Τα φύλα, οι μεταξύ τους σχέσεις, και το μέλλον του Ανθρώπου: μια μακριά και πονεμένη ιστορία…#2

Στο πρώτο μέρος κάναμε μια λεπτομερή «αναγνωστική χαρτογράφηση» του βιβλίου του Θεόδωρου Ζιάκα με τίτλο «Δεν έχουν τον Θεό τους – Ο πόλεμος των φύλων και η ελληνική παράδοση. Σώζεται η Δύση;» [2]. Στην παρούσα ενότητα περιγράφουμε τις σύγχρονες επιστημονικές, κοινωνικές και ιστορικές αντιλήψεις για τα φύλα και αναφέρουμε ορισμένα χαρακτηριστικά στοιχεία μέσα από την αρχαία ελληνική ιστορία και τη χριστιανική παράδοση σχετικά με τα φύλα και τις σχέσεις τους.

Ενότητα Β' – Σχέσεις μεταξύ των φύλων: επιστημονικές/κοινωνικές/ιστορικές/θρησκευτικές αντιλήψεις

Θα ήθελα, ευθύς εξαρχής, να ξεκαθαρίσω ότι πρόθεσή μου δεν είναι να κάνω κριτική στο βιβλίο του Θεόδωρου Ζιάκα («ΘΖ» για συντομία). Οι λόγοι γι’ αυτό είναι τρεις: (1) Τόσο ο λόγος του ΘΖ όσο και το συγγραφικό του έργο είναι πλούσια και πολυσήμαντα. Μια κριτική ενός οποιουδήποτε τμήματός τους δεν προσθέτει κάτι αξιόλογο, όσο και αν αυτός ή αυτή που την γράφει συμφωνεί ή διαφωνεί μαζί του, ή όσα επιχειρήματα και αν νομίζει ότι μπορεί να αντιτάξει απέναντι σε όσα υποστηρίζει ο ΘΖ στο ένατο βιβλίο του. (2) Σε ένα βιβλίο όπου ο συγγραφέας παίρνει τέτοια και τόσα ρίσκα για να θέσει ερωτήματα που ο μέσος αναγνώστης ίσως να μην είναι έτοιμος να προσεγγίσει με πνεύμα αναλυτικό, ο ΘΖ εντοπίζει ριζικές αιτίες, προτείνει νέους τρόπους ερμηνείας, συνθέτει προοπτικές λύσεων και συνδέει αίτια και αιτιατά, οδηγώντας τον αναγνώστη σε μια περιήγηση στις βαθύτερες –και σκοτεινότερες– πλευρές του ανθρώπινου πολιτισμικού οικοδομήματος. Το να γράψει κάποιος ένα, δύο ή δέκα κριτικά σχόλια, για να πει απλά ότι «συμφωνώ με εκείνο ή το άλλο αλλά διαφωνώ με τα υπόλοιπα για αυτό ή τον άλλο λόγο», δεν προσθέτει κάτι ουσιαστικό κατά τη γνώμη μου. Εκτός αν η διαφωνία γίνει με μορφή μιας εξίσου ολοκληρωμένης αντιπρότασης που υπόκειται σε δημόσιο λόγο. Επομένως, όταν ο ΘΖ αναλύει τα ριζικά αίτια του πολέμου των φύλων, καλό είναι να μελετήσουμε προσεκτικά όσα γράφει για να τα επεξεργαστούμε στην ολότητά τους, και όχι να κάνουμε μια επιλεκτική κριτική, όσο «ζυγοσταθμισμένη» κι αν είναι αυτή εντός μας. (3) Όταν ένας συγγραφέας κοινωνεί δημόσια τον λόγο του, με μόνο κριτήριο να βοηθήσει στην ανίχνευση της Αλήθειας, συνεχίζοντας την παράδοση του Ηράκλειτου, δεν έχει σημασία αν εδώ ή εκεί στο βιβλίο θα μπορούσε να παραλειφθεί, να αλλάξει ή να προστεθεί αυτό ή εκείνο. Αντίθετα, σημασία έχει αν η τολμηρή πράξη της κοινωνίας του λόγου του –δηλαδή η σύνολη σκέψη του συγγραφέα– μας βοηθάει ή όχι να προσεγγίσουμε μια ανώτερη αλήθεια ελληνότροπα, δηλαδή με αρμονικότερες και πιο καθολικές ερμηνευτικές αξιώσεις στην συνείδησή μας. Σε ένα βιβλίο, όπως αυτό του ΘΖ στο οποίο αναφερόμαστε εδώ, γραμμένο με ψυχικά έντιμο τρόπο, η προσέγγιση αυτή μπορεί να διατρέξει όλο το ενδιάμεσο φάσμα του διπόλου συμφωνία-διαφωνία. Εξηγούμαι: ακόμα και στα σημεία όπου διαφωνώ με τον ΘΖ, αν ο Λόγος του μου προσφέρει το έναυσμα για να προβληματιστώ σωστότερα, να διαφοροποιηθώ από τις θέσεις του για να τοποθετηθώ ουσιαστικότερα απέναντι σε ένα τόσο δύσκολο πρόβλημα όπως οι σχέσεις των φύλων, ώστε το βιβλίο έχει ήδη επιτύχει μια «δημιουργική πρόσθεση» εντός μου.

Για τους παραπάνω λόγους, δεν εστιάζω σε σημεία του βιβλίου στα οποία, αν και έχω έντονες προσωπικές αντιρρήσεις, δεν τα θεωρώ «σημεία βάθους», όπως πχ. στις αρνητικές θέσεις που εκφράζει ο ΘΖ για τις ΗΠΑ ως κοινωνία, ως χώρα, ως δημοκρατία, ακόμα και προς την ανώτατη ηγεσία τους, τόσο ως προς τις θέσεις τους για τα φύλα, όσο και για στρατηγικές προθέσεις με παγκόσμιο αντίκτυπο που υποκινούν τις, κατά τον ΘΖ, ολέθριες πράξεις τους. Αντίθετα, με ενδιαφέρουν οι βαθύτερες συνδέσεις και συνθέσεις που ο ΘΖ αποτολμά στο βιβλίο – εκεί ίσως μπορώ να συνεισφέρω κάτι.

Συνοψίζω ξανά τις βασικές θέσεις του βιβλίου: (1) Ο πόλεμος των φύλων είναι ένα από τα συμπτώματα της «αποσύνθεσης της ατομοκεντρικής θεμελίωσης του δυτικού πολιτισμού» ([2], σελ. 319), (2) Ως λύση για την μετα-νεωτερική «σωτηρία της Δύσης», ο ΘΖ προτείνει μια συλλογική «προσωποκεντρική μεταστροφή» εμπνευσμένη από την ορθόδοξη χριστιανική παράδοση του Βυζαντίου (κεφ. 5, 6), και (3) Εν απουσία αυτής της μεταστροφής, το δυτικό πολιτισμικό μοντέλο κατά τον ΘΖ «απλώς θα εκλείψει» (σελ. 382).

