Ο πόλεμος είναι αναγκαστικά αρνητικός; Είναι μόνο ένα έγκλημα; Είναι γιʼ αυτόν που τον διεξάγει και αυτόν που τον υφίσταται κι αμύνεται; Υπάρχει καλός πόλεμος και σε πλαίσιο επιθετικό; Όλοι οι μεγάλοι - επειδή φιλόσοφοι - πολιτισμοί, μέσα από κείμενα και πρόσωπα της παραδόσεώς τους, λένε πως ναι, υπάρχει καλός πόλεμος, έως και αρμονικός με το ανάλογο θείο στοιχείο όπου έχει ως αναφορά έκαστος. Θα εξετάσω σε τρία πρόσωπα, διαφορετικών παραδόσεων (κομφουκιανισμός, ινδουισμός, χριστιανισμός), αυτή τη θέση.1. Μένκιος
Στους κομφουκιανικούς υπάρχει η λεγόμενη Ουρανία Εντολή (Τιεν Μινγκ), με την οποία ο βασιλιάς κυβερνάει δικαίως κι εναρέτως, τον αρμονικά συνεργαζόμενο, επίσης ενάρετο, λαό. Στην περίπτωση παραβάσεων απανθρωπιάς (βασική και ύψιστη αρετή η Τζεν: ανθρωπιά) - ειδικά παρατεταμένων... - ο λαός λαμβάνει την Ουρανία εντολή και δικαίως διεξάγει πραξικόπημα, ακόμα και σε κλίμακα εμφυλίου πολέμου, και ανατρέπει τον τύραννο. Οποιοσδήποτε επεκτατικός ή επιθετικός πόλεμος απορρίπτεται στον Μένκιο που είναι γνωστός για τον αντιμιλιταρισμό του (πράγμα πολύ επικίνδυνο για την εποχή…).
Αυτό το Τιεν Μινγκ, «προδίδεται» και υπηρετείται όταν ο άρχων αφενός γνωρίζει, αφετέρου κερδίζει την καρδιά του λαού. Με την αρετή του εξεγείρει την οικειοθελή συνεργασία και τήρηση της τάξης εκ μέρους του τελευταίου. Ενώ δια του εξαναγκασμού και της σκληρότητας, λένε οι Κομφούκιος και Μένκιος, επέρχεται αστάθεια, αντίδραση, διαφθορά, ιδιωτισμός, διάλυση. Πιο σημαντική, για τον κομφουκιανό νου, από τα όπλα και την τροφή μιας κοινότητας, είναι η εμπιστοσύνη στον άρχοντα - μόνο με την τελευταία επιβιώνεις, με ή χωρίς τα πρώτα (Ανάλεκτα).
2.Γκάντι
Ένας άλλος Μωυσής, που, ζώντας τον δικό του Ων (Εξ. 3,14) - την Σατυαγκράχα («εν αληθεία μένω») και την Αχίμσα (αρχή της μη βίας απέναντι στον οποιονδήποτε) - 25 περίπου αιώνες αργότερα, ελευθερώνει όχι μισό εκατομμύριο συμπατριώτες του (Ισραηλίτες), αλλά μισό δισεκατομμύριο (περ.). Η κουλτούρα των τελευταίων έχει τόσα ρεύματα, που σαφώς ο Γκάντι και το δικό του δεν μπορεί να εφάπτεται πλήρως με όλα. Πάντως σίγουρα ζει τον μεταφυσικό παλμό της προσέγγισης αυτής της πολυκέφαλης παραδόσεως και παράλληλα γνωρίζει τη νοοτροπία του δυτικού κόσμου που (και) στην περίπτωση και περίσταση της Ινδίας δρα καταπατητικά.
Κάποιοι αναλυτές, λαμβάνοντας υπόψιν αυτή τη μεταφυσική υπόσταση του χαρακτήρα του αγώνα του, εξηγούν ότι ο Γκάντι «μαζεύει καλό κάρμα» (via Δ. Κ. Βελισσαρόπουλος/ Ιστορία της Ινδικής φιλοσοφίας), κι ο λαός το αφουγκράζεται, το μιμείται, το εμπιστεύεται, και πραγματώνουν μαζί τις κοσμοϊστορικές συνέπειές του.
