Ο καθηγητής Αρθουρ Μίλερ μιλάει στην «Κ» για τις πρωτοποριακές ιδέες του Τσάντρα απέναντι στο κατεστημένο του Εντινγκτον
Συνέντευξη στην Ελενη Χατζηχρηστου*
Τον Αρθουρ Ι. Μίλερ, θεωρητικό φυσικό και επίτιμο καθηγητή της Ιστορίας και Φιλοσοφίας των Επιστημών στο University College του Λονδίνου, απασχολεί η δημιουργική σκέψη, η αισθητική και η έννοια της ομορφιάς στην τέχνη και την επιστήμη, ο τρόπος που το μυαλό αντιλαμβάνεται τον κόσμο, δημιουργεί εικόνες, επεξεργάζεται και αποθηκεύει παραστάσεις. Στα βιβλία του «Insights of Genius: Imagery and Creativity in Science and Art» (1996) και «Imagery in Scientific Thought: Creating 20th–Century Physics» (1984), ο Μίλερ αποκαλύπτει πώς όχι μόνο οι καλλιτέχνες αλλά και οι επιστήμονες βασίζονται σε οπτικές αναπαραστάσεις του κόσμου, θέτοντας στον αναγνώστη το εύλογο ερώτημα αν η ερμηνεία του Σύμπαντος είναι καταδικασμένη να εξαρτάται από τις περιορισμένες δυνατότητες του ανθρώπινου μυαλού. Στο μπεστ σέλερ «Αϊνστάιν Πικάσο: ο χώρος, ο χρόνος και η ομορφιά» (2005, εκδ. Τραυλός) ο Μίλερ, μέσα από την παράλληλη βιογραφία των δύο ανδρών, αντιπαραθέτει τη δημιουργική σκέψη που διαμόρφωσε τη θεωρία της σχετικότητας και τον κυβισμό. Στο τελευταίο του βιβλίο «Οι Μονομάχοι του Μεσοπολέμου: Τσάντρα εναντίον Εντινγκτον στην αναζήτηση της Μαύρης Τρύπας» (2007, εκδ. Τραυλός), περιγράφεται η ιστορία μιας ιδέας, της ύπαρξης της μαύρης τρύπας, και η ιστορία ενός νεαρού Ινδού επιστήμονα, του Τσαντρασεκάρ, που μάχεται ενάντια στο επιστημονικό κατεστημένο (που αντιπροσωπεύεται από τον Αρθουρ Εντινγκτον) και ενάντια στον ρατσισμό της Βρετανίας το πρώτο μισό του 20ού αιώνα. Πώς η πρωτοποριακή ιδέα του «Τσάντρα» συνάντησε σθεναρή αντίσταση για λόγους όχι απαραίτητα επιστημονικούς και πώς επανεμφανίστηκε χρόνια αργότερα, κατά τη διεξαγωγή ερευνών για τη δημιουργία της βόμβας υδρογόνου, για να αποδειχθεί ότι ήταν σωστή και να του χαρίσει τελικά το βραβείο Νομπέλ Φυσικής.
Ο αναγνώστης θα ξεναγηθεί σε πολύπλοκα επιστημονικά μονοπάτια μέσα από την προσωπική ιστορία των δύο ανδρών, στην πολιτική και τα στεγανά της επιστήμης και στις ιδιάζουσες κοινωνικές συνθήκες της εποχής. Ο Μίλερ χειρίζεται με δεξιοτεχνία το υλικό του και καταφέρνει να συνδυάσει με απόλυτα κατανοητό τρόπο πολλές επιστημονικές έννοιες και πεδία έρευνας που οδήγησαν στις μεγαλύτερες ανακαλύψεις της Φυσικής του 20ού αιώνα. Το βιβλίο έθεσε το 2006 σοβαρή υποψηφιότητα για τα βραβεία Aventis της βρετανικής βασιλικής εταιρείας, που δίνονται στο καλύτερο βιβλίο εκλαΐκευσης της επιστήμης.
