Η πτώση αξιών, η περιρρέουσα πολιτική ατμόσφαιρα, η ανύπαρκτη σχέση δημοσίου και ιδιωτικού, η προσπάθεια ανάταξης της κοινωνίας και κυρίως η τρέχουσα ανακίνηση του ερωτήματος για τη συμπερίληψη, ή όχι, του συγκεκριμένου έργου στη σχολική ύλη, καθιστούν νομίζουμε επίκαιρη μια συζήτηση στην εκπομπή "Αντιθέσεις" (μεταδόθηκε τον Ιούλιο του 2011) της ΕΤ3 με αφορμή την τραγωδία του Σοφοκλή “Αντιγόνη”.
Τι μηνύματα ήθελε να διδάξει ο αρχαίος τραγικός με το έργο του και πως ερμηνεύθηκε διαχρονικά απο φιλοσόφους και ανθρώπους που εμβάθυναν στην αρχαία ελληνική γραμματεία;
Συζητούν: Γ. Ανδρεάδης, Γ. Ζωγραφίδης, π. Ν. Λουδοβίκος, Γ. Τζιφόπουλος.
Γιάγκος Ανδρεάδης
Η Αντιγόνη του Σοφοκλή, αυτή που γνωρίζουν οι περισσότεροι, γιατί υπάρχουν οι ρόλοι της Αντιγόνης στον Οιδίποδα επί Κολωνώ, στις Φοίνισσες, στην Αντιγόνη του Ευριπίδη και στους Επτά επί Θήβας, αν το φινάλε αυτού του έργου δεν είναι Αλεξανδρινή προσθήκη, η Αντιγόνη λοιπόν που γνωρίζουν οι περισσότεροι και που έχει στοιχειώσει το θέατρο και τον πολιτισμό μας είναι έργο άκρως πολιτικό. Εννοείται ότι άλλο το έργο Αντιγόνη και άλλο το πρόσωπο Αντιγόνη μέσα στο έργο. Όμως η επικίνδυνη γοητεία της Αντιγόνης έγκειται και στο ότι, όπως ο Άμλετ και ο Δον Κιχώτης το πρόσωπο ξεχειλίζει με την δύναμή του και μοιάζει όχι μόνο να οικειοποιείται το έργο ολόκληρο, αλλά και να πορεύεται σαν, τρόπον τινά, αυθύπαρκτο ον. Για να σκεφτούμε πρέπει να συλλάβουμε αυτή τη τρομερή γοητεία αλλά, για να λειτουργήσουμε κριτικά, να της αντισταθούμε.
Η Αντιγόνη, λοιπόν, είναι έργο πολιτικό γιατί η ελληνική τραγωδία είναι αδιανόητη χωρίς τον πολυεπίπεδο διάλογό της με την πόλιν: Η τραγωδία κοιτά τους θεούς με τα μάτια του πολίτη. Δεν απιστεί με την έννοια της μοντέρνας αθεϊας αλλά κρίνει τον ίδιο το θεό και τους χρησμούς του. Η Αντιγόνη όμως είναι πολιτικό έργο και διότι το συγκεκριμένο κείμενο κολυμπάει στους πολιτικούς όρους: Πόλις, πολίτης, δήμος εύπολις, άπολις, τυραννίδα, κήρυγμα, στρατηγός, φυγάς ( πολιτικός εξόριστος ), πειθαρχία, αναρχία είναι λίγες μόνον από αυτές, που καθιστούν το έργο θεατρικό πολιτικό εγχειρίδιο. Αλλά και το πρόσωπο Αντιγόνη γίνεται μέσα στην εξέλιξη του έργου άκρως πολιτικό. Στον στίχο 541 ( που ενέπνευσε την Αντιγόνη του Ανούιγ) η Αντιγόνη αγνοεί την έμμεση προσφορά του Κρέοντα να την αθωώσει και αποδεχόμενη την πράξη της μεταβαίνει από το πεδίο της οικογένειας ( θάβω τον αδελφό μου) σε αυτό της πολιτικής ( αψηφώ την τυραννία). Όλοι σχεδόν οι φιλόσοφοι και οι σκηνοθέτες από τον Χέγκελ μέχρι τον Χάϊντεγκερ και τον Καστοριάδη και από τον Μρέχτ ως το Λϊβιγκ Θήατερ συνέλαβαν το έργο και ως δραματική αντιπαράθεση της εξέγερσης προς το κράτος παίρνοντας οι ίδιοι θέση υπέρ των αντιμαχομένων πλευρών. Αλλά ο ελληνικός λαός το είδε το ίδιο πράγμα πιο απλά όταν σε ώρες σαν αυτή της Κατοχής ονόμασε τόσα κορίτσια Αντιγόνες.
