του Γιώργου Χ. Παπαδόπουλου
«Αυτό που οι άνθρωποι δείχνουν τους κάνει να ξεχωρίζουν και αυτό που κρύβουν τους κάνει να μοιάζουν»
Ρaul Valery
{mosimage}Η ουσία της ανθρώπινης περιπέτειας ήταν πάντοτε ένα ερώτημα που έμπαινε ανάμεσα στον έναν και στους πολλούς. Ενα ερώτημα που επειδή κοιτάζει με την ίδια απορία το ιδιωτικό και το δημόσιο καταλήγει συνήθως να διημερεύει στο ανύπαρκτο διαπροσωπικό και να διανυκτερεύει στο ανεξήγητο προσωπικό.
Στις καθημερινές αυτές διαδρομές αλλάζει μορφές και σημειολογία. Γίνεται ανάγκη ή αίτημα, γλώσσα ή σιωπή, επιθυμία ή υποταγή, κανόνας ή εξαίρεση, φύση ή νόμος, όνειρο ή πραγματικότητα. Για τον λόγο αυτό, η μακρά και πονεμένη ιστορία της διεκδίκησης του ατομικού δικαιώματος για προσωπική έκφραση, ανεξαρτησία και διαφοροποίηση από τους συναγωνιστές της ζωής είναι τόσο παλιά και πονεμένη όσο ακριβώς και η αντίστροφή της, δηλαδή η προσπάθεια συγκρότησης ενός σώματος κοινωνίας. Μιας κοινωνίας προσώπων που η βιολογική εκδοχή τους αναζητεί, ισόποσα και ταυτόχρονα, εξάρτηση και ανεξαρτησία. Αγάπη και ελευθερία.
Η σχέση ατόμου και κοινωνίας ερμηνεύτηκε και αντιμετωπίστηκε με πολλούς τρόπους από τους διάφορους πολιτισμούς (Ανατολικό, Δυτικό, Χριστιανικό κτλ.) και τις θεωρίες (δαρβινισμό, σοσιαλισμό, Νίτσε κ.ά.). Σήμερα που η επιστήμη διαμορφώνει ένα νέο τοπίο αναφοράς για τους ανθρώπους και τις κοινωνίες είναι χρήσιμο να δούμε και αυτό το δίλημμα με τους δικούς της φακούς. Είναι βέβαια γνωστό ότι η επιστήμη έχει πολιτογραφηθεί στη λαϊκή συνείδηση ως εχθρός των πατροπαράδοτων αξιών και της κοινωνικής συνοχής. Είναι όμως πράγματι έτσι;
Ο ΕΓΚΕΦΑΛΟΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ
Μία από τις αντιλήψεις στις οποίες στηρίζεται η επιστήμη που υπηρετώ, η νευροεπιστήμη, είναι ότι είμαστε μεγάλα ζώα, προϊόντα μιας μακράς εξελικτικής διαδρομής, προικισμένα με έναν εγκέφαλο ευαίσθητο στις επιρροές των άλλων και ικανό να επηρεάσει τον περιβάλλοντα κόσμο του. Ο εγκέφαλος είναι ένα εξαιρετικά πολύπλοκο δίκτυο αλληλοσυνδεόμενων ομάδων νευρικών κυττάρων και κάθε αισθητική, κινητική ή ανώτερη πνευματική λειτουργία επιτυγχάνεται με τη διακίνηση νευρικών (=ηλεκτροχημικών) σημάτων
διαμέσου των νευρικών οδών που σχηματίζουν τα αλληλοσυνδεόμενα κύτταρα. Το ακριβές σχέδιο των νευρικών συνδέσεων, δηλαδή αυτό που κάνει τον καθένα μας ξεχωριστό, διαμορφώνεται από την έντονη και πρώιμη αλληλεπίδραση γενετικού υλικού (γονιδίων) και περιβάλλοντος. Πειραματικά παραδείγματα από διάφορα είδη ζώων και τον άνθρωπο αποδεικνύουν ότι το γενετικό υλικό προγραμματίζει εξαιρετικά πολύπλοκα, αλλά όχι λεπτομερή, νευρικά δίκτυα και ότι οι εμπειρίες από το περιβάλλον ασκούν καταλυτικό ρόλο στην ακριβή μορφοποίηση των νευρικών συνδέσεων και, ίσως, στη μεγέθυνση των όποιων γονιδιακών διαφορών μας. Με λίγα λόγια, το περιβάλλον επηρεάζει την ανάπτυξη και οργάνωση του μυαλού μας, ενώ η συμπεριφορά μας, που είναι το αποτέλεσμα της δράσης του εγκεφάλου, επηρεάζει με τη σειρά της το περιβάλλον.
Αν δεν αλληλεπιδράσουμε με το περιβάλλον (τον κόσμο), τότε ούτε εμείς ούτε οι άλλοι θα είμαστε φυσιολογικοί.
