ἰδιαίτερα ἐνδιαφέρον γεγονός πού ἐπισημοποιεῖ, θά λέγαμε, τή δημόσια ἀναγνώριση καί ὕψωση τοῦ Ἰησοῦ στή μεσσιανική ἰδιότητά του».[7] Ἐπίσης ὁ ἴδιος καθηγητής λέγει: «Ἔτσι τό βάπτισμα τοῦ Ἰορδάνη “προτυπώνει” καί προαναγγέλλει τό ἄλλο “βάπτισμα” τοῦ Ἰησοῦ,τό θυσιαστικό τοῦ θανάτου του πάνω στό σταυρό (Μάρκ. 10,38∙Λουκ. 12,50), ὅπου κατ᾿ οὐσιαστικό τρόπο πραγματοποιήθηκε ὄχι μόνο ἡ “ἄφεσις τῶν ἁμαρτιῶν ἡμῶν” ἀλλά καί ἡ λύτρωση τοῦ κόσμου. Ἡ δημόσια δράση καί ζωή τοῦ Ἰησοῦ, βλέπουμε ὅτι πλαισιώνεται μεταξύ δύο εἰδῶν βαπτίσματος, τοῦ πρώτου “ὕδατι” καί τοῦ δευτέρου “πυρί”, δηλαδή μεταξύ ταπείνωσης, θυσίας καί μαρτυρίου»[8]
Κατά τήν βάπτιση τοῦ Χριστοῦ τελεῖται ἡ φανέρωση ὅλης τῆς Ἁγίας Τριάδος, τοῦ Πατρός καί τοῦ Υἱοῦ καί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Ὁ Πατήρ φανερώνεται ὡς φωνή ἐξ οὐρανοῦ νά λέγει «Οὗτός ἐστιν ὁ υἱός μου ὁ ἀγαπητός, ἐν ᾧ εὐδόκησα» (Ματθ. 3,17), νά μαρτυρεῖ καί νά ἐπιβεβαιώνει ὅτι ὁ Χριστός, ὁ σαρκωθείς Λόγος εἶναι ὁ Υἱός του ὁ ἀγαπητός. Ὁ σαρκωθείς Υἱός φανερώνεται βαπτιζόμενος καί μαρτυρούμενος ὑπό τοῦ οὐρανίου Πατέρα του. Τό Ἅγιο Πνεῦμα φανερώνεται ὡς περιστερά − «ὡσεί περιστερά ἐρχόμενον ἐπ᾿ αὐτόν» (τόν Υἱόν)(Ματθ. 3,16) − προσεπικυροῦν τοῦ λόγου (τοῦ Πατρός) τό ἀσφαλές (=τό ἀλάνθαστον, τό ἀληθές), δηλαδή τό ἀληθές, τό ἀλάνθαστο τῆς μαρτυρίας τοῦ Πατρός περί τοῦ Υἱοῦ. Γι᾿ αὐτό καί ὀνομάζεται ἡ ἑορτή αὐτή Θεοφάν<ε>ια, διότι ἐφανερώθη στόν Ἰορδάνη ποταμό ὅλος ὁ Τριαδικός Θεός.
