Μιλάμε συχνά και απολύτως δικαιολογημένα για μια “κρίση της Αριστεράς”. Προσκλήθηκα να διατυπώσω εν συντομία πως αντιλαμβάνομαι την “κρίση” αυτή. Θα το κάνω αναγκαστικά με περισσότερες γενικεύσεις απ’ όσες θα ήθελα.
Για να προλάβω, όμως, κάποιες παρεξηγήσεις να πω ευθύς αμέσως πως κατά την γνώμη μου η κρίση της αριστεράς είναι σημαντική μόνο ως ένδειξη. Εντάσσεται σε μια διαδικασία πολύ μεγαλύτερη κι έτσι όταν την μελετάμε μόνη της υπάρχει κίνδυνος να καταλήγουμε σε λάθος συμπεράσματα.
Το πολιτικό πεδίο και ο πολιτισμός
Ας ξεκινήσουμε από την παρατήρηση πως το περιεχόμενο του όρου “αριστερά” είναι επίτηδες ρευστό. Το ίδιο ισχύει με τους όρους “κέντρο” και “δεξιά”. Αντλούν το νόημα τους ο ένας από τον άλλο ανάλογα με την κοινωνική συγκυρία. Το “κέντρο” σήμερα μπορεί να είναι πολύ πιο αριστερά ή δεξιά από το “κέντρο” πριν 20 χρόνια. Κατά καιρούς υπάρχει “επέκταση” ή “συρρίκνωση” του πολιτικού φάσματος και η απόσταση “αριστεράς” και “δεξιάς” μπορεί να μεγαλώσει ή να μικρύνει. Οι τρεις, λοιπόν, αυτές θέσεις συναποτελούν ένα σύστημα που προσπαθεί να εκφράσει την κοινωνία. Μέσα, δε, από τις πολιτικές αντιπαραθέσεις ισορροπούν και αλληλορυθμίζονται τα πολιτικά στρατόπεδα.
Δε μπορεί να υπάρχει κρίση σε ένα μόνο τμήμα του συστήματος, το όποιο πρόβλημα εκδηλώνεται κάπως και στα υπόλοιπα. Αλλά – σα να μην έφταναν τα παραπάνω – το πολιτικό πεδίο δεν προσδιορίζεται εκ των ένδον, μόνο από τις σχέσεις των πολιτικών δυνάμεων. Σχηματικά θα λέγαμε πως η πολιτική διαχειρίζεται έννοιες, αξίες, νοοτροπίες που γεννιούνται στο πεδίο του πολιτισμού. Ο πολιτισμός είναι κάτι διάχυτο, διακριτό αλλά και αναπόσπαστο από την πολιτική. Η σχέση τους είναι πολύ δυναμική κι ανάλογα την οπτική γωνία μοιάζει το ένα να υπάγεται στο άλλο. Για παράδειγμα μέσα σε μια στενή χρονικότητα, ειδησεογραφική, η πολιτική προσδιορίζει τον πολιτισμό αλλά αν εξετάζουμε πιο μεγάλους ιστορικούς κύκλους – όπως σ’ αυτό το κείμενο – φαίνεται ο πολιτισμός να καθορίζει και να εξηγεί καλύτερα τα πολιτικά πράγματα.
Οι διεργασίες στο πεδίο του πολιτισμού μπορούν και μετακινούν ιδέες και αξίες από τον ένα πολιτικό χώρο στον άλλο με τρόπο ασυνεχή, όχι με βηματάκια “δεξιότερα” ή “αριστερότερα” αλλά με “κβαντικά άλματα” και μεταμορφώσεις. Έτσι μπορεί να βρεθεί στην καρδιά αυτού που ονομάζουμε “αριστερά” στοιχεία που αναγνωρίζαμε ως βασικά χαρακτηριστικά της “δεξιάς” και το ανάποδο. Δεν είναι, όμως, κάθε μετατόπιση θεμιτή. Γι’ αυτό σήμερα λέμε πως υπάρχει μια “κρίση”, φαίνεται πως η ρευστότητα των εννοιών και των πολιτικών χώρων έχει κάποια όρια, όρια που αν ξεπεραστούν το σύστημα κλονίζεται.
Οπότε θα προτείναμε η λεγόμενη κρίση της Αριστεράς να ιδωθεί σαν ένδειξη για την συνολική κρίση της πολιτικής που αντικατοπτρίζει και αντικατοπτρίζεται σε μια κρίση πολιτισμική.