Με την ευκαιρία της έκδοσης του βιβλίου στα ελληνικά, συναντήσαμε τον Αρθουρ Ι. Μίλερ στην Αθήνα, όπου μας παραχώρησε μια εκτενή συνέντευξη και αμέσως μετά παρακολουθήσαμε την πολύ ενδιαφέρουσα διάλεξή του στο Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών.
Ο δημιουργικός επιστήμονας μεγαλουργεί
— Ησασταν επιστήμονας πριν γίνετε συγγραφέας. Σε ποιο/α επιστημονικά πεδία ενεργοποιηθήκατε; Ποιοι ήταν οι λόγοι που σας ώθησαν να ασχοληθείτε με την ιστορία των επιστημονικών ιδεών;
— Το ερευνητικό μου πεδίο ήταν η κβαντική θεωρία και τα στοιχειώδη σωμάτια. Με ενδιέφερε όμως πάντα ο τρόπος που λειτουργεί το μυαλό και ειδικότερα η σημασία της οπτικής αναπαράστασης των αφηρημένων θεωρητικών εννοιών, όπως συμβαίνει για παράδειγμα στη σχετικότητα και την κβαντική θεωρία. Ετσι αποφάσισα να αφιερωθώ στην έρευνα του τρόπου που το μυαλό δημιουργεί εικόνες, τις αποθηκεύει και τις ανακαλεί. Να προχωρήσω δηλαδή σε μια γνωστική θεωρία σχετικά με τη δημιουργική σκέψη, τη λεγόμενη θεωρία «δικτυακής σκέψης» (network thinking) για τον ρόλο του υποσυνείδητου στις επιστημονικές ανακαλύψεις. Προχωρώ στη θεωρία μου χρησιμοποιώντας δεδομένα από την ιστορία των επιστημών και τη ζωή μεγαλοφυών ανθρώπων, κάτι που με οδήγησε στο ενδιαφέρον μου για την αισθητική στην τέχνη και την επιστήμη και για τη μεταξύ τους σχέση.
— Ποια είναι τα χαρακτηριστικά εκείνα που κάνουν έναν επιστήμονα επιτυχημένο συγγραφέα; Ποιο είναι το κλειδί της επικοινωνίας σας με το κοινό;
— Τα πρώτα μου βιβλία ήταν ίσως τεχνικά γραμμένα, λεπτομερή και δυσανάγνωστα. Αργότερα η εμπειρία μου με οδήγησε να υιοθετήσω την προσέγγιση της μυθιστοριογραφίας: περιγράφω μια μεγαλοφυΐα με καθημερινούς όρους, σαν ένα πραγματικό πρόσωπο με ιδιωτική ζωή, παρελθόν, μνήμες, εμπειρίες. Για να το καταφέρω αυτό πηγαίνω στα μέρη που έζησε, περπατώ στους δρόμους που περπάτησε, βλέπω, μυρίζω, ακούω τα ίδια πράγματα όπως και κείνος και προσπαθώ να φανταστώ τι ένιωθε και τι σκεπτόταν. Η έρευνα για τη συγγραφή ενός τέτοιου βιβλίου θυμίζει την αρχαιολογία: ανατρέχεις σε αρχεία μαζεύοντας τις πληροφορίες σου κομμάτι κομμάτι και προσπαθείς έπειτα να τα ενώσεις όλα σε μια συνεκτική ιστορία και όλο αυτό πρέπει να το κάνεις με ανοιχτό μυαλό, χωρίς προκαταλήψεις.
