από τον Θανάση Γιαλκετσή
{mosimage}Το κείμενο που ακολουθεί είναι απόσπασμα εισήγησης του ιταλού φιλοσόφου Ρέμο Μποντέι σε θεωρητικό συμπόσιο που οργάνωσε το ίδρυμα Italianieuropei τον περασμένο Μάιο.
Εξαρτιόμαστε από άγνωστες ή μεγαλύτερες από εμάς δυνάμεις, που δρουν χωρίς τη συναίνεσή μας και σημαδεύουν τη μοίρα μας. Αυτό, όμως, δεν σημαίνει ότι είμαστε στην πλήρη κατοχή τους ή ότι οφείλουμε να παραδοθούμε σε αυτές. Ολη η ανθρώπινη ιστορία μαρτυρεί αυτή τη διαδικασία χειραφέτησης. Και η δυτική νεωτερικότητα σημαδεύεται από τον πρωταγωνιστικό ρόλο που παίζει η ανθρώπινη συνείδηση, από την προσπάθεια του ανθρώπου να ελέγξει την Ιστορία, αποσπώντας την από τη θεία πρόνοια.
Αυτό το μεγαλειώδες πρόγραμμα γεννιέται μεταξύ του 16ου και 17ου αιώνα, στη διάρκεια των θρησκευτικών πολέμων, από τη συνειδητοποίηση ενός κενού αυθεντίας. Η εμπιστοσύνη στη θρησκευτική και πολιτική αυθεντία κλονίζεται και η ατομική συνείδηση υποχρεώνεται να μετατραπεί σε Ατλαντα που κρατάει τον κόσμο στους ώμους του και κρίνει το αληθινό και το ψεύτικο. Το άτομο βγαίνει από μια κατάσταση ανηλικότητας, εμπιστεύεται το κριτικό του πνεύμα και -καρτεσιανά- τη σαφήνεια αυτού που ανακαλύπτει, για να κρίνει από μόνο του. Είναι η αρχή μιας διαδικασίας που κυοφορεί συνέπειες. Το βλέμμα που στρεφόταν προς τα πάνω, τώρα στρέφεται προς τα μπρος, στην Ιστορία, στο μέλλον. Γεννιούνται έτσι μεγάλα σχέδια ανθρώπινης χειραφέτησης με τις συνακόλουθες επαναστάσεις.
Στην πραγματικότητα, η νεωτερικότητα με τη φιλοσοφία, την επιστήμη και την πολιτική υπονόμευσε τα θεμέλια της πίστης στη θεία πρόνοια και στην αθανασία της ψυχής. Από αυτή τη μετατόπιση γεννιούνται οι μεγάλες ιδεολογίες. Θα τολμούσα μάλιστα να πω ότι η αποξήρανση της θρησκευτικής διάστασης κορυφώθηκε με τους μεγάλους ολοκληρωτισμούς του 20ού αιώνα, όταν η πολιτική θέλησε να αγκαλιάσει όλες τις σφαίρες της ύπαρξης.
Επειτα, οι μεγάλοι ευρωπαϊκοί ολοκληρωτισμοί έπεσαν. Και με το τέλος τους άρχισε να περιορίζεται όλο και περισσότερο το βάθος του κοινού νοήματος της πολιτικής, με την ανακάλυψη άλλων διαστάσεων. Εδώ βρίσκεται μια από τις αιτίες της κρίσης της κοσμικής σκέψης -και γενικότερα της πολιτικής- και της επιστροφής του δημόσιου παρεμβατικού ρόλου των θρησκειών. Γι' αυτό ανοίγονται περάσματα νοήματος, μέσα από τα οποία περνούν νόμιμα οι θρησκείες, με συνεισφορές που ανταποκρίνονται σε αισθητές ανάγκες.
Αλλά και στο πεδίο της Ιστορίας υπάρχουν βαθιές μεταβολές, μέσα στις οποίες εγγράφονται οι θρησκείες. Μειώνεται δραστικά η ικανότητα να σκεφτούμε ένα συλλογικό μέλλον, να το φανταστούμε πέρα από τις δικές μας ιδιωτικές προσδοκίες.
Η Ιστορία εμφανίζεται επομένως σε πολλούς ορφανή από εκείνη την εγγενή λογική της, που την προσανατόλιζε προς έναν καθορισμένο σκοπό: την πρόοδο, το βασίλειο της ελευθερίας ή την αταξική κοινωνία. Παρακμάζει μια κουλτούρα, η οποία -μεταξύ του 19ου και του 20ού αιώνα- είχε οδηγήσει δισεκατομμύρια ανθρώπους να πιστέψουν ότι τα γεγονότα βάδιζαν προς μιαν ορισμένη κατεύθυνση, που είχε αναγγελθεί ή μπορούσε να προβλεφθεί.
