Δημήτριος Δ. Τριανταφυλλόπουλος
Ἡ διαμάχη γύρω ἀπό τήν περικοπή σκηνῆς στό φιλμάκι τοῦ Κώστα Γαβρᾶ γιά τό Νέο Μουσεῖο Ἀκροπόλεως, γιά τήν ὁποία λένε πώς ἔγινε κατ’ ἐπιθυμία τῆς Ἐκκλησίας, ὤθησε νά ἐκτεθοῦν οἱ παρακάτω σκέψεις στ’ ὄνομα τοῦ καλοπροαίρετου, ἐπιστημονικοῦ διαλόγου.
Ἡ στάση τῆς Ἐκκλησίας
Ποιά πρέπει νά εἶναι ἡ στάση τῆς Ἐκκλησίας ἀπέναντι σέ ὅ,τι διαφωνεῖ; Φυσικά ὄχι ἡ φίμωση, ἡ λογοκρισία! Ὁ Λόγος τῆς Ἐκκλησίας εἶναι λόγος σύνεσης, διάκρισης καί ἀγάπης, ὥστε νά σώζει μαρτυρώντας (καί ἐννοῶ τοῦτο μέ τή διπλή ἔννοια, τῆς ἔλλογης μαρτυρίας ἀλλά καί τοῦ θυσιαστικοῦ μαρτυρίου ὅταν τό ἀπαιτήσουν οἱ συνθῆκες). Ὀφείλει ἡ Ἐκκλησία ν’ ἀποκρούει συνεχῶς τόν τρίτο καί μεγαλύτερο πειρασμό τοῦ Χριστοῦ, ἐκεῖνον τῆς ἄσκησης κοσμικῆς εξουσίας, ἔχοντας κατά νοῦ καί τόν ντοστογιεφσκικό Μεγάλο Ἱεροεξεταστή!
Αὐτά θεωρητικά. Στήν πράξη καί στή συγκεκριμένη περίπτωση δέν ὑπῆρξε ἀνακοίνωση συνοδική ἤ τοῦ Ἀρχιεπισκόπου, γνωστοῦ γιά τή σύνεση ἀλλά καί τήν ἀρχαιολογική καλλιέργεια (οἱ δύο ἐπιβλητικοί τόμοι του γιά τά βυζαντινά μνημεῖα τῆς Εὔβοιας [Ἀθῆναι 1971, βραβεῖο Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν] καί τῆς Βοιωτίας [Λιβαδειά 2005] ἐξακολουθοῦν νά εἶναι βιβλία ἀναφορᾶς γιά τούς εἰδικούς). Καί τοῦτο δέν σημαίνει ἀναγκαστικά ἔνοχη σιωπή, ὅπως ἔσπευσαν νά θριαμβολογήσουν μερικοί, ἀλλά πιθανόν ὅτι ἡ παρέμβαση ἱερωμένου, ἄν ὑπῆρξε τέτοια, δέν ἐξέφραζε τήν ἄποψη τῆς ἡγεσίας τῆς Ἑλλαδικῆς Ἐκκλησίας. Ἡ Ἐκκλησία δέν νοεῖται νά χρεώνεται τυχόν ἀπόψεις ἤ ἐνέργειες ὁποιουδήποτε, ἐφόσον αὐτές στεροῦνται ἐγκυρότητας, δηλαδή συνοδικότητας.
Τίθεται ὅμως ἕνα παράπλευρο, ἐπίσης σημαντικότατο πρόβλημα: Ἡ Ἐκκλησία στήν Ἑλλάδα πρέπει νά συνειδητοποιήσει ὅτι βρίσκεται ἐν διωγμῷ, ὅπως πολλές φορές στή νεώτερη ἱστορία της! Ἀντί νά γαντζώνεται σέ ἀπελπισμένη ἐξάρτηση ἀπό τήν ἀνύπαρκτη, ἀτελέσφορη καί τελικά ἀχρείαστη καί ἐπικίνδυνη κρατική προστασία, ὅπως συνήθιζε μέχρι πρόσφατα, ὀφείλει νά ξαναμάθει τό μάθημα τῆς διωκόμενης Ἀλήθειας, ὅπως στήν προκωνσταντίνεια ἐποχή καί στήν Τουρκοκρατία, γιά νά μή θυμίσουμε τό 70χρονο μαρτύριο τῆς Ἐκκλησίας ὑπό τό σοβιετικό καθεστώς, πού ἀνέδειξε τόσους ἁγίους!
Ἡ ἄλλη ὄχθη
Ἄς δοῦμε ἐγγύτερα τήν ἄλλη πλευρά. Καταρχήν, ὁ κ. Γαβράς εἶναι ἕνας καταξιωμένος κινηματογραφιστής μέ πρόσημο ἀριστεροῦ διανοούμενου ὅτι ἀνήκει στήν Τιμητική Ἐπιτροπή τοῦ Ἱδρύματος Μελίνα Μερκούρη γιά τήν ἐπιστροφή τῶν παρθενώνειων μαρμάρων· ἀλλά ποιές εἶναι οἱ ἱστορικές καί ἀρχαιολογικές του περγαμηνές, ὥστε νά τοῦ ἀνατεθεῖ τό φιλμάκι; Ποιός τοῦ ἔγραψε τό σενάριο, ποιές πηγές χρησιμοποιήθηκαν, ποιοί ἦσαν οἱ ἐπιστημονικοί του σύμβουλοι γιά τήν ἱστορία τοῦ Παρθενώνα στόν Μεσαίωνα; Στήν ταινιούλα (δέν θά τή χαρακτήριζα κάν ντοκυμανταίρ), πού προβάλλεται σέ χιλιάδες ἐπισκέπτες τοῦ Μουσείου Ἀκροπόλεως, ὡς ἐπιστημονικοί του σύμβουλοι ἀναφέρονται οἱ δύο βασικοί ὑπεύθυνοι ἀναστηλωτές τοῦ μνημείου στήν ἐποχή μας, οἱ Καθηγητές τῆς Ἀρχιτεκτονικῆς Σχολῆς τοῦ ΕΜΠ κ. Χαρ. Μπούρας και κ. Μαν. Κορρές, προσωπικότητες διεθνοῦς κύρους. Ὡστόσο, ἀμφιβάλλω πολύ ἄν μποροῦν νά χρεωθοῦν μέ τίς ἀνακρίβειές του, ἀφοῦ ποτέ δέν τίς ὑποστήριξαν σέ δημοσιεύματά τους, ἄν δέν κάνω λάθος (ἡ τρίτη ἀναφερόμενη σύμβουλος καί σύζυγος τοῦ κ. Μπούρα, Κλασική Ἀρχαιολόγος κ. Κορνηλία Χατζηασλάνη, δέν