Το Σάββατο 17 Σεπτεμβρίου 1994 έφυγε απ6 τη ζωή ο μεγάλος διανοούμενος και κορυφαίος φιλόσοφος του αιώνα μας, ο Karl Popper. Γεννήθηκε στη Βιέννη της Αυστρίας στις 28 Ιουλίου του 1902 και πέθανε στο Λονδίνο.
Στο Λονδίνο, το 1935, γνωρίστηκε με τον άλλο μεγάλο φιλόσοφο της ελευθερίας του αιώνα μας - τον Hayek. Η σκιά της Ναζιστικής Γερμανίας έπεφτε ολοένα και πιο βαριά πάνω στην πατρίδα του την Αυστρία. Ο Popper μεταναστεύει το 1937 στην Ν. Ζηλανδία όπου διδάσκει φιλοσοφία μέχρι το 1946 που επιστρέφει στην Ευρώπη και στην Αγγλία για να συνεχίσει τη διδασκαλία του. Το 1949 διορίζεται καθηγητής της Λογικής και της Επιστημονικής μεθόδου στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου και έκτοτε είναι μόνιμος κάτοικος Αγγλίας.
Η πολιτική του φιλοσοφία είναι πάνω απ' όλα μια φιλοσοφία ελευθερίας, μια προσπάθεια να ανακαλύψει τους όρους κάτω από τους οποίους οι εξωτερικοί περιορισμοί πάνω στο άτομο μπορούν να ελαχιστοποιηθούν μέσα στην ασφάλεια που παρέχει το κράτος. Το ενδιαφέρον του για την ελευθερία είναι που τον έκανε να απογοητευθεί από τον σοσιαλισμό.
Ο ίδιος γράφει: "Αν θα μπορούσε να υπάρχει σοσιαλισμός συνδυασμένος με την ατομική ελευθερία θα ήμουν ακόμη σοσιαλιστής. Τίποτα δεν είναι ωραιότερο από το να ζει κανείς ελεύθερα μέσα σε μια κοινωνία ισότητας. Πέρασε αρκετός καιρός μέχρι να καταλάβω ότι αυτό δεν ήταν παρά ένα ωραίο όνειρο. Η ελευθερία είναι πιο σημαντική από την ισότητα και η προσπάθεια για την πραγματοποίηση της ισότητας βάζει σε κίνδυνο την ελευθερία. Αν χαθεί η ελευθερία δεν θα υπάρχει ισότητα ούτε ανάμεσα στους ανελεύθερους".
Το κλασικό έργο του Popper είναι "Η ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της (1945), μετάφραση: Ειρήνη Παπαδάκη - Εκδόσεις Δωδώνη". Αυτό που ο διάσημος φιλόσοφος αποκαλεί "ανοιχτή κοινωνία" είναι μια κοινωνία στην οποία τα άτομα βρίσκονται διαρκώς αντιμέτωπα με σημαντικές προσωπικές αποφάσεις, ελεύθερων επιλογών υπό το βλέμμα αναχρονιστικών αντιλήψεων, παγανιστικών απόψεων και ολοκληρωτικών επιλογών.
Εχθροί της "ανοιχτής κοινωνίας" είναι ακριβώς οι εχθροί της προόδου, οι κάθε λογής γραφειοκράτες που θέλουν να διατηρήσουν πάση θυσία τα κεκτημένα τους αλλά και η πατερναλιστική - ισοπεδωτική αντίληψη της κοινωνίας που εξουδετερώνει κάθε καινοτόμο προσπάθεια.
Ο Popper πιστεύει ότι κατά βάθος φοβόμαστε την ιδέα της Ανοιχτής Κοινωνίας που απελευθερώνει τις κριτικές ικανότητες του ανθρώπου γι' αυτό μας αρκεί μια κλειστή κοινωνία υποταγμένη σε μαγικές δυνάμεις, βυθισμένη στην άγνοια με μια λέξη μοιρολατρική.