Αριστερά-Δεξιά και Κέντρο
Η καταγωγή της ορολογίας “δεξιά-κέντρο-αριστερά” είναι γνωστή. Έχει να κάνει με την εθνοσυνέλευση της Γαλλικής Επανάστασης 234 χρόνια πριν. Τότε λοιπόν λέμε πως στην αριστερά πλευρά της αίθουσας ήταν οι οπαδοί της Επανάστασης κι από την δεξιά οι οπαδοί του παλαιού καθεστώτος. Στο κέντρο είναι ο πρόεδρος του κοινοβουλίου, σε ρόλο ισορροπιστή. Αυτός οφείλει να συγκρατήσει και να ισορροπήσει την πολιτική διένεξη. Στις σύγχρονες αστικές δημοκρατίες, λοιπόν, το πολιτικό παιχνίδι, υποτίθεται, πως λειτουργεί ως εξής:
Η “αριστερά” πιέζει για μεταρρυθμίσεις, για την πρόοδο θα λέγαμε, η οποία όταν έρχεται απερίσκεπτα προκαλεί περισσότερα προβλήματα απ΄όσα λύνει.
Η “δεξιά” αντιστέκεται, είναι “συντηρητική” και μετριάζει την τάση για επιπόλαιες αλλαγές και ταυτόχρονα θέτει σε κίνδυνο την κοινωνική συνοχή γιατί αναπόφευκτα εμποδίζει την θεραπεία των κοινωνικών ανισοτήτων.
Το “κέντρο”, τέλος, καλείται να κάνει την σύνθεση αυτών των δύο τάσεων. Για να το καταφέρει πρέπει να έχει την εξουσία, να είναι κοντά στην εξουσία, το “κέντρο” είναι ο φορέας της εξουσίας και ο προστάτης της νομιμότητας.
Σήμερα, όμως, το “κέντρο”, στην Ελλάδα και τον κόσμο, έχει αλλάξει ρόλο. Στις οικονομικές, πολιτικές κ.α. ελίτ κυριαρχεί η ιδεολογία του Νεοφιλελευθερισμού. Το “κέντρο” δεν σκοπεύει πλέον στην σύνθεση! Αντιθέτως αδιαφορεί για τις κοινωνικές καταστροφές που προκαλούν οι “μεταρρυθμίσεις”. Μιλά για “δημιουργική καταστροφή” και εξαφανίζει την ηθική διάσταση της πολιτικής και της οικονομίας. Πολιτική, όμως, χωρίς ηθική διάσταση, χωρίς διαπραγμάτευση και φροντίδα για τον άλλο, δεν υπάρχει.
Οι μεταρρυθμίσεις αυτές είναι αυτοσκοπός, όλη η πραγματικότητα υποτίθεται πως μπορεί και πρέπει να χωρέσει στην αγοραία διαδικασία και να αποτιμηθεί, αλλιώς δεν υπάρχει.
Απηχούν μια μεταφυσική πίστη στις αγορές και το χρήμα. Ακούγεται βιβλικό και εν μέρει είναι, ο δυτικός κόσμος λατρεύει το χρήμα.
Με αυτό τον τρόπο, όμως, η σύγχρονη “αριστερά” αντί να σπρώχνει για μεταρρυθμίσεις βρέθηκε να παίζει ρόλο ανάλογο της “δεξιάς”, κυρίως προστατεύει ό,τι κεκτημένο υπάρχει, η “αριστερά” είναι “δεξιά” πλέον, προσπαθεί να συντηρήσει τις κατακτήσεις του παρελθόντος έχοντας χάσει την πρωτοβουλία.
Αυτό που έχει μείνει στην “αριστερά” είναι να υπερασπίζεται το νόμο, να επικαλειται την συνταγματική τάξη – όλο και περισσότερο – και τις δημοκρατικές αρχές που το “κέντρο” – ο παραδοσιακός εκφραστής τους – έχει εγκαταλείψει. Η “αριστερά” έχει χάσει τον ρόλο της και προσπαθεί να κάνει μια σύγχρονη σύνθεση με υλικά που όπως φαίνεται είναι ασυμβίβαστα, κάποια “προοδευτικά” μαζί με άλλα κατεξοχήν συντηρητικά.