παίζει ρόλο ἐν προκειμένῳ)· ἄλλωστε, εἶναι χαρακτηριστική ἡ ἐπί τῆς οὐσίας (ὄχι ἐπί τοῦ κατακριτέου γεγονότος τῆς λογοκρισίας) σιωπή τους! Μέ ποιούς ὅρους λοιπόν ὑπεγράφη τό συμβόλαιο μέ τόν σκηνοθέτη τό 2003, ἐπί ὑπουργίας Ε. Βενιζέλου (ΠΑΣΟΚ), βάσει τοῦ ὁποίου ὁ κ. Γαβράς φέρεται νά πληρώθηκε μέ τό ὄχι εὐκαταφρόνητο ποσό τῶν 310.544 εὐρώ; Ποιός ἔλεγξε τήν ποιότητά του πρίν δοθεῖ σέ κυκλοφορία; Ἀρκετά ἀρνητικά σχόλια διατυπώθηκαν καί γιά τήν τεχνική πλευρά τῆς ταινιούλας· θά ἀρκεστῶ νά ἐπισημάνω ἀπό πλευρᾶς μου τή μάλλον ἄστοχη μορφή τρούλου στό χριστιανικό Παρθενώνα, ἕνα παράδοξο κράμα ἀρμενο-φλωρεντινό! Τελευταῖο καί ὄχι ἔσχατο: Ποιά εἶναι ἡ γενικότερη θέση τοῦ κ. Γαβρᾶ ἀπέναντι στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία; Θά μοῦ καταμαρτυρηθεῖ ὅτι διακατέχομαι ἀπό σύνδρομο ἄουτο ντά φέ, ἀλλά καλό εἶναι νά μή κρυβόμαστε πίσω ἀπό τό δάχτυλό μας! Αὐτά τά ἐρωτήματα εἴτε δέν τέθηκαν ἀνοιχτά εἴτε δέν ἀπαντήθηκαν.
Ἐλπίζω νά καταφανεῖ ἀπό τά παρακάτω, πώς τό “ντοκυμανταίρ” δεν προσφέρει καμία ἱστορική ἤ ἀρχαιολογική ἐγγύηση γιά ὅσα δυσφημιστικά προσάπτει στούς Χριστιανούς στή συγκεκριμένη περίπτωση· τό ἴδιο θά παρατηροῦσε κανείς καί γιά τά ΜΜΕ, ὅπου ἐφημερίδες «σοβαρές» φιλοξένησαν μόνο τήν ἄποψη Γαβρᾶ – φυσικά ἐν ὀνόματι τῆς ἀμεροληψίας καί τοῦ διαλόγου... Ἀπορεῖ κανείς μέ τή σιωπή τῶν πολυποίκιλων ἐπιστημονικῶν φορέων (Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας, Βυζαντινολογικῶν Ἑνώσεων, Κεντρικοῦ Ἀρχαιολογικοῦ Συμβουλίου, πανεπιστημιακῶν κλπ., καί κυρίως τῆς «καθ᾽ ὕλην ὑπεύθυνης» Χριστιανικῆς Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας)! Ἀλλά ἔτσι θριαμβολογοῦν οἱ ἀνιστόρητοι πού δυσφημοῦν τό Βυζάντιο.
Γιά χάρη τοῦ ἐπιστημονικοῦ διαλόγου, ἐπαναλαμβάνω, παρατίθενται μερικά ἱστορικά καί ἀρχαιολογικά δεδομένα γιά τόν Παρθενώνα στά χριστιανικά χρόνια μέ βάση ἀξιόπιστη βιβλιογραφία.
Ἱστορικό πλαίσιο
Ὁ Χριστιανισμός εἰσχώρησε νωρίς στήν Ἀθήνα (κήρυγμα Ἀποστόλου Παύλου, ἐπίσκοπος Διονύσιος Ἀρεοπαγίτης: 1ος αι.)1,3,8,18*, ἀλλά ἡ παλαιά ἐθνική (δηλαδή εἰδωλολατρική) ζωή κράτησε ἀκμαία ἕως καί τόν 5ο αἰ.8,13,14,15,18 Τό ἐπιβεβαιώνουν τρία γεγονότα: Πρῶτον, οἱ Χριστιανοί ἕως τόν 6ο αἰ. χτίζουν ναΐσκους κυρίως σέ ἀπόκεντρα μέρη (Λυκαβηττό, Ἰλισσό, σημερινά Πατήσια κ.ἄ.), μακριά ἀπό τό ἐπίσημο κέντρο (Ἀγορά, Ἀκρόπολη).1,2,3,8,11,17,19 Δεύτερον, ἐδῶ ἀνδρώνεται μιά σειρά ἀπολογητῶν τοῦ Χριστιανισμοῦ, κυρίως πρίν ὁ τελευταῖος ἀναγνωριστεῖ ὡς ἐπίσημη θρησκεία (313), οἱ ὁποῖοι ἀντικρούουν τούς ἐθνικούς ἀλλά καί συνυπάρχουν μαζί τους, ὅπως οἱ Κοδράτος, Ἀθηναγόρας, πιθανόν καί οἱ Ἀριστείδης καί Κλήμης ὁ Ἀλεξανδρεύς.3,8,18 Τρίτον, παρουσιάζονται μάρτυρες τῆς πίστης (ἐπίσκοπος Πόπλιος, Κοδράτος, Δαρεία, Λεωνίδης κ.ἄ.)3,8,18, σημειώθηκε δηλαδή βίαιη ἀντίδραση τῶν εἰδωλολατρῶν ἀλλά σέ μικρότερη κλίμακα ἀπό ἄλλα μέρη. Ὅταν κοπάσουν οἱ διωγμοί κατά τῶν Χριστιανῶν (4ος αι.) σπουδάζουν ἐδῶ τά κλασικά γράμματα ἐπιφανεῖς Πατέρες, ὅπως οἱ ἅγιοι Γρηγόριος ὁ Ναζιανζηνός, Μέγας Βασίλειος καί ἄλλοι.3,16,18 Ἡ πόλη προσφέρει λόγιες ἡγεμονίδες καί αὐτοκράτειρες στή Βασιλεύουσα (Ἀθηναΐς-Εὐδοκία, Εἰρήνη ἡ ὑπερασπίστρια τῶν εἰκόνων, Θεοφανώ)16,20, ἐνῶ θά δεχθεῖ αὐτοκρατορικές ἐπισκέψεις, ὅπως τοῦ Κώνσταντος Β΄ (7ος αἰ.) καί τή θριαμβευτική προσκύνηση (1018) τοῦ Βασιλείου Β΄ (Βουλγαροκτόνου) στήν Παναγία τήν Ἀθηνιώτισσα (Παρθενώνας).3,7,16,20 Στίς παραμονές τῆς φραγκικῆς ἅλωσης ὁ μητροπολίτης της, λόγιος Μιχαήλ Χωνιάτης (12ος/13ος αἰ.), ἀκόμη μνημονεύει τό ἀρχαῖο κάλλος της.3,16,20