Ο αυστριακός φιλόσοφος, επιτίθεται στις φιλοσοφίες και ιδεολογίες που αναπαράγουν μοντέλα κλειστής κοινωνίας ή που προσπαθούν να ξεπεράσουν τις εναλλακτικές λύσεις μια αλλαγής με το να θεωρούν την ίδια την αλλαγή σαν μια προκαθορισμένη πορεία την οποία χρειάζεται μονάχα να αναγνωρίσουμε και να αποδεχθούμε. Αλλά δεν υπάρχει κανένας νόμος που να προκαθορίζει μια αλλαγή επομένως και την πορεία της ανθρώπινης ιστορίας που επηρεάζεται από την εξέλιξη της ανθρώπινης γνώστης.
Δεν μπορούμε να προεξοφλήσουμε σήμερα τι θα γνωρίζουμε αύριο. Έτσι δεν μπορούμε σήμερα να προβλέψουμε τη μέλλουσα πορεία της ανθρώπινης ιστορίας. Αυτές είναι οι απόψεις του Popper που από το 1919 είχε καταλήξει στο συμπέρασμα ότι ο πυρήνας του Μαρξισμού περιέχει έναν ισχυρισμό ότι τάχα ανακάλυψε το νόμο που καθορίζει την πορεία της ιστορίας και της ηθικής προσταγής: "Βοήθησε τον ερχομό του αναπόφευκτου".
Ο οπαδός του Μαρξισμού πιστεύοντας ότι η κατάρρευση του καπιταλισμού είναι αναπόφευκτη, αφιερώνει τις δυνάμεις του στο να διευκολύνει την πορεία της κατάρρευσης αντί να εργασθεί για να διορθώσει συγκεκριμένα και θεραπεύσιμα δεινά μέσα στα υπάρχοντα πλαίσια.
Το επιχείρημα της στάσης αυτής είναι ότι μόνο στην περίπτωση που καταρρεύσει ο καπιταλισμός και παραχωρήσει τη θέση του σ' ένα υψηλότερο σχήμα κοινωνικής οργάνωσης είναι δυνατό να αντιμετωπισθούν τα κοινωνικά προβλήματα. Ο Popper χαρακτηρίζει τη στάση αυτή, "στάση του ουτοπικού κοινωνικού μετασχηματισμού".
Η δικαιολόγηση της στάσης αυτής παρέχεται από την ιστορική πίστη ότι μπορεί κανείς να γνωρίζει εκ των προτέρων ένα ιδανικό μοντέλο κοινωνίας μέσα στο οποίο τα προβλήματα θα βρουν οριστικές λύσεις.
Αυτό όμως είναι λάθος, όχι μόνο γιατί στην πραγματικότητα ποτέ κανείς δεν κατέχει μια τέτοια γνώση, αλλά γιατί κάθε ανθρώπινη πράξη ακολουθείται από απρόβλεπτες συνέπειες. Η συνείδηση της ανθρώπινης σφαλερότητας, της σημασίας των απρόβλεπτων συνεπειών και της ποικιλίας των ανθρώπινων τάσεων, βρίσκεται στο κέντρο της φιλελεύθερης θεωρίας του Popper.
Εξίσου τον απασχολεί και ο ρόλος του κράτους. Οι κρατικοί θεσμοί, κατ' αυτόν, υπάρχουν για την προστασία της ατομικής ελευθερίας και επειδή κάθε εξουσία είναι επικίνδυνη, ο κρατικός παρεμβατισμός στην κοινωνική και την οικονομική ζωή θα 'πρεπε να περιοριστεί ως εκεί που είναι πραγματικά αναγκαίο για την προστασία της ελευθερίας.
Ακόμα και όταν η εξουσία βρίσκεται στα πιο καλοπροαίρετα χέρια, ο μεγάλος φιλόσοφος παραμένει καχύποπτος και προτείνει θεσμούς που θα ελαχιστοποιήσουν την αυθαιρεσία των κυβερνώντων.
Η ελευθερία γι' αυτόν είναι ελευθερία κριτικής και ελευθερία από ψυχολογικούς και ιδεολογικούς καταναγκασμούς. Πάντως επιμένει ότι όποιες κι αν είναι οι ελπίδες μας δεν πρέπει να εφησυχάζουμε αλλά να είμαστε πάντοτε έτοιμοι να βελτιώσουμε τους θεσμούς που έχουμε αναπτύξει. Τέλος, πρέπει να αποφεύγουμε να γινόμαστε θύματα της αυταπάτης για την τελειοποίηση ανθρώπων ή θεσμών.