Στο βιβλίο μου «Με απλωτές ελληνότροπες» [1] αντιπαραθέτω το δυτικό με το ελληνότροπο μοντέλο ερμηνείας των φαινομένων –δηλαδή της απόδοσης και άντλησης νοήματος από και προς τα φαινόμενα, φυσικά και ηθικά– και αναπτύσσω τους λόγους για τους οποίους το δυτικότροπο μοντέλο αυτοεγκλωβίζεται σε διαχειριστικές τακτικές «κυκλωτικού τύπου» χωρίς να αναζητεί το αρχιμήδειο στήριγμα που επιτρέπει την σύνθεση μη-διαχειριστικών τρόπων πολιτισμού, με αξιώσεις ερμηνευτικής αρμονίας και καθολικότητας, γεωμετρώντας δηλαδή πάνω σε μιαν αλήθεια που αληθεύει στις συνειδήσεις μας. Σωστά διακρίνει ο ΘΖ την αδιάλειπτη τάση αναζήτησης του δυτικού μοντέλου για ολοένα περισσότερη δύναμη και υπεροχή, είτε οικονομική είτε όχι. Η ανάγκη αυτή επιδρά ασύμμετρα, και σε βάθος χρόνου δημιουργεί θεμελιακά προβλήματα που το δυναμιτίζουν.

Τα παραπάνω δεν είναι καινούργιες επισημάνσεις, τα έχουν πει –με τον δικό τους τρόπο– οι σοφότεροι ανάμεσά μας. Αυτό εννοεί προνοητικά ο Ελύτης όταν γράφει [3]: «Τι θα γίνει λοιπόν όταν / κάποτε λήξουν οι κοινωνικοί αγώνες όταν οι εφευρέσεις / αυτοαχρηστευθούν τα αιτήματα όλα ικανοποιηθούν / κενό / που μέσα του θα πέσουν (και καλώς να πέσουν) / όσοι γυρίζουν τον τροχό για τον Τροχό». Παράλληλα, ο Ελύτης θεωρεί το ελληνικό πολιτισμικό κοσμοσύστημα που λειτουργεί αδιάλειπτα «από την εποχή του Ομήρου ίσαμε σήμερα» ως όπλο «απέναντι σ’ εκείνους που με την οικονομική τους ισχύ και τη δύναμη του αριθμού, εννοούν να μας υπαγορεύουν τις θελήσεις τους» [4]. Είναι άλλωστε κάτι που ο Ελύτης εκφράζει και με την ποίηση: «Τι πάει να πει / κέρδος δεν καταλαβαίνω / […] / Απ' αυτούς που σίγουρα μια μέρα / θα υπερισχύσουν έχω / δόξα να 'χει ο Θεός απαλλαγεί / μη σώσουν / και μου απλώσουν χέρι / θα υπάρξουν πάντοτε δύο ή τρεις / γενναίοι να βλέπουνε τον κόσμο / χωρίς σκοπιμότητα» [3]. Όπως ο ΘΖ, έτσι και ο Ελύτης, αναγνωρίζει την ανάγκη μιας διαφορετικής αντίληψης για τον κόσμο από αυτήν που παράγει η δυτικότροπη σκέψη. Αμφότεροι αναγνωρίζουν ότι δίχως αυτή την διαφορετική αντίληψη το νόημα για την ίδια την ζωή χάνεται (Ελύτης: «μη σώσουν / και μου απλώσουν χέρι», Ζιάκας: «απλώς θα εκλείψει»).

Νομίζω ότι εδώ ανιχνεύεται μια συμφωνία σε δύο θεμελιακά σημεία: (1) στην ανάγκη ύπαρξης έστω –αν όχι για λόγους «μεταστροφής» όπως απαιτεί ο ΘΖ– ενός «ελληνότροπου» πόλου που να δρα αντισταθμιστικά, εξισορροπώντας το δυτικότροπο μοντέλο, και (2) ότι ο δεύτερος αυτός πόλος οφείλει μεν να έχει τα διαχρονικά γνωρίσματα του ελληνικού τρόπου αντίληψης και ερμηνείας του Κόσμου, χωρίς να καθορίζεται απαραίτητα από τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά της ορθόδοξης χριστιανικής παράδοσης που ο ΘΖ απαιτεί για να τον συνθέσει.

Προσωπικά θεωρώ τα δυο σημεία που προανέφερα ως σημεία συμφωνίας. Η διάγνωση είναι κοινή ενώ οι διαφορές εντοπίζονται στη «δοσολογία» και τον τύπο της «φαρμακευτικής αγωγής». Κατά τη γνώμη μου, η βέλτιστη ελληνότροπη λύση προκύπτει συνθετικά, ως κυματικός (αρμονικός) συνδυασμός των επιμέρους απαντητικών προσεγγίσεων για την θεραπεία των βαθύτερων αιτίων του «πολέμου των φύλων». Η ελληνότροπη ηθική θεμελιώνεται πάνω στις έννοιες της ελευθερίας, τόλμης και μέτρου, οι οποίες αντιστοιχούν στις συμπαντικές αρχές της οικονομίας, μη επαναληπτικότητας και ροής [1, σελ. 51-55, 347-350, 365-366, 409-413].

Θα κάνουμε μια σύντομη περιήγηση στο περίπλοκο θέμα των φύλων και των μεταξύ τους σχέσεων, όπως διαμορφώνονται στην εποχή μας. Στόχος μου είναι να πείσω ότι η έκφραση «πόλεμος των φύλων» είναι υπεραπλουστευτική, με αποτέλεσμα να οδηγεί σε εξίσου υπεραπλουστευτικές ερμηνευτικές προσεγγίσεις των βαθύτερων αιτίων που την διατηρούν σε χρήση.

Από επιστημονικές μελέτες έχει διαπιστωθεί ότι το 3-5% περίπου του πληθυσμού των ΗΠΑ δεν καλύπτεται από τον χαρακτηρισμό «ετεροφυλόφιλος άνδρας» ή «ετεροφυλόφιλη γυναίκα» αλλά από το αρκτικόλεξο ΛΟΑΤ+ (“LGBT+”) [5]. Είναι δύσκολο το ποσοστό αυτό να διασπαστεί στις επιμέρους συνιστώσες του. Ένας λόγος γι’ αυτό είναι ότι κάποια από τα κριτήρια είναι υποκειμενικά. Για παράδειγμα, ο χαρακτηρισμός «κουίρ» (“queer”) αναφέρεται σε άτομα που δεν θεωρούν τον σεξουαλικό τους προσανατολισμό όμοιο με αυτόν των ανδρών ή των γυναικών, προτιμώντας έτσι να αυτοπροσδιορίζονται με τον όρο αυτόν, εφόσον έχουν ερωτηματικά όσον αφορά το φύλο τους (“questioning”) [6].

Αν και ο αμερικανικός τύπος δεν κατακλύζεται καθημερινά από άρθρα σχετικά με τον «πόλεμο των φύλων», τα άρθρα που δημοσιεύονται κατά καιρούς σε εφημερίδες όπως οι New York Times δεν υπεραπλουστεύουν ούτε κρούουν κάποιο ηθικό ή άλλο συναγερμό για την κατάρρευση του δυτικότροπου κοινωνικού μοντέλου στις ΗΠΑ ή αλλού, ή ακόμα και για την απειλή της ευστάθειάς του. Αυτό δεν σημαίνει ότι τα άρθρα αντιμετωπίζουν το θέμα των φύλων ως κάτι το κοινωνικά τετριμμένο ή ηθικά διεστραμμένο, το αντίθετο μάλιστα. Ως ενδεικτικά παραδείγματα παραθέτουμε κάποια πρόσφατα άρθρα: για αθλητές, η απόφαση των οποίων να αγωνιστούν σε διαφορετικές ομάδες από αυτές που είχαν αρχικά καταταγεί (ανδρών ή γυναικών) οδήγησε σε έναν ευρύτερο προβληματισμό και μια σοβαρή συζήτηση για τους κανονισμούς σχετικά με συγκεκριμένα ανδρικά/γυναικεία αγωνίσματα και τους σωστούς κανόνες εφαρμογής στον αθλητισμό [7]-[9]· για τον απολογισμό ζωής [10] και την ποιότητα των ενδοοικογενειακών σχέσεων [11], από τη σκοπιά δύο μη ετεροφυλόφιλων ανθρώπων.