Στόν Ἰουστινιανό προσάπτεται ἡ κατηγορία τοῦ κλεισίματος τῆς Ἀκαδημίας (529) καί ἡ φυγή τῶν τελευταίων ἑπτά «σοφῶν» στήν Περσία. Σύγχρονες ἔρευνες θεωροῦν τά στοιχεῖα ἀνεπαρκῆ ἤ θεωροῦν ὅτι ἀναφέρονται σέ προσωρινή διακοπή καί σέ ἀδιευκρίνιστες προθέσεις τοῦ αὐτοκράτορα· ἀρκετοί ἄλλωστε ὑποστηρίζουν πώς τό κλείσιμο δέν ἦταν ἡ αἰτία ἀλλά ἡ διαπιστωτική πράξη τῆς παρακμῆς τῆς Ἀκαδημίας, πού πιθανόν συνέχισε νά ὑπολειτουργεῖ καί ἀργότερα.13,14,16,17,20
Δέν διαθέτουμε καμιά ἱστορική μαρτυρία γιά ἠθελημένη, βίαιη καταστροφή ἐθνικῶν ἱερῶν στήν Ἀθήνα ἀπό τούς Χριστιανούς ἕως τά τέλη τοῦ 12ου αἰ. 1,2,3,8,11,15,16,17,19,20,21 Ἀφοῦ ὁ Παρθενώνας πυρπολήθηκε ἀπό τό γερμανικό φύλο τῶν Ἑρούλων τό 267, ὅπως ὑποστηρίζεται ἀπό νεώτερους ἐρευνητές (καί στό φιλμάκι τοῦ κ. Γαβρᾶ), προφανῶς δέν εὐθύνονται οἱ Χριστιανοί, πού τότε ἦσαν ἀκόμη ὑπό διωγμόν!4,5,9,10,11,12,14,15,21 Ὁ Ἰουλιανός ὁ Παραβάτης, πού ἔμεινε ἐπί μῆνες στήν Ἀθήνα, μέ τό μίσος του κατά τῶν Χριστιανῶν δέν θά ἔχανε τέτοια χρυσή εὐκαιρία νά καταφερθεῖ ἐναντίον τους ἄν εἶχαν καταστρέψει τόν Παρθενώνα, τόν ὁποῖο ἐπιδιόρθωσε στά χρόνια τῆς βασιλείας του (361-363).11,14,15,21
Βαραίνει ἀκόμη τούς Βυζαντινούς αὐτοκράτορες (Μέγα Κωνσταντίνο, Θεοδόσιο), κατά τούς ἀντιβυζαντινούς διανοουμένους, τό κρίμα τῆς λαφυραγώγησης ἀγαλμάτων, ὅπως τοῦ χρυσελεφάντινου τῆς Παλλάδος Ἀθηνᾶς ἀπό τόν Παρθενώνα. Ὅ,τι ὅμως εἶναι, δίκαια, ἀποκρουστέο γιά τήν ἐποχή μας, δέν ισχύει ἀναγκαστικά γιά ἐποχές τόσο διαφορετικές καί ἀπομακρυσμένες ἀπό τή δική μας! Αὐτοῦ τοῦ εἴδους ἡ πρακτική ἦταν παράδοση ἤδη στήν (ἐθνική) Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (λαφυραγωγήσεις Σύλλα, Νέρωνος κλπ.), καί καλά θά κάνουμε νά θιμόμαστε πώς δέν σταμάτησε, δυστυχῶς, μέχρι τίς μέρες μας (πρβλ. μεταξύ ἑκατοντάδων παραδειγμάτων Μέγα Ναπολέοντα καί αἰγυπτιακές ἀρχαιότητες, Ἔλγιν, ναό Περγάμου στό Βερολίνο, Ναζί στην κατεχόμενη Ευρώπη, Σοβιετικούς στήν Ἀνατολική Γερμανία, σήμερα τίς συλημένες ἀρχαιότητες ἀπό Ἀφγανιστάν, Ἰράκ, Ἰράν, Βόρεια Κύπρο κλπ.). Πάντως τά ἀγάλματα δέν καταστράφηκαν ἀλλά διεκόσμησαν τή χριστιανική Κωνσταντινούπολη-Νέα Ρώμη, πού μεταβλήθηκε σέ μουσεῖο τῆς ἑλληνορωμαϊκής τέχνης19 – συνεπῶς κανένας “φανατισμός ρασοφόρων”! (Ἀφήνω ἀσχολίαστη τή χονδροειδή ἀνακρίβεια στό φιλμάκι γιά ρασοφορία τήν ἐποχή αὐτή). Τί ρόλο ἔπαιξαν αὐτά τά ἔργα στόν κλασικισμό τῆς βυζαντινῆς τέχνης, εἶναι κοινός τόπος στήν ἐπιστήμη. Πολλά καταστράφηκαν στήν πάροδο τῶν αἰώνων, ἄλλα λεηλατήθηκαν ἀπό τούς σταυροφόρους τό 1204 (λ.χ. τό ὀρειχάλκινο τέθριππο, γνωστό ὡς «ἄλογα τοῦ Ἁγίου Μάρκου” στή Βενετία) καί ὁ ἱστορικός Νικήτας Χωνιάτης (ἀδελφός τοῦ Μητροπολίτη Ἀθηνῶν) ἔγραψε σπαρακτικό θρῆνο γιά τήν ἀπώλειά τους· τό κακό ἀποτέλειωσε ἡ τουρκική ἅλωση (1453).20 Τέλος, κατά πρόσφατες ἀπόψεις τό ἄγαλμα τῆς Ἀθηνᾶς πιθανόν κάηκε κατά τόν ἐμπρησμό τῶν Ἑρούλων καί ἀντικαταστάθηκε μέ καινούργιο ἀπό τόν Ἰουλιανό τόν Παραβάτη, ἄν δέν εἶχε γίνει νωρίτερα ἄλλη ἀντικατάστασή του5,9,14: οἱ «φανατικοί Χριστιανοί» εἶναι ἀμέτοχοι τοῦ ἐγκλήματος!