Το ποσό εκλεπτυσμένα είναι τα μέσα ενός συγκεκριμένου δίκαιου πολέμου, εξαρτάται από το πόσο εκλεπτυσμένα είναι τα όργανα της τυραννίας που υφίσταται. Υπό άλλους ολοκληρωτισμούς (πολύ λιγότερο συζητήσιμους από τους Βρετανούς αποικιοκράτες: ναζισμός, κομμουνισμός κτλ.) ο Γκάντι και οι ιδέες του θα ήταν εξαφανισμένοι από καιρό.
3. Κολοκοτρώνης
Υπάρχει κάτι που λέει ο Γέρος, που μόνο έτσι μπορεί να ειπωθεί και είναι τόσο συγκεκριμένο, όσο και φλου, τόσο γήινο όσο και ουράνιο. Είναι η λεγόμενη «βροχή». Αυτή που έπεσε και πότισε ως επιθυμία όλους («και ο κλήρος μας και οι προεστοί και οι καπεταναίοι και οι πεπαιδευμένοι και οι έμποροι, μικροί και μεγάλοι, όλοι εσυμφωνήσαμε εις αυτό το σκοπό και εκάμαμε την Επανάσταση»).
Είχαν γίνει, τα 400 χρόνια της τουρκοκρατίας, παραπάνω από 30 εξεγέρσεις. Είχαν καταπνιχτεί και πολύ συχνά με τον συμβολικό παραδειγματισμό της εκτέλεσης του πρώτου της πίστης των Ρωμιών (έχει ενδιαφέρον το νούμερο των ιερομαρτύρων που είναι μέλη της ανώτατης ιεραρχίας της εκκλησίας, στην ιστορία της Ορθοδοξίας γενικά αλλά και ειδικά του ορθόδοξου Ελληνισμού: δεκάδες πατριάρχες κι επίσκοποι κτλ.).
Όμως, το 21', πραγματοποιείται κάτι που ως ορθόδοξοι μπορούμε να καταλάβουμε-εκλάβουμε - ακόμα και ως παιδιά, στα οποία απευθύνεται κυρίως ο Κολοκοτρώνης στην Ομιλία του στην Πνύκα - ως «πληροφορία λαού». Πληροφορία, στην παράδοση, εννοούμε πάντα το αγιοπνευματικό περιστατικό της λήψης πληροφορίας από και για το θέλημα του Θεού.
*
Προσωπικά ενβλέπω κάτι παραπάνω από ομοιότητα μεταξύ Ουράνιας Εντολής, Σατυαγκράχα και Βροχής: είναι ένα μεταφυσικό τρίπτυχο του δίκαιου πολέμου στην ιστορία της ανθρωπότητας της Θείας Αναφοράς. Όταν αυτή απορριφθεί συναντάμε την θεοποίηση του Κόμματος και της κομματικής γραμμής και βέβαια, κατά κανόνα, τον άδικο πόλεμο και την ανθυγιεινή ειρήνη.
Ειδικότερα στο Χριστιανισμό, μπορούμε να περιπέσουμε σε παρερμηνείες, εφόσον πουθενά το Ευαγγέλιο δεν θίγει το θέμα της δικαιότητας ενός πολέμου, και σε προσωπικό και σε συλλογικό επίπεδο. Στο προσωπικό βρίσκουμε την ηθελημένη επιλογή να προσφέρουμε και την άλλη πλευρά του προσώπου μας στο χτύπημα του μίσους. Όμως, φυσιολογικά, ο άνθρωπος νιώθει την υποχρέωση να παλέψει για αυτά που είναι δικά του, έως τα δικαιώματα μιας ολόκληρης κοινότητας, στη ζωή. Κι έτσι θα μπορούσες να πεις ότι τιμά το επίσης εν Ευαγγελίω λεχθέν, πως «κάνεις δεν έχει μεγαλύτερη αγάπη από αυτόν που δίνει την ψυχή του για τους φίλους του» (Ιω. 15,13).