Διαβάζοντας τα παραπάνω άρθρα, ο αναγνώστης βλέπει ότι οι προσωπικές αποφάσεις των συνανθρώπων μας που ανήκουν στο 3-5% που προαναφέραμε, είναι γεμάτες από δυσκολίες, απαιτούν δε ψυχική γενναιότητα και εντιμότητα απέναντι στην αληθινή ταυτότητα του συγκεκριμένου ατόμου για να παρθούν. Οι δυσκολίες αυτές εντοπίζονται ιδιαίτερα στους νέους ανθρώπους, κάτι που δυστυχώς αποτυπώνουν και οι τελευταίες στατιστικές έρευνες στις ΗΠΑ [12].

Η επιστήμη δεν έχει διαπιστώσει την ύπαρξη κάποιας ντετερμινιστικής συσχέτισης μεταξύ του ανθρώπινου γονιδιώματος (genome) και μη-ετεροφυλόφιλων προτιμήσεων (non-heterosexual behaviors). Σύμφωνα με μία επιστημονική μελέτη, περίπου το 32% οφείλεται σε πολυγονιδιακού τύπου γενετικούς παράγοντες (genome-wide association) ενώ το 8-25% οφείλεται σε «κοινές γενετικές αποκλίσεις» (common genetic variants), δηλαδή διαφορά ενός χαρακτήρα στις αλληλουχίες DNA (single letter variances in DNA sequences). Το υπόλοιπο της διαφοράς (από το 32%), οι επιστήμονες το αποδίδουν σε γενετικούς παράγοντες που δεν είναι δυνατόν να μετρηθούν. Έχει ενδιαφέρον ότι η συγκεκριμένη μελέτη αντιμετωπίστηκε με θετικές και αρνητικές κριτικές διότι από την μια πλευρά δείχνει ότι υπάρχει γενετικός συσχετισμός ενώ από την άλλη παραδέχεται ότι αυτός ο συσχετισμός είναι δύσκολα ανιχνεύσιμος. Τα συμπεράσματα της μελέτης υποστηρίζουν το επιχείρημα ότι γενετικοί –και άρα κληρονομικοί– παράγοντες δεν παίζουν ουσιαστικό ρόλο στο θέμα των φυλετικών προτιμήσεων. Με αυτή την έννοια, οι γενετικοί παράγοντες, από μόνοι τους, δεν μπορούν να οδηγήσουν σε αύξηση ή μείωση του ποσοστού 3-5% που αναφέρθηκε παραπάνω [13]. Με άλλα λόγια, είναι αδύνατον να επηρεάσουμε το γενετικό αποτέλεσμα ώστε να έχουμε περισσότερες ή λιγότερες γεννήσεις LGBTQ+ ως ποσοστό επί των συνολικών γεννήσεων.

Αυτό που απομένει είναι να εξετάσουμε τους λεγόμενους «κοινωνικούς και περιβαλλοντικούς» παράγοντες (social and environmental factors) και τις επιπτώσεις τους. Προς τούτο, αν και σκοπός του κειμένου δεν είναι να κάνει μια πραγματεία πάνω στο θέμα, αναφέρουμε κάτι σχετικό από την αρχαία ελληνική ιστορία. Είναι γνωστό ότι στην αρχαία Αθήνα, η ομοφυλοφιλία μεταξύ ανδρών θεωρούταν κάτι περισσότερο από μια κανονική κοινωνική συμπεριφορά. Κάλυπτε ένα ευρύ φάσμα κοινωνικών δραστηριοτήτων των πολιτών, από τον στρατό (Ιερός Λόχος), την Παιδεία (σχέσεις δασκάλων-μαθητών) μέχρι την μυθολογία (Αχιλλέας-Πάτροκλος). Βέβαια υπήρχαν σαφή όρια σε αυτές τις σχέσεις και ποινές σε όσους παράβαιναν τους σχετικούς νόμους. Ο αναγνώστης μπορεί να ερευνήσει το θέμα στο διαδίκτυο, ενδεικτικά εδώ αναφέρουμε κάποιες αφετηριακές πηγές [14]-[16]. Στην αρχαία Αθήνα, οι ομοφυλοφιλικές σχέσεις προφανώς υπερέβαιναν κατά  πολύ το 3-5% του ανδρικού πληθυσμού, κάτι που δείχνει ότι οι κοινωνικές νόρμες συμπεριφοράς επηρεάζουν τις σχέσεις και την συμπεριφορά των φύλων με πολύ πιο εμφανή και ισχυρό τρόπο από οποιουσδήποτε υποθάλποντες γενετικούς παράγοντες.

Παράλληλα όμως με τα παραπάνω, έχουμε το εξαιρετικό (κυριολεκτικά) παράδειγμα του Σωκράτη στο Συμπόσιο του Πλάτωνα, όπου ο ωραίος νεαρός Αλκιβιάδης εκθειάζει την εγκράτεια του δασκάλου του απέναντι στις ορμές που τότε αποτελούσαν μεν κάτι το κοινωνικά επιτρεπτό, όχι όμως για την ανώτερη ηθική κράση του Σωκράτη, η οποία αγνοεί παραδειγματικά το «φαίνεσθαι» για να εστιάσει στο «είναι». Ο Πλάτων χρησιμοποιεί το ακραίο παράδειγμα του Σωκράτη και του Αλκιβιάδη για να διδάξει τους Αθηναίους –και κατ’ επέκταση εμάς– ότι η εγκράτεια οδηγεί στην αρετή και σε μια ανώτερη ερωτική σχέση –με την έννοια της ανιδιοτέλειας μεταξύ των ερωτευμένων– και όχι στην ερωτική στέρηση. Με τον Σωκράτη στο Συμπόσιο, ο Πλάτωνας διαχωρίζει αμετάκλητα τα πεδία της σωματικής και της πνευματικής σχέσης. Αυτός ο διαχωρισμός μεταξύ εγκράτειας (= αρετή) και απουσίας της (= ύβρις) φτάνει ως εμάς με τη μορφή διπόλου σχέσης: «οργανική / φυσική» – «πνευματική / ηθική» ή, γενικότερα, ως «σωματική» – «κυματική» [17]. Αποτελεί δε μια εκδοχή αρμονικής ισορροπίας μεταξύ τόλμης-μέτρου, προς αναζήτηση ενός πεδίου ελευθερίας με μέγιστο εύρος και αξιώσεις καθολικότητας στον χώρο και τον χρόνο, κάτι που αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα της ελληνότροπης σκέψης [1]. Με άλλα λόγια, ο Πλάτωνας δεν προσεγγίζει διαχειριστικά το θέμα, απλά για να φτάσει σε μια πρακτική λύση που να εξυπηρετεί κάποιους, έστω προσωρινά. Αντίθετα, ανεβάζει κατά πολύ ψηλότερα τον «πήχη της ηθικής» καλώντας τους Αθηναίους να κάνουν το ίδιο.