Τι μένει λοιπόν όταν χάσει, ειδικά η “αριστερά”, την πρωτοβουλία στο όραμα του μέλλοντος; Δημιουργείται ένα ρήγμα στην ταυτότητα της και μια αναδίπλωση αυτοαναφορική, σε αυτό το πλαίσιο έχει προκύψει σαν τελευταία δυνατότητα δράσης η υπεράσπιση ενός “τρόπου ζωής” (lifestyle). Βλέπουμε συχνά να ψάχνει όχι λύσεις αλλά φταίχτες, να αποζητά να δικαιωθεί όχι πολιτικά αλλά ηθικά. Καταπιάνεται με την αυτοδικαίωση και όχι με την δικαιοσύνη.
Τέλος καταλήγει σχεδόν πάντα να απαντά, να ακολουθεί τα γεγονότα και να αντιδρά, ο ρόλος της έχει περιοριστεί στην “αντίδραση”.
Ένας πολιτισμός σε κρίση
Ας ανοίξουμε, όμως, κι άλλο το χρονικό πλαίσιο. Η αλλαγή που περιγράφουμε μπορούμε να πούμε συμβατικά πως εκδηλώθηκε καθαρά την δεκαετία του ‘80 όταν εγκαταλείφθηκε η προοπτική της Επανάστασης και εξημερώθηκε το ριζοσπαστικό κομμάτι της “αριστεράς”. Παράλληλα δυνάμωνε η νεοφιλελεύθερη τάση για να θριαμβεύσει τελικά η παγκοσμιοποίηση μετά το 2000. Σήμερα η εξουσία έχει πλέον μεταφερθεί από το πεδίο της εθνικής πολιτικής στο πεδίο της παγκόσμιας οικονομίας.
Δεν αποφασίζουν πλέον οι κυβερνήσεις αλλά τα οικονομικά συμφέροντα, οι τράπεζες, οι αγορές και κάποιοι ισχυροί κλάδοι της βιομηχανίας (ενέργειας, φαρμάκου, πολεμικής βιομηχανίας κ.ο.κ.). Έτσι οι πολίτες δεν έχουν τρόπο να επηρεάσουν την κατάσταση τους και οι θεσμοί εξουσίας περνούν μια βαθιά κρίση νομιμότητας. Οι θεσμοί έχουν αλωθεί από τα ειδικά συμφέροντα και όσες προσπάθειες έχουν γίνει για αλλαγή συντρίβονται παραδειγματικά. Ακινητοποιημένοι βλέπουμε πως τίποτα δεν λειτουργεί αλλά μοιάζει να μην μπορεί να αλλάξει τίποτα. Εκτός από κάτι πλαστικά καλαμάκια.
Η κεντρική σημασία του χρήματος, όμως, δεν είναι μια εξέλιξη ξένη προς το Ευρωπαϊκό πνεύμα και τον Ευρωκεντρικό πολιτισμό. Αξίζει να τονιστεί πως δεν έχουμε εδώ μια νέα εξέλιξη αλλά μια ολοκλήρωση.
Πέρα από το γεγονός πως, για παράδειγμα, η θεωρούμενη αφετηρία της Νεωτερικότητας – η Ιταλική Αναγέννηση – πατά στην λεγόμενη “οικονομική επανάσταση” που ετοιμάζει και την βιομηχανική και πέρα από το γεγονός πως οι Μέδικοι ήταν οι μεγαλύτεροι τραπεζίτες της εποχής τους υπάρχει στην ευρωπαϊκή σκέψη μια άρρηκτη ταύτιση της δημοκρατίας με τις ελεύθερες αγορές και τον καπιταλισμό, σύνδεση που πάντοτε επαληθεύεται και διασώζεται αλλά σπάνια λέγεται.
Υποτίθεται πως η ελευθερία και η δημοκρατία θα έρθει από μόνη της, αρκεί να υπάρχει οικονομική άνθηση, ανάπτυξη, ελεύθερο εμπόριο. Ο Ευρωπαϊκός πολιτισμός μιλά για την ελευθερία και την δημοκρατία αλλά συχνότατα εννοεί το “ελεύθερο εμπόριο” και τον καπιταλισμό, αυτή είναι άλλωστε η βασική ιδέα πίσω από την παγκοσμιοποίηση.
