Στην παράδοση της ελληνικής σκέψης, η εγκράτεια θεωρήθηκε μια από τις υψηλότερες αρετές. Ο Σωκράτης, ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης την εξύμνησαν όχι ως άρνηση της ζωής, αλλά ως μέτρο, ως κυριαρχία του νου στα άλογα πάθη. Η σωφροσύνη δεν ήταν μια παθητική αποχή από τις ηδονές, αλλά ενεργός επιλογή για την εναρμόνιση του περιεχομένου του εσωτερικού μας κόσμου. Και όμως, η ιστορία των ιδεών και η πορεία του ανθρώπου αποκαλύπτει πως αυτή η αρετή, όταν καταστεί απόλυτη, μπορεί να μεταμορφωθεί σε δεσποτική αρχή, σε μορφή πνευματικής καταπίεσης, σε τυραννία που δεν ελευθερώνει αλλά δεσμεύει. Η τυραννία της εγκράτειας είναι η κατάσταση εκείνη όπου το μέτρο χάνει τη δυναμική του και γίνεται στατικό ιδεώδες, απόλυτη άρνηση, αυτοσκοπός. Ο άνθρωπος δεν είναι πλέον κυρίαρχος των παθών του, αλλά φοβισμένος απέναντί τους. Η επιθυμία δηλαδή δεν θεωρείται ούτε φυσική ούτε απαραίτητη για την καλλιέργεια της ψυχής · λογίζεται ύποπτη, επικίνδυνη, μια ρωγμή στο οικοδόμημα του εαυτού που πρέπει να καλυφθεί. Έτσι, η εγκράτεια χάνει ην ακεραιότητά της και γίνεται αρνητική αρετή, προερχόμενη όχι από κατανόηση, αλλά από φόβο.
Εκ πρώτης όψεως, ο άνθρωπος αυτός παρουσιάζεται ως συγκρατημένος, πειθαρχημένος, αυτάρκης. Στην ουσία, όμως, βιώνει τη ζωή ως πεδίο δυνητικών εκτροπών. Αρνείται τη χαρά, επειδή μπορεί να φέρει λύπη· αποστρέφεται την επιθυμία, επειδή προϋποθέτει απόλαυση· αρνείται τον ενθουσιασμό, επειδή διασαλεύει τη νηφαλιότητα. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, η ύπαρξή του ισοπεδώνεται· γίνεται ευθύγραμμη, χωρίς κορυφώσεις ή πτώσεις. Η εγκράτεια έχει πλέον επιβληθεί ως κανόνας ψυχρής ισορροπίας, όχι ως καρπός ελεύθερης κρίσης. Ο Σωκράτης έλεγε πως η αρετή είναι γνώση. Μα η γνώση δεν μπορεί να προκύψει από την αποχή · προκύπτει από το βίωμα, από το πέρασμα μέσα από το πυρ της εμπειρίας και τη μετουσίωσή του σε νόημα. Ο Αριστοτέλης μιλούσε για το μέσον ανάμεσα στις ακρότητες. Η εγκράτεια, λοιπόν, δεν είναι άρνηση της ηδονής, αλλά αποφυγή της υπερβολής. Όταν όμως φτάσει κανείς στο σημείο να καταδικάζει και την ηπιότερη μορφή τέρψης, τότε η επιθυμία μετατρέπεται σε μίσος απέναντι στο ίδιο το σώμα, τον αισθησιασμό, τη φυσικότητα της ύπαρξης.
Η σοφία, αυτός ο ιδιόμορφος συγκερασμός εμπειρίας, κρίσης και νοητικής διαύγειας, δεν ανθίζει σε έρημο τόπο. Χρειάζεται σύγκρουση, γεύση, δοκιμή. Χρειάζεται σφάλμα και ανά(σ)ταση, πάθος και (αγ)ανάκτηση. Η ψυχή που δεν συγκλονίστηκε, και δεν συγκινήθηκε, δεν μπορεί να φτάσει στη βαθύτερη κατανόηση του κόσμου. Ο αλόγιστος αυτοέλεγχος αφαιρεί από τον άνθρωπο την ίδια τη δυνατότητα της μεταμόρφωσης. Αν ο έρωτας, ο οίνος, η διακινδύνευση, η χαρά, η λύπη, είναι απορριπτέα ως απειλές για τη «σταθερότητα» της ζωής, τότε η εγκράτεια καταντά ένας καθρέφτης χωρίς βάθος: καθαρός, αλλά άψυχος. Η τυραννία της δεν είναι ορατή με την πρώτη ματιά. Σπάνια κραυγάζει· πιο συχνά ψιθυρίζει. Κρύβεται σε λογικές φράσεις του τύπου: «να μην παρασυρθώ», «να μην ενδώσω», «να κρατήσω χαρακτήρα». Και βέβαια, η καταστολή των παθών έχει τη θέση της, όταν συνοδεύεται από επίγνωση, διάκριση, και εσωτερική ελευθερία. Όταν όμως γίνεται ο μονόδρομος, μετατρέπεται σε καταστολή της ύπαρξης, σε φίμωση της εσωτερικής φωνής που πασχίζει να ψηλαφίσει, να αισθανθεί, να αφεθεί και να μεταμορφωθεί.