Με αυτή την έννοια, είναι κατανοητό ότι σε πολλούς Αθηναίους οι ομοφυλοφιλικές σχέσεις μεταξύ μεγαλύτερων σε ηλικία και νέων ανδρών, ήταν καταδικαστέες. Θα διακινδυνεύαμε την άποψη ότι ίσως τις θεωρούσαν ως μια μορφή «κοινωνικά ανεκτού» βιασμού, όπως πχ. η σκλαβιά στον Αμερικανικό Νότο θεωρούνταν ως μια «κοινωνικά ανεκτή» μορφή εργασίας (slave labor). Φυσικά, σε ιστορικό χρόνο, επήλθε η νομοθετική κατάργηση αυτών των σχέσεων, επειδή η πλειοψηφία των πολιτών αποφάσισε ότι αντικατοπτρίζουν τρόπους μη συμβατούς με μια κοινωνία που έχει ως ιδανικά της την ελευθερία, την ισότητα, τον σεβασμό και την αυτοδιάθεση των πολιτών, ατομικά και συλλογικά.

Από την σύνολη αρχαία ελληνική γραμματεία ας μην μας διαφεύγει ότι η πιο ιδεατή και αριστουργηματικά εκφρασμένη περιγραφή της υπαρξιακής αγωνίας στην ψυχή ενός ερωτευμένου έχει δοθεί από τον Πλάτωνα, στον Φαίδρο (253d-256e), όπου παρομοιάζει την ψυχή ως ηνίοχο που προσπαθεί να ισορροπήσει αναζητώντας το μέτρο μεταξύ των αντιθετικών πόλων του αχαλίνωτου ερωτικού πάθους από την μια και της σύνεσης-εγκράτειας από την άλλη. Αυτή η απαράμιλλη περιγραφή του Πλάτωνα δεν αναφέρεται σε κάποια ετεροφυλοφιλική σχέση αλλά σε ερωτική σχέση μεταξύ ανδρών. Όταν δε ο Πλάτωνας, αλλού στο έργο του, εκφράζει τα αισθήματά του για μια γυναίκα, το ύφος είναι λιτότατο: «μῆλον ἐγώ: βάλλει με φιλῶν σέ τις, / ἀλλ᾽ ἐπίνευσον Ξανθίππη: κἀγὼ καὶ σὺ μαραινόμεθα». («Μήλο είμ’ εγώ, που στο πετά κάποιος που σ’ αγαπά / δέξου το Ξανθίππη, γιατί κι εσύ κι εγώ γερνάμε», Παλατινή Ανθολογία, V 80). Στο επίγραμμα αυτό, ο Πλάτωνας συνδέει τον ετεροφυλοφιλικό έρωτα με την αναπόφευκτη φθορά που φέρνει ο χρόνος στους ανθρώπους, την φθορά που –καθώς γνωρίζουμε από την Φυσική– συνεπάγεται η αδυσώπητη αύξηση της συμπαντικής εντροπίας. Εδώ δεν χρειάζεται ηνίοχος, ούτε υπάρχει ανάγκη για χαλιναγώγηση παθών και ψυχική ισορροπία. Απλά, ένα μήλο και μια προτροπή για ένα ερωτικό άλμα «κόντρα στη φθορά» αρκούν για να ολοκληρώσουν την εικόνα.

Είναι γνωστό ότι η χριστιανική παράδοση καταδικάζει τις κάθε είδους μη ετεροφυλόφιλες σχέσεις. Εξίσου καταδικαστέο όμως είναι και το διαζύγιο, εκτός για λόγους μοιχείας ή πορνείας [18]. Είναι κάτι που προφανώς έχει πάψει πια να μας απασχολεί, μια και είναι τόσο διαδεδομένο: το 50% περίπου των γάμων στις ΗΠΑ καταλήγει σε διαζύγιο [19]. Είναι κάτι που δείχνει ότι αν όντως απώτερος σκοπός των φύλων είναι να εισέλθουν σε πραγματική κοινωνία γάμου, στην ουσία η σοβαρότητά μας είναι ανάλογη με στοίχημα ρίψης νομίσματος «κορώνα ή γράμματα», ένα καζίνο τυχαιότητας δηλαδή, αντάξιο δυστυχώς της μοίρας μας. Και δεν είναι μόνο αυτή η πλευρά, υπάρχει και η άλλη, η σκοτεινότερη: στον σύγχρονο κόσμο μας όπου η ευκολία της επικοινωνίας είναι διάχυτη, οι άνθρωποι –ιδιαίτερα οι νέοι– έχουν δυσκολία στην δημιουργία σχέσεων, με αποτέλεσμα οι γονείς να τους κάνουν δώρο «πακέτα προσφορών ηλεκτρονικών υπηρεσιών συνοικεσίων» (online dating services), κάτι που θα ακουγόταν απίθανο ακόμα και 10 χρόνια πριν, ενώ σήμερα –ιδιαίτερα μετά τις απανωτές καραντίνες λόγω της πανδημίας– αποτελεί λύση [20]. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Πάπας Φραγκίσκος (Francis) πρόσφατα δήλωσε ότι οι νόμοι που τιμωρούν την ομοφυλοφιλία είναι «άδικοι» και ότι «η Καθολική Εκκλησία θα εργαστεί για την αναίρεσή τους» [21]. Και στην περίπτωση των φύλων, η κατεύθυνση του «τόξου της ιστορίας» για αλλαγή είναι πια σαφής και αναπότρεπτη.

Στον χριστιανισμό, η σχέση των φύλων είναι θεμελιακής σημασίας για το μέλλον του ανθρώπου. Η μοίρα του ανθρώπου σφραγίστηκε μια για πάντα από την αφροσύνη των πρωτοπλάστων και την έξοδό τους από τον Παράδεισο (σελ. 201-202). Οι ερμηνείες του βιβλικού μύθου είναι πολλές, στην ουσία όμως υπονοούν την αποτυχία του Αδάμ και της Εύας να αναγνωρίσουν και να σεβαστούν την ανάγκη για Μέτρο. Το μέτρο είναι έννοια τόσο αμιγώς ελληνότροπη όσο και συμπαντική [1, σελ. 52-53, 410-413, 447, 508].  Η σύγχρονη επιστήμη παραδέχεται ότι το σύμπαν αρνείται να προβλεφθεί εκ των έσω, μια και η θεμελιακή έννοια της αβεβαιότητας (uncertainty) είναι δομικό του χαρακτηριστικό. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι υπάρχουν φαινόμενα που δεν μπορούμε να αντιληφθούμε, να μάθουμε, να καταλάβουμε ή να διαχειριστούμε. Οι πρωτόπλαστοι ήθελαν μια «άμετρη σχέση» τόσο μεταξύ τους όσο και με το υπόλοιπο σύμπαν (συμπεριλαμβανομένου και του Θεού) οπότε εισέπραξαν το αντίτιμο της κοντόφθαλμης οπτικής τους. Φανταστείτε λοιπόν με πόση «όρεξη» και δυναμική επιτυχίας, ο κάθε Αδάμ και η κάθε Εύα θα πετύχουν να συναρμολογήσουν τις διαλυμένες ζωές τους μετά από αυτή την καταστροφική εμπειρία τους, για να τις ξαναβάλουν σε μια κάποια τάξη. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο ότι, ακόμα και στα αρχέγονα βιβλικά σενάρια, η σχέση άνδρα-γυναίκας είναι δραματική και ταραχώδης, η δε κοινή ζωή τους μοιάζει να είναι ένας δύσκολος ανήφορος. Και όλα αυτά συμβαίνουν πριν καν προστεθούν παιδιά στην οικογενειακή εξίσωση!

