Πριν λίγες δεκαετίες έκλεισε ένας κύκλος που ξεκίνησε με την Οκτωβριανή επανάσταση .Η κατάρρευση των καθεστώτων του «υπαρκτού σοσιαλισμού» στην Ανατολική Ευρώπη, η συρρίκνωση και τελική έκλειψη των κομμουνιστικών κομμάτων της Δυτικής Ευρώπης, η στροφή προς τον καπιταλισμό των τριτοκοσμικών σοσιαλιστικών καθεστώτων με προεξάρχον το καθεστώς της Κίνας και τέλος η μετατροπή της σοσιαλδημοκρατίας σε ουρά του νεοφιλελευθερισμού αποτελούν «στιγμές» μιας διαδρομής κατηφορικής και μάλλον αναπόφευκτης. Αντίθετα με την προηγούμενη κρίση του μαρξισμού στο τέλος του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα, από την οποία εξήλθε ανανεωμένος, η νέα του κρίση στο τέλος του 20ου αιώνα μοιάζει να είναι θανατηφόρα.
Στην διάρκεια της πρώτης κρίσης δόθηκε, μέσα κυρίως από τις θεωρητικές επεξεργασίες του Λένιν για το φαινόμενο του ιμπεριαλισμού, μια πειστική εξήγηση για την αποτυχία των επαναστατικών κινημάτων στις αναπτυγμένες χώρες της Δύσης και προβλέφθηκε και ενισχύθηκε η πιθανότητα για ενδιαφέροντα σοσιαλιστικά πειράματα σε αποικιοκρατούμενες χώρες.
Ο Λένιν, πράγματι, απορρίπτοντας την αποδοκιμασία από τον Μπουχάριν όλων ανεξαιρέτως των εθνισμών, έκανε την καίρια διάκριση μεταξύ του σωβινιστικού εθνισμού των αποικιοκρατών και του επαναστατικού εθνισμού των εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων, περιγράφοντας τον δεύτερο τύπο του εθνισμού ως διαλεκτικό αντίποδα του ιμπεριαλισμού. Τα παραδείγματά του τα άντλησε από την Ινδία, την Ιρλανδία, την Κίνα, το Ιράν και την Τουρκία.
Στην ίδια κατεύθυνση με τον Λένιν κινήθηκε και ο Μάο, που τόνισε ότι οι κομμουνιστές όντας μαρξιστές είναι και διεθνιστές, αλλά και ότι ο μαρξισμός μπορεί να πραγματωθεί μόνον μέσα από μια εθνική μορφή. Δεν υπήρχε για τον Κινέζο ηγέτη αφηρημένος μαρξισμός αλλά μόνον συγκεκριμένος, εγγεγραμμένος δηλαδή σε ιδιαίτερο γεωγραφικό και χρονικό πλαίσιο.
Ο Μάο μάλιστα ήταν πιο ανυπόμονος από τους μπολσεβίκους στην προώθηση της επαναστασης. Δεν αποδέχθηκε την σταλινική ορθοδοξία, σύμφωνα με την οποία με την άνοδο του κομμουνιστικού κόμματος στην εξουσία επέρχεται το τέλος του καπιταλισμού. Για τον λόγο αυτό προχώρησε και στην πολιτιστική επανάσταση. Δεν εξαρτούσε εξάλλου, όπως ο Λένιν και κυρίως ο Τρότσκι, την επιβίωση και την επιτυχία της κομμουνιστικής υπόθεσης από την πιθανότητα να ξεσπάσουν επαναστάσεις και σε αναπτυγμένες χώρες. Φαίνεται να βασίζονταν στον κινεζικό λαό και στους λαούς των αποικιών για την προώθηση της επανάστασης.
***
Αντίθετα με την πρώτη κρίση του μαρξισμού, όπου διανοίχθηκε διέξοδος διαρκείας, με την ενσωμάτωση του εθνισμού στο θεωρητικό οπλοστάσιο αυτής της φιλοσοφίας, στις μέρες μας και ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 1970 η όλη συζήτηση στρέφεται σε μεταμαρξιστικές ατραπούς και μονοπάτια Η κρίση ήταν τόσο μεγάλη που για να περισωθεί ό,τι ήταν δυνατό, έπρεπε να αναιρεθούν βασικές προκείμενες του μαρξισμού, κατά πολλούς.
Κοινός τόπος όλων των μεταμαρξιστικών αναζητήσεων είναι μια αντιουσιοκρατική προσέγγιση, στα πλαίσια της οποίας, οι τάξεις, η κοινωνία και η Ιστορία δεν αντιμετωπίζονται πλέον ως ενιαίες και παγκόσμιας εμβέλειας πραγματικότητες. Γίνεται λόγος για ριζική ανοιχτότητα και ακαθοριστία του κοινωνικού πεδίου και απορρίπτεται ο ντετερμινισμός της ταξικής πάλης, μια αναπόδραστη δηλαδή πορεία προς την αταξική κοινωνία καθώς και ο έντονος οικονομισμός ορισμένων «σχολών» του μαρξισμού.