Το ερώτημα είναι γιατί τα φαινομενικά αυτάρκη και εγωιστικά γονίδια και ο ελεγχόμενος από αυτά εγκέφαλος μπαίνουν στην περιπέτεια της αλληλεπίδρασης με το περιβάλλον. Γιατί δεν απολαμβάνουν την αυτάρκεια του φυσικού συστήματος στο οποίο ανήκουν;
Μα για να μη μειονεκτήσουν έναντι των ανταγωνιστών τους και για να μην εξαφανιστούν. Για αυτόν τον λόγο συμπεριφέρονται προοδευτικά (=έξυπνα), παραχωρούν ρόλο στο(ν) άλλο για τη συγκρότηση του εγκεφάλου και της συμπεριφοράς και έτσι αλλάζουν φυσικό επίπεδο λειτουργίας. Είναι και γίνονται. Ενας και άλλος. Βιολογία και κοινωνία.
Η ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΣΤΟΝ ΕΓΚΕΦΑΛΟ
Η επιβίωση του ανθρώπου, όπως και η κοινωνική συγκρότηση, εξαρτάται από την ικανότητα του ανθρώπου να κατανοεί τη σημασία των πράξεων, των συναισθημάτων
και των προθέσεων των άλλων. Πώς το επιτυγχάνει αυτό; Υπάρχουν σήμερα ισχυρές ενδείξεις ότι ο εγκέφαλος διαθέτει έμφυτο νευροφυσιολογικό μηχανισμό για τη διασύνδεση με τους άλλους. Οι κατοπτρικοί (καθρεπτικοί) νευρώνες, οι οποίοι βρίσκονται σε συγκεκριμένες περιοχές του εγκεφάλου και δραστηριοποιούνται, όχι μόνο όταν πραγματοποιούμε μια πράξη αλλά και όταν την παρατηρούμε ή ακούμε ότι κάποιος άλλος την εκτελεί, αποδεικνύουν ότι οτιδήποτε παρατηρούμε να συμβαίνει γύρω μας το επαναλαμβάνουμε ταυτόχρονα στο μυαλό μας. Δηλαδή, το μυαλό
μας βιώνει το ίδιο νευρωνικό γεγονός που λαμβάνει χώρα στο μυαλό του άλλου. Με άλλα λόγια, το μυαλό των άλλων «καθρεφτίζεται» στο δικό μας. Χρειάζεται πιο τρανταχτή απόδειξη για να πεισθούμε ότι ο εγκέφαλός μας είναι φτιαγμένος (ή εξελίχτηκε) να συνδέεται με τους άλλους; Κοινωνία, δηλαδή, είναι και η ανάγκη των εγκεφάλων να συνδέονται μεταξύ τους. Το χάδι μιας μάνας, η ερωτική υπόσχεση ενός βλέμματος, η βία ενός αρσενικού, η υστερόβουλη χειρονομία ενός πολιτικού, το θεατρικό γεγονός και η εκκωφαντική τηλεοπτική αφασία συμβαίνουν ταυτόχρονα εκτός μας και μέσα μας. Με καθρέφτες αντανακλούμε τους εαυτούς μας και τους άλλους στο κοινό που μας ενώνει. Και φυσικά ο καθένας μας εξαρτάται από τα είδωλα (την εγγύτητα και το μέγεθος) των αντανακλάσεων που δέχεται.
TΟ ΠΡΟΣΩΠΟ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ
Η (νευρο)επιστημονική βιβλιογραφία και η κοινή εμπειρία διαβεβαιώνουν για τις ατομικές διαφορές που μας χωρίζουν. Ανδρες και γυναίκες, γέροι και παιδιά, προικισμένοι και μειονεκτικοί, εντός και εκτός των όποιων ορίων, έχουμε καθημερινά να καλύψουμε την απόσταση της διαφοράς μας από τους άλλους. Η εξαιρετικά σύντομη αναφορά που προηγήθηκε υποστηρίζει ότι το προσωπικό εγχείρημα ενσωμάτωσης του άλλου, εκτός από υψίστης σημασίας πολιτισμικό ζητούμενο, είναι και μια σύνθετη βιολογική διαδικασία που μας αφορά όλους. Μια διαδικασία που επιτρέπει στον εγκέφαλο να μετατρέπεται από ένα φυσικά προκαθορισμένο σύστημα σε ένα πνευματικά απρόβλεπτο πρόσωπο που έχει την ικανότητα και την ανάγκη να μπαίνει στο μυαλό των άλλων. Δημιουργώντας το μοναδικό πλαίσιο που επιτρέπει την εκδήλωση και την ανάδειξη του ενός και των άλλων. Το πλαίσιο κοινωνίας.
πηγή: ΒΗΜΑ ΙΔΕΩΝ – Τεύχος 02/11/2007