Βλέπουμε λοιπόν ότι το ζήτημα των φύλων και των σχέσεών τους δεν είναι κάτι το καινούργιο. Όπως ένα παλιό σπίτι αποκτά ρωγμές μετά από απανωτούς σεισμούς, έτσι και οι σχέσεις των φύλων έχουν υποστεί ρωγμές για πολλούς και διάφορους λόγους μέσα στον ιστορικό χρόνο εξέλιξής τους. Άλλωστε, ας μη γελιόμαστε: οι πιο πολλοί από εμάς δεν θα υπήρχαμε καν αν οι γυναίκες πριν από 50, 100 ή 500 χρόνια είχαν πρόσβαση σε αντισυλληπτικά και συμμετείχαν ως ίσες στην απόφαση να κάνουν ή όχι παιδιά και πόσα. Ή αν τόσοι και τόσοι βιασμοί δεν είχαν γίνει στα μακρινά και όχι τόσο μακρινά ιστορικά παρελθόντα. Είμαστε, δυστυχώς, προϊόντα σωματικής και συναισθηματικής βίας, ας το αναγνωρίσουμε αυτό εξαρχής για να ξεκαθαρίσουν κάπως τα πράγματα μέσα μας και να δούμε τα φαινόμενα με μια πιο έντιμη, πιο καθαρή ματιά. Αυτό δεν πρέπει να μας ξενίζει, άλλωστε ακόμα και η ίδια η αλήθεια είναι μια «τέχνη πολεμική» [1, σελ. 304, 350, 437-448].

Αν όλα αυτά τα αγνοήσουμε, τότε η εξηγητική ισχύς των ερμηνευτικών μας προσεγγίσεων πάσχει δομικά. Η αλήθεια τους αυτοπεριορίζεται ενώ οι αξιώσεις τους για καθολικότητα μειώνονται δραματικά, κάτι που δεν συνάδει με τις θεμελιώδεις απαιτήσεις της ελληνότροπης σκέψης [1].

Σημειώνουμε ότι οι αγγλικοί όροι “gender” και “sex” έχουν διακριτές σημασίες και χρήσεις. Ο μεν πρώτος (gender) υποδηλώνει μια «κοινωνική σύμβαση»,  συγκεκριμένα ορίζεται από το Εθνικό Ινστιτούτο Υγείας των ΗΠΑ (National Institutes Of Health) ως εξής: Gender refers to socially constructed roles, behaviors, activities, and / or attributes that a given society associates with being a woman, man, girl, or boy, as well as relationships with each other. As a social construct, gender varies from society to society and can change over time. Oδεύτερος (sex) επιδέχεται επιστημονικό ορισμό με βάση την γενετική - ιατρική: A biological category based on reproductive, anatomical, and genetic characteristics, generally defined as male, female, and intersex. Sex is used when describing anatomical, chromosomal, hormonal, cellular, and basic biological phenomena. E.g., sex development, sex hormones, sex characteristics. Αν και οι ελληνικοί όροι είναι «γένος» και «φύλο» αντίστοιχα, η σημασία του πρώτου διαφέρει με το περιεχόμενο του αντίστοιχου αγγλικού όρου μια και το «γένος» δεν περιγράφει συμπεριφορά βασισμένη σε κάποια κοινωνική σύμβαση [6].

Όπως βλέπουμε, το ζήτημα των σχέσεων μεταξύ των φύλων παρουσιάζει μια ιδιαίτερη πολυπλοκότητα που χάνεται με την υιοθεσία υπεραπλουστευτικών εκφράσεων οι οποίες δεν οδηγούν σε θεωρήσεις και ερμηνευτικές προσεγγίσεις που να αντικατοπτρίζουν τις πολυδιάστατες πτυχές του στον ιστορικό χρόνο. Αυτή την πολυπλοκότητα καλούνται να διαχειριστούν, όπως μπορούν καλύτερα, οι πολιτικοί ηγέτες κάθε χώρας, συμπεριλαμβανομένων των ΗΠΑ. Ας μην μας διαφεύγει ότι το πείραμα της δημοκρατίας στις ΗΠΑ είναι το μακροβιότερο που υπάρχει στην ιστορία του δημοκρατικού πολιτεύματος, από την σύλληψή του –στην αρχαία Αθήνα, το 507 π.Χ. επί Κλεισθένη– μέχρι σήμερα. Στις ΗΠΑ, η επί 35-ετίας εκπρόσωπος στο Κογκρέσο Νάνσι Πελόσι –και πρόεδρος του Κογκρέσου επί 8 χρόνια– και ο πρόεδρος Μπάιντεν υποστηρίζουν πάγια τα δικαιώματα των πολιτών για ελευθερία έκφρασης στα θέματα σχετικά με το φύλο και γενικότερα της ποιότητας ζωής των ατόμων που δεν εμπίπτουν σε μια από τις ετεροφυλικές υποκατηγορίες [22]-[25]. Άλλωστε, ως πολιτικοί, είναι υποχρεωμένοι να εκπροσωπούν όλους τους πολίτες που μετέχουν στο «συλλογικό άθλημα» της συμμετοχικής δημοκρατίας για να καλυτερεύσει η ποιότητα ζωής όλων των πολιτών, όσο και αν αυτή η διαδικασία ούτε γραμμική είναι, ούτε άμοιρη πισωγυρισμάτων ή διαφωνιών, καθόσον συχνά τα δικαιώματα των λίγων ενοχλούν κάποιους από τους υπόλοιπους. Αυτό είναι αναμενόμενο, αναπόφευκτο θα λέγαμε, όπως άλλωστε είδαμε με τα παραδείγματα της αρχαίας Αθήνας και του Αμερικανικού Νότου, όπου οι ομοφυλοφιλικές σχέσεις μεταξύ ανδρών και η σκλαβιά αντίστοιχα πέρασαν στην αντίθετη πλευρά του νόμου μετά από δεκαετίες ανοχής των συγκεκριμένων συμπεριφορών από τις κοινωνίες μέσα στις οποίες αναπτύχθηκαν.

Ας ξαναδούμε τον προβληματισμό του ΘΖ ως προς το τί συνιστά σε αυτή την περίπτωση νίκη» (σελ. 126). Ας υποθέσουμε ότι υπάρχει η δυνατότητα (πχ. ιατρική ή τεχνολογική ή όπως αλλιώς θέλετε να υποθέσουμε την ύπαρξή της) ανά πάσα στιγμή κάθε άνθρωπος να μπορεί να επιλέξει το ετεροφυλόφιλο φύλο με το οποίο θα ζήσει όλη την υπόλοιπη ζωή του. Με βάση ποιο «Δίκαιο» άραγε θα επιτρέπεται ή όχι η χρήση αυτής της δυνατότητας από τους ίδιους ή από άλλους για λογαριασμό τους; Θα ψηφίζουν άραγε οι πολλοί νόμους για να επιβάλλουν, δημοκρατικά έστω, την αυστηρά ετεροφυλόφιλη ηθική τους στους λίγους (στο 3-5% που αναφέραμε παραπάνω) για να τους «απαλλάξουν οριστικά» από τις όποιες αντιρρήσεις, αμφιβολίες ή επιφυλάξεις έχουν για το φύλο τους; Μήπως θα αφαιρούνται πολιτικά, οικονομικά ή άλλα δικαιώματα / προνόμια από όσους πολίτες δεν είναι ετεροφυλόφιλοι, ώσπου να κάνουν «εθελοντική χρήση» της δυνατότητας αυτής; Ή μήπως θα επιβραβεύονται όσοι πολίτες αποφασίζουν, πάντα «εθελοντικά», να γίνουν ετεροφυλόφιλοι; Αν έχουμε δυσκολία να απαντήσουμε στα παραπάνω ερωτήματα, οφείλουμε να παραδεχτούμε ότι η φύση είναι πιο περίπλοκη από ότι εμείς θα επιθυμούσαμε να ήταν. Αυτό όμως είναι μια υγιής παραδοχή διότι μας διδάσκει σεμνότητα. Και η σεμνότητα οδηγεί σε μια πιο έντιμη αντιμετώπιση των φαινομένων διότι χαλιναγωγεί τον ανθρώπινο συνειδησιακό πόθο που θέλει κάθε τι «απλό» να είναι και «καθολικό».