Ὁ Μητροπολίτης Ναυπάκτου π.Ἱερόθεος βασιζόμενος στόν ἅγιο Γρηγόριο Παλαμᾶ ἐκθέτει μία πολύ ἐνδιαφέρουσα καί σημαντική ἑρμηνεία τῆς Θεολαλήτου φράσεως «ἐν ᾧ εὐδόκησα». Ἄς τήν ἀκούσουμε: «Ἐκεῖνο πού εἶναι ἀξιοπρόσεκτο, κατά τόν ἅγιο Γρηγόριο τόν Παλαμᾶ, εἶναι τό “ἐν ᾧ εὐδόκησα”. Γιά νά δῆ κανείς τήν ἀξία αὐτῆς τῆς φράσεως, καί γενικά τήν ἀξία καί σπουδαιότητα τῆς ἐνανθρωπήσεως τοῦ Υἱοῦ καί Λόγου τοῦ Θεοῦ, πρέπει νά προσέξη τήν διαφορά μεταξύ τοῦ κατ᾿ εὐδοκία καί τοῦ κατά παραχώρηση θελήματος τοῦ Θεοῦ. Ἕνα εἶναι τό θέλημα τοῦ Θεοῦ, ἀλλά ἄλλοτε κατ᾿ εὐδοκία, ἀφοῦ τό θέλει ὁ Θεός, καί ἄλλοτε κατά παραχώρηση. Ὁ Θεός εἶδε ὅτι θά γινόταν ἡ πτώση τοῦ ἀνθρώπου, δέν τόν ἔπλασε γι᾿ αὐτήν, ἀλλά τελικά τήν παρεχώρησε, γιατί τό θέλησε ὁ ἴδιος ὁ ἄνθρωπος. Ὁ Θεός δέν μπορεῖ νά καταργήση τήν ἐλευθερία τοῦ ἀνθρώπου, καί γι᾿ αὐτό δημιουργοῦνται πολλά προβλήματα, τά ὁποῖα ὅμως παραχωρεῖ νά συμβαίνουν. Ὁ θάνατος, οἱ ἀρρώστιες καί τόσα ἄλλα ἐπιτράπηκαν ἀπό τόν Θεό, ἀλλά δέν τά εἶχε ὁ Ἴδιος προγραμματίσει. Ἔτσι, λοιπόν, ἄλλο εἶναι τό κατ᾿ εὐδοκία θέλημα τοῦ Θεοῦ καί ἄλλο τό κατά παραχώρηση. Μέσα στά πλαίσια αὐτά ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς λέγει ὅτι ἡ ἐπιβεβαίωση τοῦ Πατρός “οὗτός ἐστιν ὁ υἱός μου ὁ ἀγαπητός, ἐν ᾧ εὐδόκησα” ἔδειχνε ὅτι ἡ ἐνανθρώπιση ἦταν τό κατ᾿ εὐδοκία θέλημα τοῦ Θεοῦ, τό ὁποῖο λέγεται προηγούμενο θέλημα. Αὐτό σημαίνει ὅτι ἡ ἐνανθρώπιση τοῦ Χριστοῦ “προγραμματίσθηκε” ἀπό τόν Θεό ἀνεξάρτητα ἀπό τήν πτώση τοῦ ἀνθρώπου, διότι μόνον διά τῆς ἑνώσεως τοῦ κτιστοῦ μέ τό ἄκτιστο στήν ὑπόσταση τοῦ Λόγου μποροῦσε τό κτιστό νά σωθῆ».[9] Ἔτσι λοιπόν ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς ὑποστηρίζει τό ἀπροϋπόθετον τῆς σαρκώσεως τοῦ Θεοῦ. Γράφει σχετικά (μετάφραση Παναγιώτη Χρήστου): «Μέ τό νά εἰπῆ δέ ὁ Πατήρ ἀπό ἄνω περί τοῦ βαπτισθέντος κατά σάρκα “οὗτος ἐστιν ὁ Υἱός μου ὁ ἀγαπητός, ἐν ᾦ εὐδόκησα”, ἔδειξε ὅτι ὅλα ἐκεῖνα τά ἄλλα πού ἐλέχθηκαν πρωτύτερα διά τῶν προφητῶν, οἱ νομοθεσίες, οἱ ἐπαγγελίες, οἱ υἱοθεσίες, ἦσαν ἀτελῆ καί δέν ἐλέχθηκαν οὔτε ἐτελέσθηκαν σύμφωνα μέ τό θέλημα τοῦ Θεοῦ ἐπί τούτου, ἀλλά ἀπέβλεπαν πρός τόν τωρινό σκοπό καί διά τοῦ τελεσθέντος τώρα ἐτελειώθηκαν κι ἐκεῖνα. Καί τί περιορίζομαι στίς διά τῶν προφητῶν νομοθεσίες, τίς ἐπαγγελίες, τίς