Γιατί ο μύθος της τέλειας κρίσης είναι η δικαιολογία για την καταπίεση της κριτικής. Η μονολιθική αναζήτηση της τέλειας κοινωνίας όσο καλοπροαίρετος κι αν είναι αυτός που τη συνέλαβε με τη φαντασία του, είναι η κλασική δικαιολογία του εγκλήματος, του βιασμού δηλαδή της ατομικής ελευθερίας και της καταρράκωσης της ανθρώπινης αξιοπρέπειας.
Τα πειράματα κάποιων νοσηρών εγκεφάλων στον αιώνα μας με στόχο την ιδανική κοινωνία, οδηγήθηκαν σε οικτρή αποτυχία με κόστος πολλές ανθρώπινες ζωές. Η θεωρία του Popper απλά επιβεβαιώθηκε χωρίς καν να μπει στον κόπο να προβλέψει τα γεγονότα.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Καρλ Πόππερ, "Η Ανοιχτή Κοινωνία και οι εχθροί της", εκδ. Δωδώνη, Αθήνα 1980.
Πολύ ωραία παρουσίαση. Όμως, επειδή διάβασα επανειλημμένα ότι ο Πόππερ υποστηρίζει τον νεοφιλελευθερισμό, πρέπει να συμπληρώσω ότι ισχύει εντελώς το αντίθετο. Παράδειγμα η πεποίθησή του ότι η απλή αναλογική είναι λανθασμένο σύστημα, διότι οδηγεί σε ανίσχυρες κυβερνήσεις ή συνεργασίες όπου ο μειοψηφών τελικά επιβάλλει την γνώμη του, ώστε να προκύπτει ένας χυλός. Επίσης, είναι γνωστή η κατηγορηματική καταδίκη της τηλεόρασης, όπως την γνωρίζουμε μέχρι σήμερα, και η ανάγκη να ελέγχεται συστηματικά. Η σαφής διάκριση των εξουσιών, που δεν είναι τρείς αλλά πέντε και βάλε, αφού περιλαμβάνεται ο Τύπος (δηλαδή τα Μήντια) και ο Συνδικαλισμός (δηλαδή κάθε μορφής εταιρείες πολιτών, επαγγελματικές, πολιτιστικές κλπ), είναι βασικά στοιχεία του γνήσια φιλελεύθερου πολιτεύματος και δεν επιτρέπεται η σύγκρασή τους η απορρόφηση του ενός από το άλλο ή η υποταγή.
Επομένως ο Πόππερ ανήκει στον διαφωτισμό του 18ου αιώνα και όχι στις ολοκληρωτικές ιδεολογίες του 19ου και 20ου, ούτε στον πιό πρόσφατο και χειρότερο από όλους φεουδαρχικό παλαιοδουλισμό (κακώς τον ονομάζουμε “νεοφιλελευθερισμό”) που σταδιακά επικράτησε μετά το 1980 παγκοσμίως, ώστε πλέον να ζούμε τις “ μέρες του ’36 ”.
Ο Καστοριάδης και μία πλειάδα φιλοσόφων, διανοουμένων και ακαδημαϊκών διδασκάλων, θαυμάζουν και μελετούν, συχνότατα εξιδανικεύοντας, την Αρχαία Αθηναϊκή Δημοκρατία. Είμαι σίγουρος ότι, αν επιβιώσει η ανθρωπότητα από την πυρηνική καταστροφή και την βαρβαρότητα, μετά από αιώνες θα μελετούν και θα θαυμάζουν τους θεσμούς που μπόρεσε να εγκαθιδρύσει μετά από ενάμισι αιώνα αγώνων ο Διαφωτισμός του 18ου αι., πολεμούμενος από κάθε κατεύθυνση, κατ’ ουσίαν όμως από εκείνους που πάντα συγκροτούσαν οικονομικές ολιγαρχίες (οι πολιτικές και στρατιωτικές ολιγαρχίες είναι απλά μέσα που χρησιμοποιούν) αδιαφορώντας για την βαρβαρότητα, τον πόνο, την αρρώστεια και τον θάνατο που επέβαλλαν στους συνανθρώπους τους.