Κυρίως για τους Γκάντι και Κολοκοτρώνη (γιατί ο Μένκιος εμπλέκεται στο θέμα μας κυριώς με τις θεωρίες του), είναι κάπως ασεβές εκ μέρους μας, όποιοι κι αν είμαστε, να κατεβάζουμε το επίπεδο στο οποίο κινούνται κι εκφράζονται. Μου άρεσε ένα λεχθέν περί Μακρυγιάννη και τους ομόφρονες φιλο-παραδοσιακούς, ενός γνωστού αγιορείτη: διοργανώσαμε εκπομπές για να τους βγάλουμε τρελούς [...]θα ήταν πολύ κρίμα, για τον Μακρυγιάννη, αν δεν τον βγάζαμε τρελό, εμείς, έτσι που είμαστε...
Άλλα παραδείγματα: το ζήτημα στη Μαχαμπχαράτα, στον Κινεζικό και Ιαπωνικό Βουδισμό, στον Ιωάννη τον Χρυσόστομο και τον Μέγα Βασίλειο, στη Σιμόνη Βέιλ και τον Αλμπέρ Καμύ.
Όλως τυχαίως, όλες οι μεγάλες εσωτερικές και φιλοσοφικές παραδόσεις είναι απόλυτα ανεκτικές στην ελεύθερη πορεία των ανθρώπων και των δοξασιών τους, και τα πρόσωπα που πρεσβεύουν αυτές τις αξίες είναι στο πεδίο μάχης κι όχι εξουσιούχοι εντολοδότες «έξω απʼ το χορό».
Ειδικά στη δική μας παράδοση, το παράγγελμα περί του πλησίον (αγαπά τον) γκρεμίζει κάθε είδωλο των κοινωνικών προσδιορισμών για το τί είναι έκαστος και ποια είναι η πρέπουσα πράξη. Η αυτή, όσον αφορά στο άτομο μόνο του, που δεν αντιστέκεται στη βία του διαβολικού κόσμου, είναι θάρρος• όσον αφορά σε μία αποφυγή αντίστασης «υπέρ του αδυνάτου» (κατά το Λυσιακό) που καταπατείται, είναι δειλία. Έτσι εναρμονίζεται στα μάτια μου το υπερβατικό με το ρεαλιστικό, το ηρωϊκό με το ανθρώπινο, χωρίς να περιφρονείται ο άνθρωπος, η πατρίδα που του έτυχε κι ο συνάνθρωπός του.
Στην εικαστική πλαισίωση του άρθρου, σελίδα από το "Χειρόγραφο του Μεγάλου Αλεξάνδρου" (14ος αι).
Τι είναι ακριβώς αυτό που εννοούμε καθώς πιθανόν διατείνουμε την άποψη ότι βρίσκουμε κάτι ανάλογο σ αυτό που προκύπτει σαν θέμα εδώ μ αυτό που προκύπτει σαν θέμα εκεί, σε μεγαλύτερη ή μικρότερη έκταση, απ αυτό που αναφέρεται ή προκύπτει σαν θέμα δύο ή τρεις σελίδες παρακάτω;
Τι είναι ακριβώς αυτό που εννοούμε και αποκομίζουμε καθώς εξαπλώνεται ο λόγος μέσα από τα όρια και τα πλαίσια της ανθρώπινης παρακολούθησης των πραγμάτων προκειμένου να βρει αυτά τα όρια για να τα ξεπεράσει;
Πώς μπορεί να προσδιοριστεί ο τρόπος που εξαπλώνεται ο λόγος καθώς πηγαίνουμε από κείμενο σε κείμενο, από άνθρωπο σε άνθρωπο, και από εποχή σε εποχή ξεπερνώντας τα όρια των ανθρώπων της κάθε εποχής προκειμένου να βρούμε τον επόμενο άνθρωπο ή την επόμενη εποχή;
Τόσο ο Λόγος όσο και ο λόγος επικοινωνούν με τις αναλογίες των πραγμάτων, καθώς κινούνται μέσα και έξω από ένα πλαίσιο αναφοράς, αφήνοντας το ένα και βρίσκοντας το άλλο εκεί και όπου χρειάζεται.