Ο σύγχρονος κόσμος, κορεσμένος από τη διέγερση και την καταναλωτική φρενίτιδα, έχει γεννήσει και την αντίστροφη υπερβολή: την υπερτίμηση της αποχής. Ο άνθρωπος που νομίζει ότι ελέγχοντας κάθε πτυχή της επιθυμίας του θα εξυψωθεί ηθικά ή πνευματικά, καταλήγει να φοβάται τη ζωή την ίδια. Αντί να βαδίζει μέσα της με γνώση και ελευθερία, φυλακίζεται στην ιδέα ενός ακηλίδωτου εαυτού, που όμως δεν γνώρισε ποτέ τον συγκλονισμό της απώλειας του ελέγχου ή τη μέθη του παρόντος χρόνου. Αν η σοφία είναι το άθροισμα του βίου που μεταστοιχειώθηκε σε εσωτερικό φως, τότε αυτή δεν μπορεί να λάμψει χωρίς σκιές.
Η ηθική που δεν πέρασε από την υπαρξιακή δοκιμασία είναι άγνοια μεταμφιεσμένη σε αρετή. Αυτός που δεν δοκιμάστηκε, δεν επέλεξε· απλώς συμμορφώθηκε. Αυτός που δεν ένιωσε τον πειρασμό, δεν ενσάρκωσε ποτέ την ελευθερία. Η αυτοσυγκράτηση, λοιπόν, αξίζει μόνο όταν είναι καρπός αυτογνωσίας, όχι φόβος επιθυμίας. Μόνο όταν γνωρίζεις την πυρκαγιά μπορείς να επιλέξεις τη δρόσο. Αλλιώς, δεν πρόκειται για επιλογή, αλλά για φυγή. Και τελικά - όπως σε κάθε τι ανθρώπινο - η αρετή είναι αληθινή μόνο όταν δεν επιβάλλεται, αλλά όταν προτιμάται. Εντός του μέτρου, ναι · μα όχι μέσα στον φόβο του πάθους. Γιατί φρόνηση δεν είναι άρνηση της ζωής, αλλά συμφιλίωση μαζί της.
Η αλόγιστη νηφαλιότητα, αν και συχνά εξυμνείται ως ανώτατη μορφή αυτοκυριαρχίας, συνιστά στην ουσία μια αμφιθυμική κατάσταση, όπου η ψυχή εγκλωβίζεται ανάμεσα στην άκαμπτη πειθαρχία και την καταπίεση του ονείρου. Στο βάθος, η ανελέητη άρνηση των παθών - ως ηθική επιδοκιμασία - δεν σηματοδοτεί την απελευθέρωση, αλλά την αποκήρυξη της ίδιας της ζωτικότητας που καθιστά τον άνθρωπο ελεύθερο και δημιουργικό. Η ανθρώπινη ύπαρξη είναι αδιαχώριστη από τις αντιφάσεις της: επιθυμία και αποχή, ένταση και ηρεμία, πάθος και λογική συνυπάρχουν αδιάσπαστα μέσα μας, και η αρμονία δεν επιτυγχάνεται με την εξολόθρευση του ενός στοιχείου εις βάρος του άλλου.
Όταν η πειθάρχηση γίνεται μοναδικός δείκτης ζωής, τότε αυτή μετατρέπεται σε μια στείρα άσκηση, κατά την οποία το πνεύμα καταδικάζεται σε μια αέναη νηνεμία, αλλά χωρίς την ουσιαστική ελευθερία του απρόβλεπτου και της αληθινής έκστασης. Εδώ αναδύεται η τραγικότητα της ανθρώπινης κατάστασης: η επιδίωξη της τελειότητας μέσα από την αδήριτη αυτοκυριαρχία είναι μια μορφή εξορίας, μια απομάκρυνση από την ίδια τη ρίζα της ύπαρξης, που είναι η πολυπλοκότητα και η αταξία του ανθρώπινου συναισθήματος. Η σοφία, λοιπόν, δεν έγκειται στην επιβαλλόμενη καταστολή, αλλά στην αναγνώριση και την αποδοχή των αντιθέσεων ̇ την τέχνη της συμμετρίας που αναγεννάται συνεχώς μέσα από τη σχέση του μέτρου και της υπέρβασής του.
Στην εικαστική πλαισίωση της σελίδας: Ρέμπραντ, "Νυχτερινή περίπολος" (1642)