Υπάρχουν δυο τάσεις κατά βάσιν στους κόλπους του μεταμαρξισμού: Η προσέγγιση του Ernesto Laclau και της Chantal Mouffe που βρίσκονται σε αναζήτηση της «πλήρους και ριζικής δημοκρατίας» και μια δεύτερη που προσπαθεί να αναθεμελιώσει την κομμουνιστική υπόθεση. Σε αυτήν την δεύτερη τάση ανήκουν αρκετοί στοχαστές. Εδώ θα εξετάσουμε εν συντομία τις απόψεις του Σλάβοϊ Ζίζεκ και του Αλαίν Μπαντιού.
***
Ο Laclau και η Mouffe τονίζουν ότι η πιθανότητα της αυταρχικής στροφής ενυπήρχε εξαρχής στον μαρξισμό, από την στιγμή που ένας περιορισμένος δρών, η εργατική τάξη, προικίσθηκε με μεσσιανικές ιδιότητες. Παλεύοντας για την κοινωνική και πολιτική της απελευθέρωση θα επιτύγχανε -υποτίθεται- την χειραφέτηση όλων.
Για τους δυο παραπάνω στοχαστές ο ανταγωνισμός και οι συγκρούσεις είναι ανεξάλειπτες από τις κοινωνίες. Ακόμη και από την ίδια την αταξική κοινωνία δεν θα απουσιάζουν οι ανταγωνισμοί. Στις δυτικές κοινωνίες σήμερα, κατά τους δυο θεωρητικούς, παρατηρείται μια λαϊκιστική στιγμή, μια επιστροφή της πολιτικής. Φαίνεται να αμφισβητείται η κυριαρχία των αγορών και η μεταπολιτική διαχείριση. Οι δυο στοχαστές ελπίζουν να αναδυθεί ένας αριστερός λαϊκισμός ικανός να αντιπαρατεθεί στον ξενόφοβο δεξιό λαϊκισμό που επελαύνει στις δυτικές χώρες.
Από τον Laclau και την Mouffe προτείνεται, ευρύτερα, ως διέξοδος η πλαισίωση και η υποστήριξη διακριτών και μεμονωμένων κινημάτων, όπως αυτό της αντιπαγκοσμιοποίησης, το οικολογικό κίνημα ή τον ακτιβισμό για τα δικαιώματα των ομοφυλοφίλων. Οι δυο στοχαστές υιοθετούν για την απόκτηση της ηγεμονίας, κατά το πρότυπο του Γκράμσι, έναν μακροπρόθεσμο «πόλεμο θέσεων», σε ένα πλαίσιο «μεσοβασιλείας» που θα διαρκέσει πολύ. Στις διεθνείς σχέσεις, τέλος, επιχειρηματολογούν υπέρ ενός πολυπολικού κόσμου με πολιτισμικό και πολιτικό πλουραλισμό.
***
Από τους υποστηρικτές της δεύτερης μεταμαρξιστικής τάσης, γίνεται κριτική στον Laclau και την Mouffe ότι δεν κάνουν διάκριση μεταξύ συνηθισμένων αλλαγών και μεταρρυθμίσεων και πιο ριζοσπαστικών μορφών κοινωνικού μετασχηματισμού. Ότι η οντολογία της ανοιχτότητας και της ενδεχομενικότητας δεν είναι αρκετή από μόνη της για να προσανατολίσει τους κοινωνικούς αγώνες σε αντικαπιταλιστική κατεύθυνση.
Για τον Σλάβοϊ Ζίζεκ, τον Σλοβένο στοχαστή, οι δυο μεγάλες μεταβάσεις από τον Μαρξ στον Λένιν και από τον Λένιν στον Μάο, άλλαξαν τον μαρξισμό κατά ανάλογο τρόπο με αυτόν που ο Απόστολος Παύλος άλλαξε το Χριστιανισμό, «τροποποιώντας» το μήνυμα των Ευαγγελίων, και μετατρέποντας έτσι τις πρωτοχριστιανικές κοινότητες σε εκκλησία οικουμενικής εμβέλειας. Για τον Ζίζεκ, επαναλαμβάνω σήμερα τον Λένιν θα πει ότι επαναλαμβάνω, όχι ό,τι έκανε ο Λένιν, αλλά ό,τι απέτυχε να κάνει, τις χαμένες του ευκαιρίες δηλαδή.