Τα παραπάνω δυστυχώς δεν αρκούν για να ολοκληρωθεί η εικόνα που το μέλλον φέρνει στο θέμα των φύλων και των σχέσεών τους. Η πραγματικότητα είναι ακόμη πιο περίπλοκη, αλλά αξίζει τον κόπο να την δούμε χωρίς να παγιδευτούμε σε επιλεκτικά βολικές υπεραπλουστεύσεις. Ακόμα και σημεία που φαίνονται ακραία, δεν είναι αν τα εξετάσουμε προσεκτικά. Αναφέραμε, στην αρχή της πρώτης ενότητας, την προμετωπίδα από ένα ποίημα του C. D. Lewis, από όπου και ο στίχος «στείρα γεννήματα». Είναι λογικό να υποψιαστούμε ότι ο ποιητής ίσως αναφέρεται στα άτομα που ανήκουν σε μη ετεροφυλόφιλα φύλα, καθώς τα ετεροφυλόφιλα άτομα, από τις σχέσεις των οποίων γεννιούνται τα παιδιά, είναι εξορισμού «μη στείρα». Αν όμως εξετάσουμε το θέμα πιο προσεκτικά, θα παρατηρήσουμε ότι στις δυτικές κοινωνίες τα τελευταία χρόνια ο συνολικός αριθμός παιδιών ανά γυναίκα μειώθηκε σημαντικά. Στις ΗΠΑ έχει μειωθεί από 3.5 (1960) σε 1.7 (2021) και στην Ελλάδα από 2.3 (1960) σε 1.4 (2021), δηλαδή κάτω από το όριο αναπλήρωσης (replacement-level fertility) των 2.3 παιδιών ανά γυναίκα. Από τα παγκόσμια στατιστικά δεδομένα προκύπτει επίσης ότι στην Ελλάδα η γονιμότητα ανά γυναίκα έπεσε από 6 παιδιά σε 3 μέσα σε μόνο 70 χρόνια (1850-1920). Αντίστοιχα, στις ΗΠΑ πήρε 82 χρόνια (1844-1926) και στην Αγγλία 95 χρόνια (1815-1910). Όπως βλέπουμε, το δυτικό μοντέλο οδεύει προς την κατεύθυνση της «στειρότητας» με μαθηματική ακρίβεια. Προφανώς υπάρχουν πολλοί λόγοι για αυτό, ιδιαίτερα στις μεγάλες πόλεις (σύλληψη ελληνική η «πόλις», άρα ενδιαφέρει ιδιαίτερα η εξέλιξή της στον ιστορικό χωροχρόνο – κάτι όμως που δεν θα μας απασχολήσει εδώ). Οι κυριότεροι λόγοι είναι τρεις: (1) η ενδυνάμωση των γυναικών (αύξηση της πρόσβασης στην εκπαίδευση και αύξηση της συμμετοχής στην αγορά εργασίας), (2) η μείωση της παιδικής θνησιμότητας και (3 )το αυξανόμενο κόστος ανατροφής των παιδιών (στο οποίο συνέβαλε η μείωση της παιδικής εργασίας) [26]. Όπως βλέπουμε, οι σχέσεις μεταξύ ανδρών και γυναικών τα τελευταία 200 χρόνια άλλαξαν με τέτοιο τρόπο που κυριολεκτικά «κόστισαν τη ζωή» σε εκατομμύρια (αγέννητα) παιδιά. Τα ίδια συμπεράσματα θα μπορούσαμε να εξάγουμε και από την πολιτική «ενός παιδιού» στην Κίνα ή από την προτίμηση των Ινδών στα αγόρια, με αποτέλεσμα οι άνδρες σε Ινδία και Κίνα να είναι περισσότεροι από τις γυναίκες κατά 70 εκατομμύρια συνολικά [27].

Το ερώτημα που προκύπτει αβίαστα από τα στατιστικά αυτά στοιχεία είναι τι θα γίνει στα επόμενα 100 χρόνια; Και μάλιστα όταν θα υπάρξει σύγκλιση πεδίων όπως της Βιολογίας, της Βιοτεχνολογίας και της Γενετικής; Όπως αναφέραμε και παραπάνω, το θέμα είναι περίπλοκο και δεν σηκώνει επιλεκτικές υπεραπλουστεύσεις ή προβλέψεις με αποκλειστικό γνώμονα βολικές ερμηνείες του παρελθόντος. Αν σε 20 ή 30 χρόνια τα παιδιά μπορεί να γεννιούνται σε υπερσύγχρονα, πλήρως εξοπλισμένα εργαστήρια γενετικής, ποιος νόμος θα αναγκάσει τις γυναίκες να κυοφορούν 9 μήνες ανά παιδί;

Κλείνουμε την ενότητα σημειώνοντας ότι πέρα από τα φύλα και τις σχέσεις τους, η τεχνολογία της τεχνητής νοημοσύνης θα αναγκάσει τον μελλοντικό άνθρωπο –ανεξάρτητα φύλου– να επανακαθορίσει το διαφοροποιό στοιχείο εκείνο που τον κάνει άνθρωπο. Στο μέλλον πολλοί άνθρωποι θα επιλέξουν να έχουν σχέσεις με όντα τα οποία είναι μεν τεχνητά αλλά θα διαθέτουν τόση νοημοσύνη και τέτοιου είδους συνειδητοποιημένη σκέψη που η σχέση μαζί τους να είναι κατά πολύ πιο ευχάριστη και ψυχαγωγική (ακόμα και με την ανώτερη έννοια του όρου) για έναν άνθρωπο. Φανταστείτε να μπορείτε να συζητήσετε «ζωντανά» με τον Ηράκλειτο, τον Σωκράτη ή τον Αϊνστάιν ή με κάποιο συνδυασμό τους, που εσείς θα επιλέξετε. Με ποια λογική θα χάνετε το χρόνο σας συζητώντας με έναν τυχαίο συμμαθητή σας στο σχολείο; Αυτά τα ερωτήματα δεν είναι πια θεωρητικής ή ακαδημαϊκής φύσης – το μέλλον είναι ήδη εδώ, μια και «το 2022 ήταν η χρονιά που όλο και περισσότεροι άνθρωποι ήρθαν για πρώτη φορά σε στενή επαφή μ’ ένα σύστημα παραγωγικής τεχνητής νοημοσύνης» [28]-[29]. Ήδη αυτό έχει δημιουργήσει ένα σωρό ερωτημάτων και διλλημάτων, τα οποία θα πολλαπλασιαστούν καθώς οι εφαρμογές τεχνητής νοημοσύνης αρχίζουν να επιδεικνύουν πόσο ισχυρή είναι αυτή η νέα τεχνολογία και πόσο επικίνδυνη αν δεν κατευθυνθεί σωστά, με γνώμονα όχι το εταιρικό κέρδος αλλά το κοινό καλό [30].