Ὑπάρχει ὅμως καί τό περιβόητο διάταγμα τοῦ Θεοδοσίου Β΄ (438/9) γιά τό κλείσιμο τῶν ἐθνικῶν ἱερῶν, πού ἐκλαμβάνεται ὡς γενεσιουργός αἰτία τῶν καταστροφῶν, ἄποψη πού φαίνεται νά υἱοθετεῖ καί ὁ κ. Γαβράς. Εἶναι ἐκεῖνο ἀκριβῶς πού ἐπιτρέπει τή μετατροπή τῶν ἐθνικῶν ἱερῶν σέ ἐκκλησίες! Οἱ θετικές ἐπιπτώσεις του, εἰδικά στήν Ἀθήνα, εἶναι πασιφανεῖς: πῶς ἀλλιῶς σώθηκαν Παρθενώνας, Ἐρέχθειο, Θησεῖο; Ἀποσιωπᾶται ἐπιπλέον πώς σύζυγος τοῦ Θεοδοσίου ἦταν ἡ Ἀθηναία Ἀθηναΐς-Εὐδοκία, ἐλλόγιμος καί θυγάτηρ φιλοσόφου κατά τούς συγχρόνους της, δηλαδή μέ κλασική παιδεία (πρωτοστάτησε στήν ἵδρυση τοῦ πρώτου εὐρωπαϊκού Πανεπιστημίου, τοῦ λεγόμενου Πανδιδακτηρίου, γιά τήν καλλιέργεια τῶν κλασικῶν γραμμάτων στήν Κωνσταντινούπολη), πού ἀσφαλῶς δέν θά ἐπέτρεπε τέτοια καταστροφή στήν ἰδιαίτερη πατρίδα της!16 Ὁ νόμος ἐδῶ ἐφαρμόστηκε πιθανόν ὡς ἀπαγόρευση τῶν εἰδωλολατρικῶν τελετῶν.18
Ἄν ἀφήσουμε κατά μέρος τή σλαβική ἐπιδρομή (τέλη 6ου αἰ.), ἀμφίβολη γιά τήν Ἀττική καί πού πάντως δέν ἄγγιξε τήν Ἀκρόπολη11,15,17,20,21, τήν Εἰκονομαχία (726-843), πού δέν ἔχουμε μαρτυρίες ὅτι ἐπηρέασε τήν Ἀθήνα, καί τή σκοτεινή στίς λεπτομέρειές της ἐπιδρομή τῶν Σαρακηνῶν (12ος αἰ.;)11,21, τήν ὁποία ἀγνοεῖ τό φίλμ, οἱ Φράγκοι, οἱ Καταλανοί καί οἱ Φλωρεντινοί δυνάστες φαίνεται ὅτι κατέστρεψαν ἤ λαφυραγώγησαν ἀρχαῖα (13ος αἰ. καί ἑξῆς).2,5,9,10,11,12,16,17,19,21 Ὁ κ. Γαβράς τό ἀναφέρει, ἀλλ’ ἄς προσθέσουμε ὅτι χτίστηκε ὁλόκληρο φραγκικό παλάτι καί πύργος στήν Ἀκρόπολη, φυσικά εἰς βάρος τῶν μνημείων. Ἐπανελήφθησαν οἱ καταστροφές, ὅπως δείχνει καί τό φίλμ, μέ τήν πτώση στούς Ὀθωμανούς (1456 καί ἑξῆς· ἀνέγερση τζαμιοῦ)2,3,9,11,12,16,17,19,21, μέ τήν τρομερή ἀνατίναξη τοῦ Βενετοῦ Μοροζίνι (1687)2,4,5,9,11,16,19,21, μέ τή συστηματική λαφυραγώγηση τοῦ διαβόητου Ἔλγιν καί τοῦ συμβούλου του ἱερωμένου Hunt (ἀρχές 19ου αἰ.)2,4,5,9,11,12,16,21, καί τέλος στήν Ἑλληνική Επανάσταση (ἀναφέρει ὁ Μακρυγιάννης στά Ἀπομνημονεύματά του, πώς ἔδιναν βόλια στούς πολιορκημένους στήν Ἀκρόπολη Τούρκους γιά νά μή λιώνουν για το μολύβι τούς κίονές της, ὅτι γι’ αὐτά ἐπολεμήσαμεν, ὅπως λέει ὁ στρατηγός, κάτι πού ὄφειλε νά δείξει τό φίλμ).11,21 Δέν χρειάζεται σχόλια τό παράδοξο σχέδιο τοῦ Γερμανοῦ Schinkel (1834) νά χτίσει τά ἀνάκτορα τοῦ Ὄθωνα στήν Ἀκρόπολη!11,21
Παρά ταῦτα, θά ἦταν καλό νά τό δοῦμε καί ἀλλιῶς τό θέμα. Γιά χάρη τοῦ διαλόγου, ἄς δεχτοῦμε ὡς ἀληθινά τά περί καταστροφῶν στόν Παρθενώνα ἀπό “φανατικούς ρασοφόρους”· πόσο κατακριτέο θά ἦταν αὐτό γιά τήν ἐποχή τους, δηλαδή τά δικά τους μέτρα καί κριτήρια; Οἱ ἀρχαῖοι Ἀθηναῖοι, δεισιδαιμονέστεροι κατά πάντα, κατά τόν Ἀπόστολο Παῦλο, ὥστε διαισθητικά ν’ ἀνεγείρουν βωμό καί τῷ ἀγνώστῳ θεῷ (Πράξ. Ἀποστόλων ιζ΄, 22-23), ἄς θυμηθοῦμε ὅτι ἐξαφάνισαν στήν Ἀκρόπολη τήν προϊστορική της, μυκηναϊκή φάση, ἐνδεχομένως καί ἱερά τῆς χθόνιας λατρείας πού ἀντικαταστάθηκε ἀπό τό ὀλυμπιακό δωδεκάθεο, γιά νά χτίσουν τά ἱερά τῶν νέων θεῶν, ὅπως ἄλλωστε συνέβη σέ ὅλο τόν ἑλληνικό χῶρο. Καί πέραν αὐτοῦ, κατεδάφισαν τό ἀρχαϊκό τέμενος στήν Ἀκρόπολη πού ἔκαψαν οἱ Πέρσες (ἐντεῦθεν καί τά διασωθέντα ἐξαίσια ἀρχαϊκά γλυπτά, πού μέ πόνο ψυχῆς ἔρριξαν σέ ἀποθέτες, ὅπως μαρτυρεῖ ὁ Ἡρόδοτος), γιά ν’ ἀνεγείρουν τό περίκλειο ἀριστούργημα. Γιατί λοιπόν μόνον οἱ ἀρχαῖοι Χριστιανοί καί Βυζαντινοί ἐγκαλοῦνται ὡς φανατικοί, ἄν –ὑποθετικά!