Τυχαία και ψάχνοντας στο διαδίκτυο για ζητήματα που σχετίζονταν με την στάση του Νίτσε και του Ντοστογιέφσκι απέναντι στον μηδενισμό έπεσα επάνω στο εμπεριστατωμένο και βαθύ πόνημα του Paolo Stellino: «Νίτσε και Ντοστογιέφσκι στις παρυφές του μηδενισμού» (εκδόσεις Γκοβόστη). Σπεύδω να κάνω μια παρουσίαση του βιβλίου αυτού όπως το κατανόησα και προσπαθώντας να μείνω πιστός στις διατυπώσεις του συγγραφέα.
Κατά τον Paolo Stellino,λοιπόν, ο Φρίντριχ Νίτσε είναι εκείνος μεταξύ των φιλοσόφων που συνδέθηκε συχνότερα με τον μηδενισμό. Για τον Νίτσε δεν υπάρχει στον κόσμο αντικειμενική τάξη και πανανθρώπινες αξίες, εκτός από αυτές που του ενσταλάζουμε εμείς οι ίδιοι. Οι άνθρωποι όμως ξεχνούν το δημιούργημα τους, πιστεύοντας ότι ο κόσμος είναι όμορφος και πλήρης νοήματος από μόνος του και κυβερνάται από έναν σκοπό.
Παρά ταύτα, όπως τεκμηριώνει ο Paolo Stellino, ο Νίτσε δεν ήταν μηδενιστής. Ούτε καν σχετικιστής, αφού δεν έθετε σε ίση μοίρα όλα τα αξιακά συστήματα. Αντίθετα με ορισμένες αναγνώσεις του, ο Γερμανός φιλόσοφος προσπάθησε να καταπολεμήσει τον μηδενισμό. Δεν τον έβλεπε,μάλιστα,συνυφασμένο μόνον με τις αντιλήψεις κάποιων στοχαστών αλλά κυρίως με την πραγματικότητα της σύγχρονης ζωής. Γιαυτό και τόνισε προφητικά ότι ο 20ος αιώνας θα είναι ο «αιώνας των φονιάδων», ενώ διείδε, στον «τελευταίο άνθρωπο», τον μεταμοντέρνο καταναλωτή των ημερών μας που αναζητά μικρές χάρες και ικανοποιείται απολαμβάνοντας τις σύγχρονες ανέσεις.
Για τον Νίτσε, κατά τον συγγραφέα του βιβλίου, η ανάπτυξη της επιστημονικής κατανόησης του κόσμου οδήγησε στην βαθμιαία διάβρωση της πίστης στον Θεό. Ο Θεός πέθανε στις ψυχές των ανθρώπων. Η κατάρρευση της πίστης δημιούργησε ένα μεγάλο κενό, τόσο αβάσταχτο ώστε όσοι δεν ήταν αρκετά δυνατοί να το αντέξουν έσπευσαν να το καλύψουν με υποκατάστατα, με διάφορες αθεϊστικές κοσμοθεωρίες. Άλλοι πάλι, όταν χάνουν την πίστη τους στον Θεό και την αθανασία της ψυχής, δεν βρίσκουν το απαραίτητο σθένος για την συνέχιση της ζωής και την αντιμετώπιση των δυσκολίων της.
Όπως τονίζει ο Paolo Stellino,για τον Νίτσε ο μηδενισμός δεν έχει μόνον ολέθριες συνέπειες. Μπορεί να γίνει και γέφυρα προς έναν νέο τύπο ανθρώπου, τον υπεράνθρωπο. Καθήκον των «ισχυρών φύσεων και θελήσεων» είναι να δημιουργήσουν ένα νέο, γήινο και μη μεταφυσικό νόημα. Πρέπει να καταβάλλουν σύντονες προσπάθειες να υπερβαθεί ο μηδενισμός μέσα από ένα ευφρόσυνο «ναι» στην ζωή, στις χαρές αλλά και στις λύπες της, καθώς και μέσα από την επαναξιολόγηση των αξιών, την αντικατάσταση των παλαιών και φθαρμένων με νέες αξίες θεμελιωμένες σε στέρεες βάσεις. Ο Νίτσε παροτρύνει τις «δυνατές φύσεις» να αναλάβουν τις ευθύνες τους και να κινηθούν προς την δημιουργία μιας «ιεραρχικής κοινωνίας».