Οι επιπτώσεις αυτής της κατάστασης είναι πολλαπλές και ακόμα δεν έχουν αναλυθεί σε βάθος. Σε σχέση με την κρίση της κοσμικής σκέψης, βλέπω ουσιαστικά δύο:
1 Αν το μέλλον εμφανίζεται αβέβαιο, αδύνατον να προγραμματιστεί ή και φοβερό (εξάντληση των πόρων, υπερθέρμανση του πλανήτη, πείνα για δισεκατομμύρια ανθρώπους, τρομοκρατία), αν ξεφύγει από τον έλεγχο των ανθρώπων, αυτό φαίνεται ξανά σε πολλούς να βρίσκεται στα χέρια του Θεού. Τότε οι κρίσιμες και οδυνηρές καταστάσεις της ζωής των ατόμων (όπως η στέρηση, η απώλεια, η ασθένεια, τα γηρατειά, ο θάνατος) θεωρούνται ανεπανόρθωτες. Δεν υπάρχει πλέον κάποια αλχημική διαδικασία, η οποία να μετασχηματίζει διαλεκτικά σε θετικά αυτά τα αρνητικά στοιχεία. Τα βάσανα και οι θυσίες των σημερινών γενεών δεν χρησιμεύουν στις μελλοντικές γενεές.
Η συρρίκνωση των προσδοκιών και των ελπίδων ωθεί τα πρόσωπα να επικεντρώνονται στο παρόν. Αυτό συνεπάγεται όμως την ερήμωση του μέλλοντος και απειλεί να δημιουργήσει μια καιροσκοπική και αρπακτική νοοτροπία.
2 Τα σχέδια που έδιναν ένα συλλογικό νόημα στην Ιστορία αποτελούσαν μιαν από τις μορφές αντιστάθμισης και αναβαλλόμενης αποζημίωσης για τις ανικανοποίητες ατομικές προσδοκίες. Σήμερα αυτή η μετάθεση δεν λειτουργεί πλέον. Εδώ είναι που υπεισέρχονται οι θρησκείες.
Αν η ύπαρξη ατόμων και κοινοτήτων δεν μπορεί να προγραμματιστεί μακρόπνοα, αν οι υποσχέσεις επίγειων παραδείσων δεν μπορούν να τηρηθούν, αν η προσωπική ταυτότητα αποκαλύπτεται εύθραυστη, τότε είναι εύκολο να επιστρέψει η πίστη στη θεία πρόνοια και στην αθανασία στης ψυχής.
Ποια πρέπει να είναι η απάντηση της κοσμικής σκέψης και της πολιτικής σε αυτή την επιστροφή της θρησκείας; Το καθήκον είναι δύσκολο, επειδή η πολιτική είναι μια εύθραυστη δραστηριότητα, που σχετίζεται με ανθρώπινα σχέδια μεταβαλλόμενα, πολλαπλά, αλληλοσυγκρουόμενα. Χρειάζεται να αντιμετωπίσουμε -όπως έλεγε ο Γκράμσι- έναν μακρύ πόλεμο θέσεων, βγαίνοντας ωστόσο από τη μιμητική προσαρμογή στις ιδέες των άλλων. Η σκληρή και αυστηρή ομορφιά της πολιτικής έγκειται στο να αποδέχεται τις προκλήσεις, να υπολογίζει τους κινδύνους, να προάγει τα δικαιώματα, να μπολιάζει τις συγκρούσεις με ένα αίσθημα υπευθυνότητας. Είναι ακόμα δυνατόν να σκεφτούμε μιαν εύτακτη και δίκαιη κοινωνία, που δεν θα παραπέμπει σε ένα μακρινό μέλλον την υλοποίησή της και δεν θα πέφτει στην παγίδα του οπισθοδρομικού ονείρου μιας εθνικά και θρησκευτικά συμπαγούς κοινότητας;
Αν δεν έχουμε αυτή την ελπίδα και τη βούληση να την πραγματοποιήσουμε, τότε καλύτερα να αφήσουμε τα πράγματα να βαδίσουν στην παρακμή.
πηγή: http://www.enet.gr/online/online_text/c=113,id=63228768, 20/07/2008