Η παγκοσμιοποίηση μπορεί να ειδωθεί σαν μια παγκόσμια επικράτηση του Ευρωπαϊκού τρόπου ερμηνείας της ζωής και της κοινωνίας. Δεν είναι ένα φαινόμενο οικονομικής φύσης αλλά ένα κεφάλαιο της ιστορίας του Ευρωπαϊκού πολιτισμού. Όμως, κι εδώ είναι το ενδιαφέρον, ο Ευρωπαικός κόσμος πάντα τρεφόταν από κάτι έξω από αυτόν, κάτι άλλο που το απομυζούσε, το αποικούσε, το “αξιοποιούσε”. Τώρα, μετά το τέλος του ψυχρού πολέμου και την παγκόσμια επικράτηση της “ελεύθερης αγοράς”, για πρώτη φορά, δεν υπάρχει κάτι “άλλο” για να τροφοδοτήσει αυτή την ανάπτυξη. “Νικήσαμε!”.
Και το μόνο που μένει είναι, μια εσωτερίκευση του παλιού μηχανισμού και μια κανιβαλική αυτοφαγία, λογική που την είδαμε στο εσωτερικό της Ευρώπης τα τελευταία χρόνια. Η ανάπτυξη για να συνεχιστεί χρειάζεται να συμπιεστούν και να εξαθλιωθούν τόποι και πληθυσμοί που είναι πλέον εντός του συστήματος.
Ο Ευρωκεντρικός κόσμος έχει γλιστρήσει σε μια σπειροειδή αυτοκαταστροφική αγωνία, πολιτική και πολιτισμική. Εγκαταλείπει τις αναφορές του και τα κοινωνικά πολιτικά και πολιτισμικά του επιτεύγματα. Ιδωμένο από αυτή την σκοπιά η ενδεχόμενη κρίση της “αριστεράς” είναι υποπερίπτωση και δε μπορεί να λυθεί από μόνη της.
Ακόμα περισσότερο που η Αριστερά μπροστά σε ένα τόσο βαθύ αδιέξοδο θα κάνει ό,τι μπορεί για να υπερασπίσει την θεμελίωση της. Δε μπορεί να βγει εκτός νεωτερικότητας και τώρα που αυτή μοιάζει να αυτοκαταστρέφεται από τις αντιφάσεις της το φυσικό αντανακλαστικό της “αριστεράς” είναι να την περισώσει και να την δικαιολογήσει. Τέτοια παραδείγματα έχουμε αρκετά, ο δικαιωματισμός είναι πολύ χαρακτηριστική περίπτωση. Με διαφορετικό τρόπο αλλά μαζί με το “κέντρο” και την “δεξιά” είναι έτοιμη να εμποδίσει την αργή, αμφίβολη λύση του αδιεξόδου και να υποστηρίξει την εξουσία, να ρίξει την μπάλα στην εξέδρα και την ευθύνη σε θεσμούς και ανθρώπους που δήθεν δεν είναι αρκετά νεωτερικοί, όπως τους “μικροαστούς”, τους “ψεκασμένους”, τους “απαίδευτους” και τους “ακαλλιεργητους”, τον λαό δηλαδή.
Εναλλακτικές
Το κράτος και οι θεσμοί δεν λειτουργούν. Η μεγάλη πλειοψηφία που βυθίζεται σταθερά στην εξαθλίωση δεν έχει να ελπίζει σε τίποτα, ούτε καν στον καταναλωτισμό. Ελπίζει λοιπόν σε ένα σεισμό του πολιτικού συστήματος και ζητά ένα “ξαναμοίρασμα της τράπουλας”. Αυτό σημαίνει πως μόνο μια τολμηρή “αριστερά” ή “δεξιά” μπορεί ενδεχομένως να παίξει κάποιο ρόλο στα πράγματα.
Η αδιαλλαξία των κέντρων εξουσίας και η άρνηση τους για οποιαδήποτε σύνθεση απονομιμοποιεί εσκεμμένα κάθε αριστερή απόπειρα με αποτέλεσμα η “αριστερά” να μην έχει ρόλο να παίξει και να εγκαταλείπεται από το φυσικό της ακροατήριο. Τα κοινωνικά στρώματα που εξαθλιώνονται σταθερά δεν έχουν τίποτα να περιμένουν από μια “αριστερά” που δεν μπορεί ούτε και φαίνεται να επιδιώκει να επιβάλλει μια τολμηρή σύγκρουση και ανατροπή. Οδηγούνται, λοιπόν, σε άλλους πολιτικούς χώρους.