– κατεδάφιζαν εἰδωλολατρικούς ναούς γιά χάρη τοῦ δικοῦ τους Θεοῦ, καί ὄχι καί οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες καί Ἀθηναῖοι; Γιατί κρίνουμε μέ δύο μέτρα καί δύο σταθμά καί προπάντων μέ προκατάληψη ὅ,τι χριστιανικό-βυζαντινό;
Εἶναι μεγάλο κρίμα, γιατί τήν ἴδια στιγμή πού ὁ κ. Γαβράς καί οἱ σύν αὐτῷ ἐκόπτονταν γιά τό ἀνιστόρητο, ἀντιβυζαντινό-ἀντιχριστιανικό φιλμάκι του, τά διεθνῆ μέσα ἀνάγγελναν εὐφρόσυνα τήν ἀποκάλυψη νέων ψηφιδωτῶν στήν Ἁγία Σοφία στήν Κωνσταντινούπολη, τῶν ἐξαίσιων Χερουβίμ πού τά ξέραμε μόνο ἀπό σχέδια και πού δίνουν μέ τή σειρά τους τό μέτρο τῆς ἀφομοίωσης τῆς ἀρχαίας παράδοσης στήν ἐποχή τοῦ Ἰουστινιανοῦ, τοῦ κατά τόν κ. Γαβρά αἴτιου τῆς καταστροφῆς τοῦ Παρθενώνα! Ξεχνᾶμε ἐπίσης τόν τιτάνιο μόχθο τοῦ Βυζαντίου νά μεταλαμπαδεύει διαρκῶς στή μεσαιωνική Δύση ὅ,τι πολυτιμότερο διέθετε ἡ τέχνη τῆς ἐποχῆς! (Εἶναι λυπηρό, πού κανένας σοβαρός ἐκδότης δέν ἐξέδωσε ἀκόμη στή γλώσσα μας τό κλασικό ἔργο τοῦ Otto Demus, The Byzantine Art and the West, London 1970!). Εὐτυχῶς τίς μέρες τῆς διαμάχης κυκλοφοροῦσε καί στήν Ἑλλάδα τό σημαντικό βιβλίο του Σ. Γκουγκενέμ, Ὁ Ἀριστοτέλης στό Μόν-Σαίν-Μισέλ, ὅπου ἀποτίεται φόρος τιμῆς στό Βυζάντιο γιά τή διάδοση τῶν ἀρχαιοελληνικῶν γραμμάτων ἀπευθείας στή Δύση καί ὄχι μέσῳ τοῦ ὑπερεκτιμημένου ρόλου τῶν Ἀράβων τῆς Σικελίας καί Ἱσπανίας, ὅπως προβλήθηκε κατά κόρον τίς τελευταῖες δεκαετίες. (Εὐκαιρία νά σημειώσουμε καί τό εὐρύτερης ὀπτικῆς καί ἐξαιρετικά διδακτικό ἀνάλογο βιβλίο τοῦ W. Berschin, Ἑλληνικά γράμματα καί Λατινικός Μεσαίωνας, Θεσσαλονίκη 1998). Ἡ πραγματικότητα συχνά ἐκδικεῖται!
Ἀρχαιολογικά δεδομένα
Ἄγνωστο εἶναι πότε ἀκριβῶς μετατράπηκε ὁ Παρθενώνας σέ καθεδρικό ναό τῆς Θεοτόκου Παρθένου (καί ὄχι τῆς τοῦ Θεοῦ Ἁγίας Σοφίας, ὅπως συγχέει τά πράγματα ὁ κ. Γαβράς, παρασυρμένος προφανῶς ἀπό τήν παρθένο Ἀθηνᾶ, θεά τῆς σοφίας)· τό πιθανότερο εἶναι τόν 6ο αἰώνα, ἀλλά ἤδη εἶχε πρίν ἀπαγορευθεῖ ἡ ἐθνική λατρεία.1,11,14,15,17,18,19,20,21 Κατά τίς μετατροπές ὁ ἀρχιτεκτονικός σκελετός ἔμεινε σχεδόν ἀνέπαφος.4,5,9,11,21
Ὡστόσο παραμένει ἀρχαιολογικό αἴνιγμα ἡ ἀκριβής χρονολόγηση καί αἰτία μερικῆς ἀπολάξευσης τῶν ἀρχαίων μετοπών στίς τρεῖς πλευρές·4,5,9,11,21 ὁ “χριστιανικός φανατισμός”, κατά τήν ἀντίληψη αὐτῶν πού τοῦ προσγράφουν τήν καταστροφή, δέν εἶχε κανένα λόγο νά φεισθεῖ οὔτε τῆς τέταρτης πλευρᾶς! Προσπάθειες ἀρχαιολόγων νά ἑρμηνεύσουν χριστιανικά (interpretatio christiana) τίς ἀκέραιες μετόπες δέν εἶναι πειστικές καί συνεπεῖς καί τό πρόβλημα παραμένει ἀρχαιολογούμενο πρός τό παρόν.