Αυτό από την άλλη πλευρά συνδυάζεται με το ότι το έργο είναι έργο βαθιά μυητικό. Ο Σοφοκλής, όπως πολλοί Αθηναίοι πολίτες, ήταν μύστης των Ελευσινίων, όπου λατρεύονταν η Περσεφόνη, η Δήμητρα και ο Πλούτων Διόνυσος και μάλιστα σε ένα απόσπασμά του μας λέει ότι όποιος μυηθεί δεν θα γνωρίσει θάνατο. Η Αντιγόνη δεν αποκαλείται συνεχώς άνους, αφρων και δεν συσχετίζεται με τις μαινάδες(τέταρτο στάσιμο) και με την Σεμέλη ( πέμπτο στάσιμο). Οι θεοί που στέκουν στο πλευρό της είναι ο Έρως, η Αφροδίτη και ο Διόνυσος και στην συνέχεια ( μετά την προσβολή του Κρέοντα στον Τειρεσία) όλοι οι θεοί του πάνω και του κάτω κόσμου. Η σχέση της Αντιγόνης με τον Διόνυσο ορίζει και τη σχέση με τον θάνατο. Για τον Ηράκλειτο ( απόσπασμα 15) ο Διόνυσος και ο Άδης είναι ένα. Η Αντιγόνη κινείται μεταξύ έρωτος και θανάτου. Ακριβέστερα όμως κινείται αν προσέξουμε το τελευταίο ( 5ο ) χορικό εκ θανάτου προς ζωήν. Όπως και ο θάνατος του Ρωμαίου και της Ιουλιέτας κάνει για την σπαρασσόμενη Βερόνα, ο θάνατος της και ο νεκρικός γάμος της με τον Αίμονα ενώνει τα χωρισμένα κομμάτια της πόλης της Θήβας χαρίζοντάς της καινούρια ζωή.
Αυτό το κορίτσι που νικά την τυραννία δεν μπορεί να αρέσει στον νεοφιλελευθερισμό και την παγκοσμιοποίηση και στους ερμηνευτές που είναι αλλεργικοί στην εξέγερση. Γι αυτό, από τον Σηθ Μπενερντέτε μέχρι την Τζούντιθ Μπάτλερ προσπαθούν να την βγάλουν λεσβία, αιμομίκτρια, νεκρόφιλη. Ο Σεφέρης είδε τα πράγματα πιο απλά όταν έγραψε: Τραγούδησε μικρή Αντιγόνη, τραγούδησε. Ο τύραννος μέσα στον άνθρωπο έχει πέσει. Ένας ύμνος στο τρελό κορίτσι της ελευθερίας. Αραγε είναι παρούσα; Για μένα ναι. Αν κάνετε μια βόλτα στις πλατείες των αγανακτισμένων σαν το Σύνταγμα, πέρα από τις υπερβολές, τα λάθη, τις όποιες αστοχίες θα δείτε το φάντασμα της Αντιγόνης να διαβαίνει.
Πολύ καλή εκπομπή.Εξαιρετικοί και οι 3 καλεσμένοι.
Στην Αντιγόνη του Σοφοκλή η Αντιγόνη είναι ηρωίδα τραγική. Αυτό ορισμένως σημαίνει ότι διαπράττοντας ύβριν βρίσκεται μπλεγμένη στα γρανάζια του τραγικού κύκλου της άτης, της τίσεως, της νεμέσεως έως και της τελικής αποκαταστάσεως, της δίκης. Αν ο θάνατός της ήταν ά-δικος, τότε το έργο δεν θα ήταν τραγωδία, αλλά μελοδραματισμός, ως εκ τούτου θα είχε κατακριθεί ήδη απ’ την αρχαιότητα. Μπορεί οι σημερινοί να επιμένουμε να την διδάσκουμε σαν να ήταν ρομαντική αδικοχαμένη ηρωίδα, υπερασπίστρια του οσίου και δικαίου που πεθαίνει μοιραία, αλλά η πολιτικότητα του σοφόκλειου επιχειρήματος στην καταδίκη αυτής της οπτικής ακριβώς σκοπεύει.
Και βέβαια καταδικάζεται η τυραννία μέσα στο έργο, αλλά στο τραγικό πρόσωπο του Κρέοντα και στη δική του ύβριν και άτην και τίσιν και νέμεσιν. Σωζόμενος ο ίδιος – αφού εν τέλει μετεστράφη – μένει να θρηνήσει την ολιγιστότητά του, θλιβερός και ταπεινωμένος, μα ζωντανός. Αλλά η Αντιγόνη; Η Αντιγόνη που όπως η μάνα της πλεκταίσιν αρτάναισι λωβάται βίον (στίχος από τους πρώτους στα λόγια της Ισμήνης στον πρόλογο του έργου), που αυτοκτονεί με τον καταστρεπτικότερο για γυναίκα στο αρχαίο δράμα τρόπο; Η Αντιγόνη δικαιώνεται; Ή μήπως το πρόσωπο που ονομάζει το δράμα και εξαφανίζεται στη μέση του έργου είναι πρόσωπο βοηθητικό, για να αναδειχθεί η τιμωρία του Κρέοντα; Δεν στέκει. (Ούτε εξιλαστήριο θύμα για να σωθεί η Θήβα είναι. Ας πούμε μια Ιφιγένεια. Η Ιφιγένεια σώζεται.)