Ο νέος τύπος ανθρώπου, ο υπεράνθρωπος, δεν είναι αμοραλιστής Η κριτική της ηθικής από τον Νίτσε, κατά τον συγγραφέα του βιβλίου, δεν στρέφεται ενάντια σε κάθε ηθική, αλλά μόνον εναντίον της παραδοσιακής χριστιανικής ηθικής, που απηχεί τις διαθέσεις «αδύναμων φύσεων». Ο Νίτσε εγκωμιάζει, αντίθετα, την ευγενή, αριστοκρατική ηθική.
Μέσα από την αναζήτηση μιας νέου τύπου ηθικής και ενός νέου τύπου ανθρώπου, του υπεράνθρωπου, ο Νίτσε προσπαθεί, με αμφιλεγόμενο οπωσδήποτε τρόπο, να αποκαταστήσει την κλονισμένη κατά το δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα νεωτερική ατομικότητα. Το προικισμένο άτομο κατά τον Νίτσε είναι η πρωτοπορεία της κοινωνίας, που απειλείται από την εμφάνιση του «ανθρώπου της αγέλης», του μαζανθρώπου, θα λέγαμε σήμερα.
***
Ποια είναι,όμως,η σχέση του Νίτσε με τον Ντοστογιέφσκι,κατά τον Paolo Stellino; Όποιος βυθίζεται στο έργο του Ντοστογιέφσκι αναδύεται ανοσοποιημένος απέναντι στο «νιτσεϊκό δηλητήριο», αν και το έργο των δυο ανδρών-παρά τις έντονες αποκλίσεις-έχει και ορισμένες ομοιότητες, όπως τονίζει ο συγγραφέας του βιβλίου. Ο Νίτσε ανακάλυψε τον Ντοστογιέφσκι τον χειμώνα του1886-87, όταν ξετρύπωσε μια γαλλική μετάφραση του «Υπογείου» σε ένα βιβλιοπωλείο της Νίκαιας. Έκτοτε ο Νίτσε, διαβάζοντας ορισμένα από τα έργα του Ντοστογιέφσκι,εκτίμησε τον τραγικό καλλιτέχνη που δεν έκρυβε τις πιο προβληματικές πτυχές της ύπαρξης πίσω από πέπλα ρηχής ηθικολογίας, παρότι ταυτόχρονα αποστρέφονταν τον χριστιανό και συμπονετικό Ρώσο μυθιστοριογράφο.
Ο Ντοστογιέφσκι πίστευε ότι η ύπαρξη του Θεού της Αγάπης και της αθανασίας της ψυχής είναι οι δυο ουσιώδεις πυλώνες στο οικοδόμημα της ηθικής. Δίχως αυτούς, αυτό στο οποίο οδηγούμαστε είναι μια επικίνδυνη κατηφόρα που άγει από τον αθεϊσμό στην αυτοθεοποίηση,και από την αυτοθεοποίηση στην παραβίαση όλων των ηθικών κανόνων.
Ο Ντοστογιέφσκι μας προειδοποιεί περαιτέρω, κατά τον Paolo Stellino,για τις σοβαρές συνέπειες που προκύπτουν αναπόδραστα όταν παραχωρηθούν προνομιακά δικαιώματα στις «δυνατές φύσεις». Δεν είναι τυχαία η οικειοποίηση του Νίτσε από τους ναζιστές, έστω και αν ο Γερμανός φιλόσοφος θα τους αντιμετώπιζε σαν τυπικό δείγμα «ανθρώπων της αγέλης», μαζανθρώπων, που υιοθετούν μια φανατική και δολοφονική πίστη για να αποσείσουν τον μηδενισμό, επιτείνοντας την ορμή της δίνης του.
Ο μηδενισμός της εποχής του μοντερνισμού χαρακτηρίζονταν από την αποσύνθεση της συλλογικής ζωής και τις μάταιες προσπάθειες αποκατάστασης της. Ο μεταμοντέρνος ανθρωπολογικός μηδενισμός των ημερών μας ταυτίζεται με την μετατροπή του ατομικού υποκειμένου σε άθυρμα και νέφος αλληλοσυγκρουόμενων επιθυμιών. Μόνον με την ανάδυση μιας αντιμηδενιστικής οντολογίας μπορούν να υπερβαθούν και οι δυο τύποι μηδενισμού.