υἱοθεσίες; Διότι καί ἡ κατά τήν ἀρχή θεμελίωσις τοῦ κόσμου πρός τοῦτον ἔβλεπε, τόν κάτω μέν βαπτιζόμενο ὡς υἱό ἀνθρώπου, ἀπό ἐπάνω δέ μαρτυρούμενο ἀπό τό Θεό ὡς μόνο ἀγαπητό Υἱό, καί γιά τόν ὁποῖο ἔγιναν τά πάντα καί διά τοῦ ὁποίου ἔγιναν τά πάντα, ὅπως λέγει ὁ ἀπόστολος. Ἐπομένως καί ἡ ἐξ ἀρχῆς παραγωγή τοῦ ἀνθρώπου γι᾿ αὐτόν ἔγινε, ἀφοῦ ἐπλάσθηκε κατ᾿ εἰκόνα Θεοῦ, γιά νά μπορέση κάποτε νά χωρέση τό ἀρχέτυπο∙ καί ὁ νόμος στόν παράδεισο γι᾿αὐτόν ἐδόθηκε ἀπό τόν Θεό∙ διότι δέν θά τόν ἔθετε ὁ νομοθέτης, ἄν ἐπρόκειτο νά μείνη ἀπραγματοποίητος διαπαντός. Καί τά ἔπειτα ἀπό αὐτόν λεχθέντα καί τελεσθέντα ὅλα σχεδόν γι᾿αὐτόν ἔγιναν, ἄν δέν εἰπῆ κανείς καλῶς ὅτι καί ὅλα τά ὑπερκόσμια, οἱ ἀγγελικές φύσεις καί τάξεις δηλαδή καί οἱ ἐκεῖ θεσμοθεσίες, πρός τοῦτον τό σκοπό τείνουν ἀπό τήν ἀρχή, δηλαδή πρός τήν θεανδρική οἰκονομία, τήν ὁποία καί ὑπηρέτησαν, ἀπό τήν ἀρχή ἕως τό τέλος. Διότι εὐδοκία εἶναι τό κυριαρχικό (τό προηγούμενον στό πρωτότυπο) καί ἀγαθό καί τέλειο θέλημα τοῦ Θεοῦ∙ αὐτός δέ εἶναι ὁ μόνος, στόν ὁποῖο εὐδοκεῖ καί ἐπαναπαύεται καί ἀρέσκεται τελείως ὁ Πατήρ, “ὁ θαυμαστός αὐτοῦ σύμβουλος, ὁ τῆς μεγάλης αὐτοῦ βουλῆς ἄγγελος”, αὐτός πού ἀκούει καί ὁμιλεῖ ἀπό τόν Πατέρα του καί παρέχει στούς εὐπειθεῖς ζωή αἰώνια»[10]. Βλέπουμε λοιπόν ὅτι κατά τόν ἅγιο Γρηγόριο τόν Παλαμᾶ ὁ Χριστός εἶναι τό κέντρο καί ὁ ὕψιστος σκοπός γιά τόν ὁποῖο ἔγιναν τά πάντα: ὅλα ὅσα λέγονται, τελοῦνται καί νομοθετοῦνται στήν Παλαιά καί Καινή Διαθήκη, καθώς καί ἡ δημιουργία τοῦ ἀνθρώπου ὡς εἰκόνος τοῦ Θεοῦ, γιά νά μπορέσει νά δεξιωθεῖ τό ἀρχέτυπό του, δηλαδή τόν Χριστό. Ἀκόμη γιά τόν Χριστό ἐπλάστηκε ὅλη ἡ νοητή καί αἰσθητή φύση. Πρός τήν θεανδρική οἰκονομία τοῦ Χριστοῦ ἀπέβλεπαν καί ἐτελειώθησαν ὅλες οἱ ἐνέργειες τοῦ Θεοῦ σχετικά μέ σύνολη τήν δημιουργία, νοητή καί αἰσθητή. Ἐάν ἡ ἐνανθρώπιση τοῦ Χριστοῦ δέν ἦταν ἀπροϋπόθετη, ἀλλ᾿ ἐμπροϋπόθετη, προϋπέθετε δηλαδή τήν πτώση τοῦ Ἀδάμ, θά ἦταν μία ὑστερογενής διορθωτική πράξη τοῦ Θεοῦ, πού προεκλήθη ἀπό τήν πτώση τοῦ ἀνθρώπου καί θά ἦταν, ἀκολουθοῦντες τήν φυσική συνέπεια τῆς ἀνωτέρω ἐκτεθείσης διδασκαλίας τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, ὄχι κατ᾿ εὐδοκία, ἀλλά κατά παραχώρηση θέλημα τοῦ Θεοῦ, πρᾶγμα βλάσφημο καί νά τό διανοεῖται κανείς!