Ἀπό τόν καιρό τοῦ Φερδινάνδου Gregorovius (1889), τοῦ ἐπιφανοῦς ἱστορικοῦ τῆς μεσαιωνικῆς Ἀθήνας, ἕως τούς συγχρόνους ἀρχαιολόγους, κλασικούς καί βυζαντινολόγους, κοινή εἶναι ἡ διαπίστωση ὅσο καί ἄν ἠχεῖ παράδοξα1,4,5,8,9,11,16: Ἡ μετατροπή τοῦ Παρθενώνα σέ ἐκκλησία ἀπό τούς Ὀρθοδόξους εἶναι ἐκείνη πού τόν ἔσωσε ἀπό τόν ἀφανισμό, ἀντίθετα μέ τόσα ἄλλα μνημεῖα πού δέν μετατράπηκαν σέ ναούς ἀλλά κατερειπώθηκαν φυσιολογικά ἤ συλήθηκε τό οἰκοδομικό ὑλικό τους! Ἄς τούς παραλληλίζει (σέ συνέντευξη στό Spiegel, Αὔγουστος 2009) ὁ ἄγευστος βυζαντινῆς ἱστορίας κ. Γαβράς μέ τούς Ταλιμπάν τοῦ 20οῦ αἰ.(!): ἀντίθετα πρός τούς γαυριῶντες φιλόψογους, τιμή καί δόξα πρέπει στούς «φανατικούς» ρασοφόρους καί μοναχούς, πού πράγματι διέσωσαν τόν Παρθενώνα, ὅπως διέσωσαν καί τήν ἀρχαία γραμματεία! Ἐπιτέλους, ποιοί διεφύλαξαν ἄθικτο τόν Παρθενώνα, ἄν ὄχι οἱ Ὀρθόδοξοι Χριστιανοί; Και ποιοί ἐπέφεραν τίς μεγαλύτερες καταστροφές, ἄν ὄχι οἱ Δυτικοί Χριστιανοί μέ τόν Μοροζίνι καί τόν Ἔλγιν;
Ἐπιστρέφω στόν ἐπιστημονικό τόπο: Στήν Ἀθήνα σώθηκαν ἄθικτα ὀνομαστά ἱερά (Παρθενώνας, Ἐρέχθειο, Θησείο), ἀκριβῶς γιατί μεταβλήθηκαν σέ ναούς.9,11,15,16,18,21 Ἐξαίρεση στάθηκε τό Ἀσκληπιεῖο, πού κατεδαφίστηκε λόγῳ τῶν μικρῶν του διαστάσεων καί τῆς ἀκαταλληλότητας τοῦ σχεδίου του γιά ἐκκλησία, γιά νά μετατραπεῖ σέ ναό τῶν Ἁγίων Ἀναργύρων.9,11,12,18,21 Ἀλλ᾽ ἀπό ποῦ ὥς ποῦ κάθε κατεστραμμένο μνημεῖο παραπέμπει σέ φανατισμό Χριστιανῶν; Μαρτυρεῖται ἤδη ἀπό τήν ἀρχαία γραμματεία, ὅτι ἀρχαῖα ἱερά καταστράφηκαν ἀπό ἐγκατάλειψη, δηλαδή ἀπουσία πιστῶν (θυμίζω δύο πασίγνωστα χωρία: Ὁ Μέγας Πὰν ἀπέθανε, καί Εἴπατε τῷ βασιλεῖ χαμαὶ πέσαι δαίδαλος αὐλὰ...)· ἄς προστεθοῦν παράλληλα οἱ σεισμοί, οἱ θεομηνίες, οἱ φυσικές πυρκαγιές, οἱ λεγόμενες βαρβαρικές ἐπιδρομές, οἱ ἀλλεπάλληλοι πόλεμοι, ἡ συνηθέστατη παντοῦ καί πάντοτε σύληση ἕτοιμου οἰκοδομικοῦ ὑλικοῦ, πρίν καταφύγουμε στήν ἰδεολογικά βολική, πλήν ἀνιστόρητη λύση φανταστικῶν «Χριστιανῶν Ταλιμπάν».
Μάθημα ἀπό τήν Ἀθήνα καί τόν Παρθενώνα
Σοβαροί μελετητές ἔχουν ἐπισημάνει τήν ἐπίδραση τῶν ἀρχαίων μνημείων στή μορφολογία τῶν βυζαντινῶν καί μεταβυζαντινῶν ἐκκλησιῶν τοῦ κλεινοῦ ἄστεως, στά γλυπτά τους (ἄς θυμηθοῦμε τόν μοναδικό Ἅγιο Ἐλευθέριο δίπλα στή Μητρόπολη ἀλλά καί τήν πλούσια συλλογή στό Βυζαντινό Μουσεῖο), στά ψηφιδωτά τῆς Μονῆς Δαφνίου, στίς κατεστραμμένες πιά βυζαντινές τοιχογραφίες τοῦ ἴδιου τοῦ Παρθενώνα.1,2,6,8 Μέ ἄλλα λόγια, ὁ ἀρχαῖος κόσμος γιά τό Βυζάντιο δέν ἦταν ἐχθρός, ἀλλά ἕνας οἰκεῖος πού ἔπρεπε νά προσληφθεῖ καί μεταμορφωθεῖ ἐν Χριστῷ, ὅπως καί ἔγινε. Ἡ Ἀθήνα ἐπί αἰῶνες φιλοξένησε, δίπλα-δίπλα, ἐθνικούς καί Χριστιανούς σέ ἁρμονικές σχέσεις, ὅπως φανερώνει καί ἡ Μεγάλη Παναγία στή Βιβλιοθήκη τοῦ Ἀδριανοῦ8· ἡ λατρεία τῆς Παρθένου Μαρίας στόν τόπο τῆς παρθένου Ἀθηνᾶς ἦταν ἀναπόφευκτη, ἀλλά καί ἰδεώδης λύση καί γιά τίς δύο πλευρές.
Τό ζητούμενο δέν ἦταν ἡ ρήξη, ἡ κατατρόπωση καί ἡ ἐξαφάνιση τοῦ Ἄλλου, ἀλλά ὁ διάλογος ὑπό τό νέο φῶς, τοῦ Εὐαγγελίου. Δέν ὑπάρχουσιν ὑποχθόνιαι χριστιανικαί Ἀθῆναι, λέγει ἐπιγραμματικά ὁ Gregorovius16, σέ ἐμφανή διάσταση μέ τό μεμυθευμένο «ντοκυμανταίρ» τοῦ κ. Γαβρᾶ. Σέ ἀντιδιαστολή, ἕνα κινηματογραφικό μάθημα ἀλήθειας μᾶς ἔδωσε πρίν λίγα χρόνια ὁ Φίλιππος Κουτσαύτης μέ τήν ταινία του Ἀγέλαστος πέτρα γιά τήν Ἐλευσίνα· ἐκεῖ ἡ πραγματικότητα ἔβγαινε ἀτόφια ἀπό βαθιά μελέτη τῆς ἱστορίας καί τῶν μνημείων.