Στις ΗΠΑ το φιάσκο του Μπαράκ Ομπάμα έφερε τον Τραμπ, υποσχόταν κι αυτός μια τομή, μια ρήξη με το κατεστημένο. Και την έκανε, με όρους θεάματος και τελικά προς όφελος των υπερπλούσιων. Η αδυναμία της “αριστεράς” δεν αφήνει άλλο περιθώριο στην κοινωνία παρά να δοκιμάσει μια άλλη έκκεντρη (που δεν ανήκει στο κέντρο και στην υφιστάμενη εξουσία) λύση, από την μεριά της “δεξιάς” αυτή τη φορά. Πιστεύει κανείς όμως πως αυτή η “δεξιά” θέλει και μπορεί να συγκρουστεί πραγματικά με την οικονομική εξουσία; Έχει πραγματικά κάποια άλλη πρόταση; Ή μήπως μπορούμε να πάμε ξανά πίσω εκεί που “κάτι έγινε λάθος” και να γίνουν όλα όπως πριν; Σε πιο “πριν” αλήθεια;
Το ότι η “αριστερά” λειτουργεί ως “δεξιά” δεν σημαίνει δυστυχώς πως η παλιά “δεξιά” είναι η νέα “αριστερά” που χρειάζεται.
Ένας νέος ορίζοντας
Αν μιλάμε για την κρίση της “αριστεράς” είναι διότι υπάρχει μια κρίση βαθιά, όλο και πιο ανησυχητική. Η υπέρβαση αυτής της κρίσης φαίνεται πως δεν θα έρθει γρήγορα και δεν θα συντελεστεί αμιγώς στο πεδίο της πολιτικής. Μελετώντας τα αδιέξοδα της “αριστεράς” μπορούμε, όμως, να καταλάβουμε κάτι για την εποχή που ζούμε.
Τέλος, αναγνωρίζοντας την προσφορά του δυτικού κόσμου, μήπως έρχεται η στιγμή να αναρωτηθούμε:
Και μετά, τι;
Στην εικαστική πλαισίωση της σελίδας, χαρακτικό έργο του Τάσσου.
Πολύ καλός και περιεκτικός
Βρισκόμαστε σε μια νέα ιστορική φάση, αυτήν της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης.
Πολλοί πράγματι ερμηνεύουν ακόμα το παρών με απολιθωμένους όρους του παρελθόντος, οι “αριστεροί” είναι από τους πρώτους που έχουν ξοφλήσει ιδεολογικά αφού στην πράξη δεν έχουν να συνεισφέρουν απολύτως τίποτα πέραν της νεοφιλελεύθερης πολιτιστικής πρωτοπορίας τους.
Κάποια ανακούφιση προς τους λαούς προσφέρεται από τα λεγόμενα “ακροδεξιά” σχήματα που ενισχύονται σαφώς εκλογικά, όμως δεν έχει υπάρξει ακόμα κάποιο κίνημα με σαφείς στόχους και σκοπούς.
Για το τι μέλλει γενέσθαι και το τι τελικά θα προκύψει μόνο εικασίες μπορούν να γίνουν, το βέβαιο είναι πως η σύγχρονη “αριστερά” του παρδαλού δικαιωματισμού και των χίπστερ καλλιτεχνών βρίσκεται σε πορεία ιστορικής διάλυσης εκτός αν επιζήσει εκφράζοντας ένα νέο ακροατήριο (πχ κάποιους “προοδευτικούς” προνομιούχους) κάτι που ως έναν βαθμό το έχει επιτύχει.
Για να γίνει εφικτό το αριστερό όραμα (αν διαβάζω σωστά το άρθρο του Αλέξανδρου Μιστριώτη) προϋποτίθεται ένας άλλος πολιτισμός.
Όπως, για να συλληφθεί έστω στη σκέψη ετούτο το όραμα (σχολιάζω) προϋπετίθετο το όργωμα – επί αιώνες – της πλάσης απ’ τη Χριστιανοσύνη.
Μας τα έχει εμπιστευτεί και ο Ολιβιέ Κλεμάν, αυτά, σε μια ιστόριση (θεωρώ) υποβλητική:
Στὴν Εὐρώπη τοῦ 20οῦ αἰώνα: Ἡ ἀπώλεια ἑνὸς πολιτισμοῦ