Νέα πεδία έρευνας
— Τι σημαίνει δημιουργικότητα; Είναι μια έμφυτη ιδιότητα ή επηρεάζεται από εξωτερικούς παράγοντες, όπως η μόρφωση, η κοινωνία και η προσωπική εμπειρία; Πώς αντιλαμβάνεστε ένα δημιουργικό επιστήμονα;
— Δημιουργικός επιστήμονας είναι κατ’ αρχάς εκείνος που ξεκαθαρίζει το πεδίο της έρευνάς του, όπως ήταν για παράδειγμα ο Φέινμαν που αποσαφήνισε το πεδίο της κβαντικής ηλεκτροδυναμικής. Δημιουργικός επιστήμονας είναι όμως και εκείνος που καταρρίπτει στεγανά ή που δημιουργεί νέα πεδία έρευνας, όπως έκαναν οι Αϊνστάιν, Μπορ και Χάιζενμπεργκ. Τι κάνει κάποιον δημιουργικό; Δύσκολη ερώτηση. Κάποιοι άνθρωποι απλά γεννώνται εξυπνότεροι από κάποιους άλλους, η δημιουργικότητα στο ανώτατο επίπεδο δεν είναι κάτι που μπορεί κανείς να διδαχθεί, όμως πρέπει να είναι και οι συνθήκες κατάλληλες για να την αναδείξουν. Ακριβώς αυτό είναι το εκπληκτικό με μεγαλοφυΐες όπως οι Αϊνστάιν και Πικάσο, ότι δηλαδή μεγαλούργησαν μέσα σε εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες προσωπικές, κοινωνικές, επαγγελματικές, που θα οδηγούσαν σχεδόν κάθε άλλον άνθρωπο σε απόγνωση. Υπ’ αυτή την έννοια και μόνον είναι δυνατό να διδαχθεί κανείς τη δημιουργικότητα, δηλαδή το πώς να λύνει τα προβλήματά του με τον καλύτερο δυνατό τρόπο.
Τα στεγανά της επιστήμης
— Πρωτοσυναντήσατε τον Chandra όταν εκείνος ήταν ήδη 83 ετών, σε ένα συνέδριο για τη δημιουργικότητα στην επιστήμη και λέτε πως η στιγμή που σφίξατε το χέρι του ήταν για σας συγκλονιστική. Πώς θα είχατε νιώσει αν σας είχε δοθεί η ευκαιρία να συναντήσετε και τον Εντινγκτον;
— Ενδιαφέρουσα ερώτηση. Θα ήταν μάλλον μια πολύ σφιχτότερη χειραψία – το χέρι του Τσάντρα ήταν κρύο και χαλαρό... Ισως να είχαμε και μια πιο θερμή συνομιλία (ο Εντινγκτον ήταν πολύ ενδιαφέρων άνθρωπος). Θα είχε πιθανόν αποδεχθεί ότι έκανε λάθος για την επίθεσή του στον Τσάντρα το 1935, προσθέτοντας όμως σχεδόν αμέσως: «Η αρχική υπόθεση που διατύπωσα το 1926 ήταν τελικά η σωστή...».
— Πράγματι, πώς είναι δυνατόν ο Εντινγκτον, ο οποίος πρώτος έκανε την υπόθεση της καταστροφικής κατάρρευσης ενός πολύ βαρέος άστρου σε ένα σημείο άπειρης πυκνότητας, δηλαδή μια μαύρη τρύπα, να απορρίψει λίγα χρόνια αργότερα τόσο κατηγορηματικά την ανακάλυψη του Τσάντρα, χαρακτηρίζοντάς την «αστρική γελοιότητα»;
— Για τον ίδιο ακριβώς λόγο που η ιδέα της μαύρης τρύπας απωθούσε και τον Αϊνστάιν: ήταν μια «άσχημη» λύση που προέκυπτε από μια «όμορφη» θεωρία. Κάτι τόσο μεγάλο όσο ένα άστρο δεν μπορούσε να καταρρεύσει στο τίποτα, σε μια ιδιομορφία του χώρου. Κανείς δεν ήταν έτοιμος να δεχθεί κάτι τέτοιο. Ο Εντινγκτον είχε αποκτήσει μεγάλη φήμη και δύναμη και κανείς από την επιστημονική κοινότητα δεν τολμούσε να αντιπαρατεθεί άμεσα μαζί του. Κανείς εκτός ίσως από τον Τσάντρα. Ο Εντινγκτον θα μπορούσε να έχει υποστηρίξει τον Τσάντρα στην ανακάλυψή του αυτή και να κάνουν μαζί αυτή την σημαντική επιστημονική ανακοίνωση, που θα σηματοδοτούσε ένα νέο πεδίο στη Φυσική. Δυστυχώς αυτό δεν έγινε και η αποδοχή της έννοιας της μαύρης τρύπας καθυστέρησε για περισσότερα από 30 χρόνια. Βλέπετε, η ανακάλυψη του Τσάντρα αποτελούσε απειλή για την ενοποιημένη θεωρία, το έργο ζωής του Εντινγκτον (που ποτέ δεν κατάφερε να ολοκληρώσει) και φυσικά δεν ήταν διατεθειμένος να ρισκάρει τη διεθνή φήμη του. Αντίθετα, ήταν πολύ πιο απλό να καταβαραθρώσει ένα νεαρό άγνωστο επιστήμονα, που επιπλέον δεν ήταν καν λευκός.