Στο πρόσωπο της Αντιγόνης ο Σοφοκλής προειδοποιεί για ένα μεγαλύτερο απ’ αυτόν της τυραννίας κίνδυνο που απειλεί την πόλιν. Και μάλιστα ένα κίνδυνο συνδεδεμένο με την τυραννία ως αντίδραση εναντίον της. Τον κίνδυνο του ατόμου που σφετερίζεται την αλήθεια για λογαριασμό του, τον κίνδυνο του φανατικού, ο οποίος περιβαλλόμενος συνήθως τον θρησκευτικό μανδύα επιχειρεί να βγάλει τα δικά του τα ατομικά του τα σπασμένα. Είναι σκληρή η δραματοποίηση ενός τέτοιου προσώπου, ειδικά επειδή η Αντιγόνη έχει δίκιο (και ο Αίας δίκιο είχε) να θέλει να θάψει και τον Πολυνείκη, τον αδερφό της. Είναι καθήκον της. Αλλά ούτε αυτό το ιερό καθήκον, διδάσκει ο Σοφοκλής, επιτρέπει την διάλυση της πόλεως. Η πόλη είναι ιερότερη! Η Αντιγόνη είναι το πρόσωπο που ιδιοποιείται το ρόλο του Θεού, είναι το Άτομο-θεός. Και πεθαίνει.
Αν βλέπαμε το θάνατό της ως το αντίδοτο καλό στο κακό το τυραννικό, θα μπλέκαμε την αρχαία τραγωδία με το ΜανιχαΙσμό. Ο τραγικός ήρωας είναι καλός και σπουδαίος και πέφτει. Όσο πιο καλός και σπουδαίος τόσο πιο τραγική η πτώση του. Πτώση που προκαλείται από την ύβριν, την υπέρβαση του μέτρου, το ξεπέρασμα των ανθρωπίνων ορίων με τρόπο αλαζονικό.
ΥΓ Δεν επαρκεί ο χώρος ενός σχολίου, για να αναλυθεί εκτενώς ο χαρακτήρας και το χτίσιμό του μέσα σε ένα τόσο κορυφαίο έργο του Σοφοκλή. Ενδεικτικά ας παρατηρήσει ο ενδιαφερόμενος στοιχεία της δράσης, όπως: Όταν με το πρώτο φως της ημέρας οι φρουροί ανακαλύπτουν την πρώτη ταφή (έργο των θεών;), η Αντιγόνη μόλις έχει τελειώσει την προλογική συζήτησή της με την Ισμήνη και μόλις έχει ξεκινήσει (είναι το πρώτο στο οποίο μας στρέφει την προσοχή ο χορός μιλώντας για την πρώτη ακτίδα του φωτός, όταν μπαίνει, και σ’ αυτό θα αναφερθεί ο φρουρός όταν θα αναγγείλει τα της πρώτης ταφής, αφού πριν το πρώτο φως ο νεκρός φαινόταν άταφος).
Τη στιγμή που συλλαμβάνεται, η Αντιγόνη ξεπροβάλλει μέσα από μια θεομηνία (ένα σίφουνα που έχει ρίξει κάτω τους άλλους. Εκείνη πώς δεν επηρεάστηκε; Έχει εξέλθει από τα ανθρώπινα όρια και έχει εισέλθει στα θεϊκά, ολοφάνερο σημάδι υπερβάσεως).
Όταν τραγικά θα εκφωνήσει τον περίφημο στίχο Οὒτοι συνέχθειν, ἀλλά συμφιλεῖν ἔφυν, εξακοντίζοντάς τον προς τον Κρέοντα, αυτά τα δύο “συν-” θα την παρουσιάζουν ακόμα τραγικότερα μόνη. και έτσι η πραγματική της επιθυμία, το περιεχόμενο του στίχου, και η πραγματική της κατάσταση, η μέχρι θανάτου απομόνωση από κάθε άλλο τονίζουν στην αντίθεσή τους γιατί θα απουσιάζει μετά το αυτο-μοιρολόι της κατά το οποίο ο χορός τής παρουσιάζει το σφάλμα της και εκείνη ακούει να την κοροϊδεύουν. (Για την τραγική της απομόνωση δεν φταίει ο Κρέων, υπάρχει και η “ενωτική” Ισμήνη που δεν αρνείται να πεθάνει παρέα μαζί της. Αρνείται όμως η Αντιγόνη που κατά τα λόγια της έχει πεθάνει από παλιά. Και δεν ευθύνεται ούτε το δίκαιο και όσιο καθήκον της. Αλλά ότι πράττει τα όσια με τρόπο κακουργηματικό και πώς μένει μόνη. Η αλήθεια της την χωρίζει και η πράξη της, που αφού δεν είναι θεός θα μείνει μισή και ατελείωτη – ο Κρέων θα καθυστερήσει για να θάψει τον Πολυνείκη και δεν θα την προλάβει ζωντανή- την καταδικάζει.)