Ίσως για τον λόγο των ανθρώπων το πλαίσιο αναφοράς προσδιορίζεται από τα πράγματα που συμπεριλαμβάνει.
Ίσως για τον Λόγο του Θεού, το πλαίσιο της αναφοράς του μεταβάλλεται ανάλογα με τους ανθρώπους που τον δέχονται, τους ανθρώπους που έρχεται να συμπεριλάβει.
Καθώς τα πλαίσια της αναφοράς επεκτείνονται, το είναι των πραγμάτων που περιέχονται αναπροσδιορίζεται καθώς συμπεριλαμβάνονται περισσότερα πράγματα
Κάποιες φορές σύμφωνα με τον λόγο των ανθρώπων κάποιες φορές, εκεί που δεν φθάνει ο λόγος του ανθρώπου, σύμφωνα με τον Λόγο του θεού.
Δύσκολο να εκφράσει κανείς το τι ακριβώς γίνεται με το είναι ή την ουσία των ανθρώπων καθώς έρχονται στην διάρκεια της ιστορίας να συμπεριληφθούν στο πλαίσιο της αναφοράς του Λόγου του Θεού.
Πώς μπορεί να μιλήσει κανείς για πράγματα που δεν γνωρίζει για τους ανθρώπους που δεν γνωρίζει;
Αλλάζει άραγε το είναι των πραγμάτων ή ίσως αλλάζει η συνείδηση των ανθρώπων καθώς αλλάζουν οι ιδέες τους με την εξέλιξη της Ιστορίας;
Αλλάζει άραγε το είναι των πραγμάτων ή ίσως η συνείδηση των ανθρώπων καθώς αλλάζουν οι ιδέες τους σύμφωνα με αυτό που πιστεύουν;
Πως αλλάζει το δικό τους είναι, αυτό που είναι σαν άνθρωποι, καθώς αλλάζει η συνείδησή τους παρακολουθώντας τις αλλαγές των πραγμάτων που αντιλαμβάνονται;
Πόσο εύκολα μπορούν κάποια ιστορικά φαινόμενο, όπως η άνοδος του φασισμού, ή άνοδος του σοσιαλισμού, ένας πόλεμος, η διάδοση της βιομηχανικής επανάστασης, κοκ να αλλάξουν τις συνειδήσεις των ανθρώπων;
Πόσο εύκολα μπορεί μια αλλαγή σ αυτά που πιστεύουν να αλλάξει την συνείδησή τους;
Αν θέλετε, κάντε μία συμπύκνωση των αποριών σας, κι αν μπορώ να απαντήσω θα το κάνω με χαρά.
Το ανάλογο των υποθέσεων αφορά στο γεγονός του θείου υποβάθρου των επαναστατικών περιπτώσεων που απομονώνω. Η μεγάλη διαφορά μεταξύ των τριών είναι πως η περίπτωση του Έλληνα είναι μία κατάσταση συννενοήσεως προσώπων (Θεού κι ανθρώπων). Οι Σίνες δεν είχαν ποτέ θεία πρόσωπα στην παράδοσή τους έως και την ανάπτυξη της θεωρίας των Μποτισάτβα (Σινο-Ιαπωνικός Βουδισμός), πράγμα παράδοξο εφόσον η Βουδδική παράδοση είναι εκ θεμελίων αθεϊστική, από την άποψη της προσωποκεντρικότητας (στην πραγματικότητα οι θεμελιώδεις κατευθύνσεις τους απορρίπτουν την αξία που έχει το αν ο Βούδας είναι ή όχι ιστορικό πρόσωπο). Οι Ινδοί, επίσης δεν έχουν Θεό-πρόσωπο, αλλά προσωποποιήσεις του Απολύτου (Βράχμαν), μέσω της παράδοσης της Μπακτί, που «επιτρέπει-ενθαρρύνει» τη λατρεία-εκλογή θεοτήτων (π.χ. Σίβα, Βισνού κ.ά.).
Με εκτίμηση