Η ερμηνεία του Σύμπαντος
— Ζώντας σήμερα στη Μεγάλη Βρετανία, συναντά κανείς τον ίδιο ρατσισμό όπως ο Τσάντρα στα πρώτα του βήματα τη δεκαετία του 1930;
— Βεβαίως, θα έλεγα μάλιστα ακόμη περισσότερο απ’ ό,τι παλιά, ειδικά μετά την 11η Σεπτεμβρίου. Την εποχή του Τσάντρα, οι Ινδοί φοιτητές είχαν σοβαρό πρόβλημα στη Βρετανία, κανείς δεν τους νοίκιαζε δωμάτιο για παράδειγμα. Το ίδιο δυστυχώς συνέβαινε και στις ΗΠΑ. Ο Τσάντρα ήταν πολύ ευαίσθητος σε όλα αυτά, γι’ αυτό αρνήθηκε να πάει στο Λος Αλαμος να εργαστεί για την ατομική βόμβα, δεν ήθελε να φέρει τη νεαρή γυναίκα του αντιμέτωπη με τον ρατσισμό των νότιων ΗΠΑ.
Προσωπικές ιστορίες
— Ερευνώντας τις πηγές σας για τη συγγραφή αυτού του βιβλίου, κάνατε κάποια απρόσμενη
ανακάλυψη που θα θέλατε να μοιραστείτε μαζί μας;
— Ημουν ο πρώτος που εντρύφησε στο αρχειακό υλικό του Τσάντρα, επομένως υπήρχαν πολλά πράγματα αποκαλυπτικά γι’ αυτόν. Εξάλλου, οι περισσότεροι επιστήμονες που συνάντησα κατά τη διάρκεια της έρευνάς μου για το υλικό του βιβλίου ήταν από το περιβάλλον του Τσάντρα, αφού από τη μεριά του Εντινγκτον ήταν όλοι νεκροί εκτός από τον γηραιό Μέστελ, που πρωτοσυνάντησε τον Εντινγκτον ως 17χρονος φοιτητής. Ο Τσάντρα ήταν πολύ πιο ευαίσθητος και συναισθηματικός απ’ ό,τι ο Εντινγκτον. Ο τελευταίος φαινόταν άτρωτος, έκρυβε όμως, πιστεύω, ένα μεγάλο μυστικό.