Ο Ζίζεκ υπογραμμίζει έντονα και δικαίως ότι η Οκτωβριανή επανάσταση πρέπει να θεωρηθεί ως ένα από τα πιθανά, και μάλιστα όχι το πιο πιθανό, αποτέλεσμα μιας «ανοιχτής κατάστασης». Αποτυγχάνει, όμως, να αντιληφθεί την σημασία των αντιαποικιακών αγώνων και το ανατρεπτικό δυναμικό τους.
Ο Αλαίν Μπαντιού, τώρα, προτείνει την αποδέσμευση της πολιτικής από την υπερβατική εγγύηση της Ιστορίας και την κοινωνιολογική ουσιοποίηση των τάξεων και προκρίνει την προσάρτηση της πολιτικής στον «συμβαντικό χώρο» όπου ριζώνει η δυνατότητα δράσεων χειραφέτησης. Ένα συμβάν δεν είναι η πραγματοποίηση μιας εσωτερικής προς την κατάσταση δυνατότητας. Ένα συμβάν είναι η δημιουργία νέων δυνατοτήτων.
Ο Αλαίν Μπαντιού, ο Γάλλος φιλόσοφος, επισημαίνει ότι στα καθεστώτα του υπαρκτού σοσιαλισμού η πολιτική επινόηση εξέπεσε σε κρατική υπόθεση. Ακόμη και η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης επήλθε χωρίς ευρύτερη κινητοποίηση των μαζών. Υπήρξε εν πολλοίς κρατική υπόθεση και εντάσσεται στην κατηγορία του γεγονότος και όχι του συμβάντος.
Ο κομμουνισμός για τον Μπαντιού είναι πολύ μεγάλη ιδέα για να μπορεί να αναλάβει την υλοποίησή του το κράτος. Στο μέτρο που θέλουμε να αναζωογονήσουμε την κομμουνιστική υπόθεση, δεν φθάνει να απαλλαγούμε από τον κρατισμό μας. Πρέπει επιπλέον να την αποσυνδέσουμε από την ιδέα μιας επιστήμης της Ιστορίας. Η Ιστορία υπάρχει μόνον συμβολικά. Είναι, για τον Γάλλο φιλόσοφο, μια αφήγηση κατασκευασμένη εκ των υστέρων.
***
Επιχειρώντας τώρα μια ελλειπτική και πολύ σύντομη κριτική του μαρξισμού και του μεταμαρξισμού, επισημαίνουμε καταρχήν ότι στα νεωτερικά επαναστατικά κινήματα υπήρχε αναμφισβήτητα μια απελευθερωτική συνιστώσα. Το αίτημά της ήταν η αναβάθμιση της ατομικής ελευθερίας από απλώς ιδιωτική και τυπική-νομική σε κοινωνική (κατάργηση της μισθωτής δουλείας) και σε πολιτική (ώστε «να μπορεί και η μαγείρισσα να διοικεί το κράτος»).
Ο Μπαντιού έχει δίκιο να υποστηρίζει ότι για να αναζωογονηθεί το απελευθερωτικό πρόταγμα πρέπει να απαλλαγεί από άκαμπτους επιστημονισμούς. Ο μαρξισμός εξάλλου είναι φιλοσοφία και όχι επιστήμη και ο σοσιαλισμός δεν έγινε με τον μαρξισμό πέρα για πέρα επιστημονικός από «ουτοπικός» που ήταν πριν. Αν είναι εύλογη η άρνηση «επιστημονικοποίησης» του απελευθερωτικού προτάγματος, αυτό δεν συνεπάγεται ότι η Ιστορία είναι χαοτική. Υπάρχουν στην ιστορία ισχυρές ροπές και τάσεις οι οποίες -βέβαια-δεν υλοποιούνται πάντοτε και αναπόδραστα. Και μπορούμε να κατασκευάσομε μιαν αφήγηση της Ιστορίας εκ των υστέρων, με κάποια συνοχή, επειδή στον ρου της Ιστορίας ενυπάρχει μια όχι πάντα ευδιάκριτη και ολοκληρωμένη συνεκτικότητα.
Και ο μαρξισμός και ο μεταμαρξισμός δεν φαίνεται να υποψιάζονται την ανθρωπολογική βάση της αποτυχίας των επαναστατικών πειραμάτων. Πέρα από θεωρίες, η αιτία αυτής της παταγώδους αποτυχίας σχετίζεται με το γεγονός ότι το υποκείμενο του απελευθερωτικού αιτήματος δεν ήταν παρά ο άνθρωπος που θέλει να αλλάξει τον κόσμο, ενώ είναι ανίκανος να αλλάξει ο ίδιος, καθώς είναι εσωτερικά-πνευματικά ανελεύθερoς.
Στην εικαστική πλαισίωση της σελίδας, χαρακτικό έργο του Τάσσου.