Ἡ ἱστορική ἀλήθεια ἐπιβάλλει νά ξεπερνᾶμε τά ὅποια ταμπού ἰδεολογικῆς προκατάληψης καί νά ἀντιστεκόμαστε στήν ἰδεολογική τρομοκρατία.
Ἐπιλογή βασικῆς βιβλιογραφίας
Γιά λόγους χώρου παρατίθενται μερικοί βασικοί τίτλοι μόνο γιά τή χριστιανική Ἀθήνα καί τόν Παρθενώνα.
Δέν πρόλαβα νἀ συμβουλευθῶ τό σημαντικό βιβλίο τοῦ Anth. Kaldellis, The Christian Parthenon. Classicism and Pilgrimage in Byzantine Athens, Cambridge University Press 2009. Ἄν κρίνω ἀπό τίς κριτικές καί τό διαδίκτυο, ἀνατρέπει ἀνιστόρητες ἐμμονές τύπου Γαβρᾶ.
2. Εὑρετήριον τῶν μεσαιωνικῶν μνημείων τῆς Ἑλλάδος, μέρος Α΄, τεῦχ. Α΄, ἐν Ἀθήναις 1927, 34 ἑξ.
3. Θρησκευτική καί Ἠθική Ἐγκυκλοπαιδεία, 1, λῆμμα “Ἀθῆναι”.
4. Κορρές Μ., Μελέτη ἀποκαταστάσεως τοῦ Παρθενῶνος ΙΙ/2, Ἀθήνα 1989.
5. “Μέλισσα” (ἐκδ.), Ὁ Παρθενώνας καί ἡ ἀκτινοβολία του στά νεώτερα χρόνια, Ἀθήνα 1994.
6. Ξυγγόπουλος Ἀ., “Παρθενῶνος βυζαντιναί τοιχογραφίαι”, Ἀρχαιολογική Ἐφημερίς 1920, 36-53.
7. Ὀρλάνδος Ἀ. – Βρανούσης Λ., Τά χαράγματα τοῦ Παρθενῶνος κλπ., Ἀθῆναι 1973.
8. Πάλλας Δ., “Ἡ Ἀθήνα στά χρόνια τῆς μετάβασης…”, Ἐπιστ. Ἐπετηρίς Θεολογ. Σχολῆς Πανεπ. Ἀθηνῶν 28 (1989) 851-930.
9. Πουλημένος Γ., Ἀπό τόν χριστιανικό Παρθενώνα στόν Λύσανδρο Καυταντζόγλου, Ἀθήνα 2006.
10.Τανούλας T., Τά Προπύλαια τῆς ἀθηναϊκῆς Ἀκρόπολης κατά τόν Μεσαίωνα, 2 τόμοι, Ἀθήνα (Βιβλιοθ. Ἀρχαιολογ. Ἑταιρείας, 165) 1997.
11. Τραυλός Ἰ., Πολεοδομική ἐξέλιξις τῶν Ἀθηνῶν κλπ., Ἀθῆναι 1960 (21993).
12. Ὑπουργ. Πολιτισμοῦ, Ἡ Ἀθήνα ἀπό τό τέλος τοῦ ἀρχαίου κόσμου ὥς τήν ἵδρυση τοῦ ἑλληνικοῦ κράτους [κατάλογος ἔκθεσης], Ἀθήνα 1985.
13. Castrén P. (ἐκδ.), Post-Herulian Athens: Aspects of Life and Culture in Athens, A.D. 267-529, Helsinki 1994.
14. Der Neue Pauly, 2, λῆμμα “Αthenai” καί 13, λῆμμα “Athen”.
15. Frantz A., Late Antiquity A.D. 267-700 (The Athenian Agora, XXIV), Princeton N.J. 1988.
16. Gregorovius F., Geschichte der Stadt Athen im Mittelalter, 2 τόμοι, Cotta 1889 (Μünchen 21980 σέ 1 τόμο), [βελτιωμένη καί ἐπαυξημένη μετάφραση: Γρηγοροβίου Φ., Ἱστορία τῆς πόλεως τῶν Ἀθηνῶν κατά τούς μέσους αἰώνας κλπ., 3 τόμοι, μετάφρ. Σπυρ. Λάμπρου, Ἀθῆναι (Βιβλιοθήκη Μαρασλῆ) 1904-1906].
17. Koder J., Hild F., Tabula Imperii Byzantini 1: Hellas und Thessalia, Wien 1976, λήμμα “Athenai”, σσ. 126-129.
18. Reallexikon für Antike und Christentum, Supplementband 1, λῆμμα “Athen”.
19. Reallexikon zur byzantinischen Kunst, 1, λήμματα “Athen”, «Konstantinopel».
20. The Oxford Dictionary of Byzantium 1, Νew York-London 1991, λῆμμα “Athens”.
21. Travlos J., Pictorial Dictionary of Ancient Athens, London 1971.
*τ. Καθηγητής Βυζαντινής Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Κύπρου
πηγή: Aντίφωνο: πρώτη έντυπη δημοσίευση: Μανιφέστο, τχ. 18, Χειμώνας 2009-2010, σελ. 39-43
Το βιβλίο του βυζαντινολόγου [b]Αντώνη Καλδέλλη[/b], που ξεκαθαρίζει πλήρως το θέμα, έχει ήδη μεταφραστεί στα ελληνικά από τις εκδ. Ψυχογιός. Τίτλος: [b]Ο ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ[/b].
[quote name=”Θεόδωρος Ι. Ζιάκας”]Το βιβλίο του βυζαντινολόγου [b]Αντώνη Καλδέλλη[/b], που ξεκαθαρίζει πλήρως το θέμα, έχει ήδη μεταφραστεί στα ελληνικά από τις εκδ. Ψυχογιός. Τίτλος: [b]Ο ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ[/b].