Τα παραπάνω μπορεί να φαίνονται εξεζητημένα, είναι όμως μέρος αναπόσπαστο του ιστορικού τόξου της εξέλιξης (evolution) του ανθρώπινου είδους, και πιο σωστά της μετεξέλιξής του σε κάτι που θα ξεπερνάει τους –επιλεγμένους από την φύση– οργανικούς του περιορισμούς για να διευρύνει και να βαθύνει την συνειδητότητά του και να μειώσει την επίδραση της φθοράς –με την συμπαντική έννοια της εντροπίας– στην εξελικτική πορεία ύπαρξής του. Το τίμημα που ο μετεξελιγμένος άνθρωπος του μέλλοντος θα καταβάλλει σε αυτήν την πορεία δεν είναι ούτε εύκολο ούτε χρήσιμο να εντοπιστεί, απλά διότι η ίδια η ερώτηση δεν έχει νόημα να τεθεί και να απαντηθεί στον παρόντα χρόνο. Διότι αν σωστά ο Πλάτωνας όρισε την φιλοσοφία ως «μελέτη θανάτου», τότε τί προκύπτει όταν ο Θάνατος –με την έννοια του ολικού, μη προβλέψιμου, ανεπίστροφου οργανικού αφανισμού μας, συμβατού με τους νόμους της Φυσικής– καταργηθεί; Και αν συμβεί αυτό, τι νόημα θα έχει τότε μια γέννηση-δημιουργία μια και μάλλον θα μιλάμε για γένεση-κατασκευή; Με ποιόν τρόπο θα παίρνει άραγε σε αυτό το μέλλον «ο Θεός ρίσκα για χάρη μας;» [31]. Ο ΘΖ θίγει ευθέως το θέμα αυτό προβλέποντας το τέλος του Homo Sapiens –μια και «οι Αλγόριθμοι κάνουν τώρα κουμάντο»– για να ρωτήσει σκωπτικά: «Η τεχνολογική αθανασία δεν ήταν άλλωστε το όνειρο της νεωτερικότητάς σας;» (σελ. 337). Τα ερωτήματα αυτά ενδιαφέρουν ιδιαίτερα, θα τα εξετάσουμε και στην επόμενη ενότητα.

Το μέλλον ίσως φέρει τους ανθρώπους πιο κοντά, τόσο μεταξύ τους όσο και με την βαθύτερη φύση τους, χωρίς τις ασυμμετρίες –οργανικές ή μη– που η διαφορετικότητα των φύλων έχει επιβάλλει εδώ και χιλιάδες χρόνια μέσω της φυσικής εξέλιξης τους είδους. Αν δεν συμβεί αυτό, διαγράφεται ήδη η αρχή του τέλους για το ανθρώπινο είδος, τουλάχιστον όπως το γνωρίζουμε μέχρι σήμερα. Αν υπάρχει κάποιος κρίσιμος παράγοντας σε αυτή την «εξελικτική άλγεβρα» ίσως να είναι η –κατά βάθος ερωτική– επιθυμία του ανθρώπου να δει τον εαυτό του και τους άλλους πέρα από το «φαίνεσθαι», να εστιάσει δηλαδή εντονότερα στο συνειδησιακό «είναι». Όσο «όμοιοι» και αν φαίνονται εξωτερικά οι άνθρωποι στο μέλλον, η συμπαντική αρχή της μη επαναληπτικότητας θα εξασφαλίζει την διαφορετικότητά τους. Από εκεί και πέρα, εναπόκειται στις συνειδήσεις να κυματίσουν αρμονικά –ατομικά και συλλογικά– πάνω σε αυτά τα δύο πεδία, δηλαδή στο δίπολο «όμοιο-ανόμοιο», αναζητώντας μια ανώτερη αλήθεια με ισχυρότερες αξιώσεις καθολικότητας στον φυσικό και συνειδησιακό χωροχρόνο. Ίσως αυτό είναι το κρίσιμο «στοίχημα» του Θεού –ή του Σύμπαντος αν προτιμάτε– για τον μελλοντικό Άνθρωπο… ή ακόμα και για το ίδιο.

Παραπομπές

[1] Γιάννης Παπαδάκης, «Με απλωτές ελληνότροπες», εκδόσεις Θερμαϊκός, 2022.

[2] Θεόδωρος Ζιάκας, «Για μια “χωρογραφία της άλλης Ελλάδας”», Αντίφωνο, 6 Δεκ. 2022.

[3] Οδυσσέας Ελύτης, Ποίηση, εκδόσεις Ίκαρος, 4^η έκδοση, 2005, σελ. 441-448.

[4] Οδυσσέας Ελύτης, ομιλία κατά την ανακήρυξή του σε επίτιμο δημότη του Ηρακλείου Κρήτης, Μάϊος 1979, βλ. https://archive.patris.gr/articles/216701.

[5] Understanding the Well-Being of LGBTQI+ Populations, National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine; Division of Behavioral and Social Sciences and Education; Committee on Population; Committee on Understanding the Well-Being of Sexual and Gender Diverse Populations; White J, Sepúlveda MJ, Patterson CJ, editors. Washington (DC): National Academies Press (US); 2020 Oct 21. 3, Demography and Public Attitudes of Sexual and Gender Diverse Populations. Προσβάσιμο και στο: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK566077/.

[6] Sex, Gender and Sexuality, National Institutes of Health, USA. Προσβάσιμο και στο: https://www.nih.gov/nih-style-guide/sex-gender-sexuality. Για έναν πιο λεπτομερή κατάλογο όρων και ορισμών: https://www.edi.nih.gov/people/sep/lgbti/safezone/terminology. Εκεί φαίνονται καθαρά οι πολυπλοκότητες των διαφόρων προσδιορισμών φύλων και των μεταξύ τους σχέσεων.

[7] Sport Is Again Divided Over Inclusiveness and a Level Playing Field: A ruling by swimming’s world governing body effectively bars transgender women from high levels of competition in the name of fairness. Critics say the decision was itself unfair.By Jeré Longman, The New York Times, June 22, 2022.

[8] What Lia Thomas Could Mean for Women’s Elite Sports: Although the number of top transgender athletes is small, the disagreements are profound, cutting to the core of the debate around gender identity and biological sex. By Michael Powell, The New York Times, June 15, 2022.

[9] I Chose to Compete as My True, Trans Self. I Win Less, but I Live More, by Iszac Henig, The New York Times,Jan. 5, 2023.

[10] Rate your life — if you dare — while you’ve got time to change it, by Vincent Burke, The Washington Post, Dec. 25, 2022.

[11] My Christmas Gift to Myself: Pride, by Charles M. Blow, The New York Times, Dec. 25, 2022.

[12] Teen Girls Experiencing Record Levels of Sadness and Suicide Risk, CDC Says, by Sarah Toy, The Wall Street Journal, Feb. 13, 2023.

[13] Many Genes Influence Same-Sex Sexuality, Not a Single ‘Gay Gene’, by Pam Belluck, The New York Times, Aug. 29, 2019.

[14] Ο Ομοφυλοφιλικός έρωτας στην αρχαία Ελλάδα είχε πολλές, διαφορετικές εκδοχές, του JamesDavidson,Lifo, 13 Ιανουαρίου 2020.

[15] Ομοφυλοφιλία στην αρχαία Ελλάδα, Βικιπαίδεια. Προσβάσιμο και στα αγγλικά με πιο εκτενή και λεπτομερή σχόλια: HomosexualityinancientGreece, Wikipedia.