— Υπονοείτε τη λανθάνουσα ομοφυλοφιλία του, κάτι που όμως έχει αμφισβητηθεί έντονα. Πού βασίζετε αυτή την υπόθεσή σας;
— Από τη στιγμή που κάποιος αρχίζει να καταστρέφει την προσωπική του αλληλογραφία και τα αρχεία του μόλις μαθαίνει ότι θα πεθάνει, όπως συνέβη με τον Εντινγκτον (την καταστροφή των αρχείων του ολοκλήρωσε η αδελφή του μετά τον θάνατό του), αυτό φαίνεται ιδιαίτερα ύποπτο. Το ίδιο έκανε και ο Καρλ Γιουνγκ, στον οποίο αναφέρεται το επόμενο βιβλίο μου, και ο οποίος ζούσε μιαν ιδιαίτερα άστατη ερωτική ζωή. Πολλοί είχαν υποψιαστεί τις ομοφυλοφιλικές προτιμήσεις του Εντινγκτον, κάτι που εξάλλου δεν ήταν ασυνήθιστο στους κύκλους του Κέιμπριτζ. Ο αλύγιστος Εντινγκτον με το πέτρινο πρόσωπο έτρεφε μια ασυνήθιστη τρυφερότητα και αδυναμία για τον φίλο του Τριμπλ, με τον οποίο συχνά έκαναν μακρείς περιπάτους με ποδήλατα. Εάν αυτή η υπόθεση αληθεύει, η καταπιεσμένη ομοφυλοφιλία πρέπει να έπαιξε σημαντικό ρόλο στη συμπεριφορά του Εντινγκτον, και ειδικά στη σκληρή και κυνική αντίδρασή του προς τον Τσάντρα σε κάθε ευκαιρία. Ανθρωποι όπως ο Εντινγκτον (και ο συνάδελφός του Τζ. Χάρντι, επίσης γνωστός ομοφυλόφιλος) ζούσαν στην κόψη του ξυραφιού διατηρώντας μιαν εξαιρετικά επισφαλή ισορροπία στη ζωή τους.
Η μεγαλύτερη ανακάλυψη
— Είμαστε σίγουροι ότι οι μαύρες τρύπες υπάρχουν; Θα μας πείτε μερικούς τρόπους ανίχνευσής τους;
— Υπάρχουν πολλές έμμεσες ενδείξεις για την ύπαρξή τους. Η πρώτη μαύρη τρύπα που ανιχνεύθηκε έμμεσα ήταν η πηγή ακτίνων Χ, Κύκνος Χ–1, η οποία βρέθηκε να έχει υπερβολικά μεγάλη μάζα και ενέργεια για να είναι άστρο νετρονίων ή λευκός νάνος, επομένως θα έπρεπε να είναι μια μαύρη τρύπα. Από τότε, πολύ περισσότερες μαύρες τρύπες ανακαλύφθηκαν με αυτό τον τρόπο, στον Γαλαξία μας και σε άλλους γαλαξίες. Τώρα πλέον κανείς δεν αμφιβάλλει για την ύπαρξη του φαινομένου της μαύρης τρύπας, που μάλλον είναι πολύ κοινό στο Σύμπαν. Κάτι που κανείς δεν είχε σκεφτεί νωρίτερα, και που αναπτύσσω εκτενώς στο βιβλίο μου, είναι η σχέση μεταξύ της μαύρης τρύπας, των εκρήξεων υπερκαινοφανών αστέρων και της βόμβας υδρογόνου. Το ίδιο πρόβλημα αντιμετώπιζαν οι αστροφυσικοί όπως και οι κατασκευαστές της βόμβας, δηλαδή πώς μπορεί η ενέργεια να διαφύγει μέσα από συνθήκες τεράστιας πυκνότητας και αδιαφάνειας: Εάν διαφύγει πολύ εύκολα το άστρο εξαντλείται πολύ γρήγορα, το ίδιο και η βόμβα, εάν διαφύγει πολύ δύσκολα τότε και στις δυο περιπτώσεις θα έχουμε μια φοβερή έκρηξη.
Ποιος είναι
Ο Αρθουρ Ι. Μίλερ δίδαξε θεωρητική φυσική στο City College της Νέας Υόρκης και στο Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Μασαχουσέτης. Είναι επίτιμος καθηγητής της Ιστορίας και Φιλοσοφίας των Επιστημών στο University College του Λονδίνου, εταίρος της Αμερικανικής Εταιρείας Φυσικής και της Βασιλικής Αστρονομικής Εταιρείας και μέλος της Διεθνούς Ακαδημίας Ιστορίας των Επιστημών.