[/quote]
Ευχαριστώ τον σεβαστό μου κ. Θεόδωρο Ζιάκα για την υπόμνηση του βιβλίου του καθηγ. κ. Α. Καλδέλλη, που ήδη το γνωρίζω. Το άρθρο μου γράφτηκε, όπως ομολογώ, εν αγνοία του, αλλά φρονώ ότι πλέει προς τη δική του κατεύθυνση, έστω και αν είδα το θέμα στενά αρχαιολογικά. Ωστόσο, ένα είναι το λυπηρό: Παρά την πανθομολογούμενη διαστρέβλωση που παθαίνει η ιστορία του χριστιανικού Παρθενώνα στά χέρια του προκατειλημμένου Γαβρά, το ντοκυμανταίρ του εξακολουθεί να προβάλλεται στο Νέο Μουσείο Ακροπόλεως ως …απαύγασμα ιστορικής αλήθειας – και κανένας δεν τολμάει να διαμαρτυρηθεί ανοιχτά!
Ελπίζω ότι το έξοχο βιβλίο του κ. Καλδέλλη, που παρά τα σποραδικά λάθη του μεταφραστή διαβάζεται απνευστί, σαν αστυνομικό μυθιστόρημα, θα παρουσιαστεί στο ευρύτερο κοινό όπως του αξίζει, ακόμη και αν ταφεί δια της σιωπής από την “προοδευτική” μας ιντελλιγκέντσια. Γιατί προχωράει πολύ μακρύτερα, ανασκευάζοντας το παραμορφωτικό πρίσμα των συγχρόνων μας αποδομητών του Βυζαντίου,
Οι φιλέρευνοι αναγνώστες θα πρέπει να το συνδυάσουν με τό επίσης αξιολογότατο βιβλίο του ίδιου συγγραφέα: [b]Α. Kaldellis, Hellenism in Byzantium. The Transformations of Greek Identity and the Reception of the Classical Tradition, Cambridge University Press 2007. Εύχομαι γρήγορα να βρει τον δρόμο του και στη γλώσσα μας, πολλά έχει να μας διδάξει!
Δημήτριος Δ. Τριανταφυλλόπουλος
τ. καθηγ. Βυζαντινής Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Κύπρου
Πολύ ενδιαφέρουσα και χρήσιμη ανάλυση, και ευχαριστούμε. Ας μου επιτραπεί να παραθέσω κάτι που έγραψα στο ιστολόγιό μου την εποχή που έγινε ο σχετικός θόρυβος (5/8/2009):
Τελικά κατέστρεψαν ή όχι κάποιοι Χριστιανοί γλυπτά της Ακρόπολης; Πιθανώτατα ναι. Μετά από αιώνες αγρίων διωγμών, αποκλειστική σχεδόν αιτία των οποίων ήταν ότι οι Χριστιανοί δεν θυσίαζαν στο Δία ή την Αθηνά, θα ήταν εξαιρετικά περίεργο (ίσως αφύσικο) να μη βρεθούν κάποιοι που έβγαλαν το άχτι τους στις μαρμάρινες απεικονίσεις των θεών της αρχαιότητας. Κακώς, κάκιστα, αλλά είναι προτιμότερο να γκρεμίζονται μάρμαρα από το να κόβονται κεφάλια. Από απόσταση ασφαλείας αρκετών αιώνων μπορούμε βέβαια να κάνουμε κριτική με την άνεση της πολυθρόνας. Ίσως αυτό να ήταν το μόνο σχόλιο που χρειαζόταν από πλευράς Εκκλησίας για το πολύκροτο βίντεο του Κώστα Γαβρά στο Μουσείο της Ακρόπολης. Κάθε άλλη εκδήλωση ή απαίτηση (για περικοπή, λογοκρισία κτλ) αποτελεί απλώς διαφήμιση και προβολή. Εδώ που τα λέμε, όταν με το καλό επισκεφθούμε το μουσείο, στο βίντεο θα εξαντλήσουμε το ενδιαφέρον μας;
http://antonispapagiannis.blogspot.gr/2009/08/blog-post_05.html
Πολύ ωραίο άρθρο, πλούσιο και τεκμηριωμένο ουσιαστικά, ανεξάρτητα από μεταγενέστερες και συμπληρωματικές βιβλιογραφικές αναφορές, που δεν είναι εύκολο να το ανατρέψουν. Κάτι που συχνά με ενοχλεί είναι η αναφορά στους “χριστιανούς” σαν να πρόκειται για μία μυστήρια φυλή που εισέβαλε στην Ελλάδα, όπως οι Έρουλοι ή οι Σκύθες. Το ίδιο αφελώς ακούμε να μιλούν συλλήβδην για τους Αρχαίους Έλληνες ή για την Ελληνική Φιλοσοφία, όταν η ποικιλία από πόλη σε πόλη και οι αντιθέσεις από την μία φιλοσοφική σχολή στην άλλη ήταν τόσο μεγάλες, που δεν δικαιολογούνται γενικεύσεις, οι οποίες πάντα φανερώνουν προπαγανδιστικές σκοπιμότητες και ιδεολογήματα.Τα ψύχραιμα και γλαφυρά κείμενα βοηθάνε πολύ, γιατί εξουδετερώνουν τις πονηρές προθέσεις χωρίς να αφήνουν περιθώρια για διαξιφισμούς.
Το πέρασμα από την αρχαιότητα στον Μεσαίωνα ήταν πολυσύνθετο φαινόμενο, γιά την κατανόηση του οποίου η επικράτηση του Χριστιανισμού είναι ένας μεταξύ πολυάριθμων παραγόντων. Τί ωραία που θα ήταν με γραμμικές εξισώσεις δύο τριών μεταβλητών να λύναμε όλα τα τεχνικά προβλήματα! Η τελευταία ταινία του Γαβρά, Το Κεφάλαιο, είναι ένα ακόμη παράδειγμα αφελέστατου σεναρίου. Όμως προβλήθηκε πρόσφατα στο Ευρωπαϊκό κοινοβούλιο, ίσως ακριβώς χάρις στο αφελές του και ακίνδυνο. Ένας σκηνοθέτης δεν είναι δυνατόν να δημιουργεί συνεχώς έργα επιτυχή, ιδιαίτερα όταν επιχειρεί πολιτικό κινηματογράφο, όπου η έρευνα είναι πολύ κοπιαστική και η επινόηση μύθου δυσκολώτατη. Το ίδιο συνέβηκε και με το ταινιάκι του Παρθενώνα. Άλλες ταινίες του Γαβρά υπήρξαν αριστουργηματικές.