[16] Σόλων, Αρχαίον Ελληνικόν Δίκαιον, εκδ. Πέλλεια, 1998, Κεφάλαιο Ε΄, άρθρο 332, σελ. 274-275, προσβάσιμο και στο λήμμα Γενετήσιες σχέσεις στην αρχαία Ελλάδα (Βικιπαίδεια), όπου αναφέρονται τα εξής: «Αν τις Αθηναίος εταιρήση, μη έξεστω αυτώ των εννέα αρχόντων γενέσθαι, μηδέ ιερωσύνην ιερώσασθαι, μηδέ συνδικήσαι τω δήμω, μηδέ αρχήν αρχέτω μηδεμιάν, μήτε ένδημον, μήτε υπερόριον, μήτε κληρωτήν, μήτε χειροτονητήν, μηδέ επικυρήκειαν αποστελλέσθω, μηδέ γνώμην λεγέτω, μηδέ εις τα δημοτελή ιερά εισίτω, μηδέ εν ταις κοιναίς στεφονοφορίες στεφανούσθω, μηδέ εντός των της αγοράς περιρραντηριων πορευέσθω. Εάν δε ταύτα τις ποιή, καταγνωσθέντως αυτού εταιρείν, θανάτω ζημιούσθω».Δηλαδή: «Αν κάποιος Αθηναίος πολίτης εκπορνευτεί: Δεν του επιτρέπεται να γίνει μέλος των 9 αρχόντων. Δεν του επιτρέπεται να εκλεγεί ιερέας. Δεν του επιτρέπεται να είναι συνήγορος του λαού. Δεν του επιτρέπεται να ασκήσει κάποια εξουσία, εντός η εκτός της χώρας, κληρωτή ή χειροτονητή. Δεν του επιτρέπεται να σταλεί ως κήρυκας πολέμου. Δεν του επιτρέπεται να εκθέσει τη γνώμη του. Δεν του επιτρέπεται να εισέλθει στους δημόσιους ναούς. Δεν του επιτρέπεται να στεφανωθεί στις δημόσιες στεφανοφορίες. Δεν του επιτρέπεται να παίρνει μέρος στους περιπάτους που γίνονται στην αγορά. Όποιος λοιπόν ενώ έχει καταδικαστεί, εκπορνεύεται και ενεργήσει αντίθετα τις διατάξεις του νόμου,τιμωρείται με θάνατο». Εδώ αξίζει να σημειωθεί ότι ο ρηματικός τύπος "εταιρήση" εσφαλμένα μεταφράστηκε στη νέα ελληνική "συνάπτω ομοφυλοφιλική σχέση" ενώ σημαίνει «πορνεύω». Σύμφωνα με το λεξικό των Liddell, Scott, JonesAncientGreekLexicon (LSJ)«ἑταιρέω» σημαίνει: ἐπὶ παιδὸς ἄρρενος ἢ θήλεος, χρησιμεύω πρὸς ἀσελγῆ σκοπὸν ἐπὶ μισθῷ, μισθαρνῶ ἐπὶ τῷ σώματι ἔχων ἐραστήν, φιλία ἑταιροῦσα, ψευδής, ἐπίπλαστος ἢ πορνικὴ φιλία, πορνεύω.

[17] Ο Αλκιβιάδης διέθετε όλα τα δώρα, όλα τα μέσα… (JACQUELINEDEROMILLY) | Μέρος Γ’, και στο βιβλίο της JDRμε τίτλο Αλκιβιάδης, εκδ. Το Άστυ, 2007, σελ. 34-36. 52-55.

[18] βλ. Λέει ο Ιησούς στο Κατά Ματθαίον 5.32: Ἐγὼ δὲ λέγω ὑμῖν ὅτι ὃς ἂν ἀπολύσῃ τὴν γυναῖκα αὐτοῦ παρεκτὸς λόγου πορνείας, ποιεῖ αὐτὴν μοιχᾶσθαι, καὶ ὃς ἐὰν ἀπολελυμένην γαμήσει, μοιχᾶται, και επίσης στο 19.9: λέγω δὲ ὑμῖν ὅτι ὃς ἂν ἀπολύσῃ τὴν γυναῖκα αὐτοῦ μὴ ἐπὶ πορνείᾳ καὶ γαμήσῃ ἄλλην, μοιχᾶται· καὶ ὁ ἀπολυμένην γαμήσας μοιχᾶται.

[19]https://ourworldindata.org/uploads/2020/07/Share-of-marriages-end-in-divorces-in-US-Stevenson-Wolfers-800x545.png. Γιαμιαπιολεπτομερήστατιστικήανάλυσηβλ. Marriages and Divorces by Esteban Ortiz-Ospina and Max Roser (2020).

[20] Meddling Parents Hire Dating Coaches for Their Grown Children, The Wall Street Journal, by Rachel Wolfe, Dec. 23, 2022.

[21] Pope Francis Says Criminalizing Homosexuality Is Wrong, The Wall Street Journal, by Francis X. Rocca, Jan. 25, 2023.

[22] In her own words: Pelosi steps back after decades in charge, The Washington Post, by Paul Kane and Melina Mara, Jan. 2, 2023. Χαρακτηριστικόαπόσπασμααπότοάρθρο: “Pope Francis said that laws punishing homosexuality are unfair and that the Catholic Church should work for their repeal. […] ‘I think it’s unfair,’ he said. ‘Being gay is not a crime. It is a human condition,’ the pope said. ‘We are all children of God and God loves us as we are,’ the pope said, echoing earlier comments, including his famous 2013 statement about gay priests: ‘Who am I to judge?’”.

[23] Human Rights, Office of Congresswoman Nancy Pelosi, California’s 11^th District: “In the United States, we draw our strength from the strength of our most treasured ideals: that all human beings are created equal and are endowed with equal rights – no matter what they look like, where they come from or who they love”.

[24] Understanding the Well-Being of LGBTQI+ Populations (2020), National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine; Division of Behavioral and Social Sciences and Education; Committee on Population; Committee on Understanding the Well-Being of Sexual and Gender Diverse Populations; Charlotte J. Patterson, Martín-José Sepúlveda, and Jordyn White, Editors.

[25] Memorandum on Advancing the Human Rights of Lesbian, Gay, Bisexual, Transgender, Queer, and Intersex Persons Around the World, The White House, Briefing Room - Presidential Actions, Feb. 4 2021.

[26] Max Roser (2017), "Fertility Rate", published online at OurWorldInData.org: https://ourworldindata.org/fertility-rate#the-global-decline-of-the-fertility-rate-since-1950

[27] Too Many Men: In China and India, men outnumber women by 70 million. Both nations are belatedly trying to come to grips with the policies that created this male-heavy generation, by Simon Denyer and Annie Gowen, The Washington Post, April 18, 2018.

[28] Without Consciousness, AIs Will Be Sociopaths, by Michael S.A. Graziano, The Wall Street Journal, Jan. 13, 2023.

[29] Συνομιλώντας ψηφιακά με Βενιζέλο και Σωκράτη, Μανώλης Ανδριωτάκης, εφημερίδα «Καθημερινή», 13 Ιαν. 2023.

[30] The AI Boom That Could Make Google and Microsoft Even More Powerful, by Christopher Mims, The Wall Street Journal, Feb. 11, 2023.

[31] Μύρων Ξένος, Απόσταγμα Φωτός, ποίηση, εκδ. Θερμαϊκός, 2022, στίχος από το ποίημα με τίτλο «Σ’ εσένα επιστρέφω» σελ. 59: […] «Τίποτα δε χαρίζεται, σύμφωνοι·/μας δόθηκε όμως τρόπος,/πήρε ρίσκα φαίνεται για χάρη μας ο Θεός/– ποιος ξέρει γιατί» […].

 

Ο ζωγραφικός πίνακας που πλαισιώνει τη σελίδα είναι έργο του Σπύρου Βασιλείου.