Ἡ ἑορτή τῶν Θεοφαν<ε>ίων λέγεται καί Ἐπιφάν<ε>ια, διότι ἐπεφάνη ὁ Θεός καί ἡ χάρη Του, λέγεται καί Φῶτα, διότι αὐτή τήν ἡμέρα τοῦ ἁγιασμοῦ τῶν ὑδάτων, γίνεται ὁ «φωτισμός», ἡ βάπτιση τῶν νεοφωτίστων πιστῶν.
Τέλος πρέπει νά σημειώσουμε ὅτι ὁ Χριστός μέ τή βάπτισή του ἁγίασε τό νερό, τό ὁποῖο εἶναι βασικό συστατικοῦ τοῦ ὑλικοῦ κόσμου, τῆς κτίσεως.Γι᾿ κατά τήν ἡμέρα τῶν Θεοφαν<ε>ίων τελοῦμε τήν ἀκολουθία τοῦ Ἁγιασμοῦ τῶν ὑδάτων. Ἔτσι μέ τόν Ἁγιασμό παύει νά εἶναι νερό πτώσεως καί μεταμορφώνεται σέ ὕδωρ ἀνακαινίσεως, ἀφοῦ ἑνώνεται μέ τήν ἄκτιστη Χάρη τοῦ Θεοῦ.[11]
[1]https://www.ethnos.gr/greece/article/240684/theofaniahtheofaneiatelikapoiaeinaihsosthorthografiahexhghshtoygiorgoympampinioth
[2] Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΛΗ´, Εἰς τά Θεοφάνια, εἴτουν γενέθλια τοῦ Σωτῆρος 3, μετάφραση Νικολάου ἑμμ. Ἀποστολάκη, ΕΠΕ τόμος 5ος, Θεσσαλονίκη 1977, σελ.38
[3] Εὐαγγέλου Π. Λέκκου, Ἅγια Θεοφάνεια, ἔκδ. Σαΐτης, Ἀθήνα χ.χ., σελ.33
[4] Γεωργίου Π. Πατρώνου, Ἡ ἱστορική πορεία τοῦ Ἰησοῦ. Ἀπό τή φάτνη ὡς τόν κενό τάφο, Δεύτερη ἐπανέκδοση, ἐκδόσεις Δόμος, Ἁθήνα 1997, σελ.243
[5] Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΛΘ´, Εἰς τά ἅγια Φῶτα, 17, μετάφραση Νικολάου Ἐμμ. Ἀποστολάκη, ΕΠΕ, τόμος 5, Θεσσαλονίκη 1977, σελ. 105-107
[6] Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου, Οἱ Δεσποτικές Ἑορτές, Ε´ ἐκδοση, Ἱερά Μονή Γενεθλίου τῆς Θεοτόκου (Πελαγίας), Λεβάδεια 2018. Σελ. 142
[7] Γεωργίου Π. Πατρώνου, ὅ.π., σελ. 242
[8] Γεωργίου Π. Πατρώνου, ὅ.π., σελ. 244
[9] Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου, ὅ.π., σελ.147
[10] Γρηγορίου Παλαμᾶ, Ὁμιλία Ξ´ εἰς τά ἅγια Φῶτα 19,20, μετάφραση Παναγιώτη Χρήστου, τόμος 11 στά ἔργα τοῦ Γρηγορίου Παλαμᾶ, ΕΠΕ, Θεσσαλονίκη 1986, σελ. 533-535
[11] Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου, ὅ.π., σελ.142
Εικόνα: Η Βάπτιση του Χριστού. Τοιχογραφία στον Άγιο Νικόλαο Ορφανό.
