Α. Η κρίση του νεοφιλελευθερισμού
Η άποψη που επικρατεί για την πορεία της ιστορίας είναι ότι μακρές περίοδοι σταθερότητας διακόπτονται από σύντομα διαστήματα που τα χαρακτηρίζουν γρήγορες και μεγάλης κλίμακας αλλαγές. Στην πραγματικότητα όμως τα μεσοδιαστήματα μεταξύ των περιόδων σταθερότητας δεν είναι συνήθως τόσο σύντομα. Διαρκούν τουλάχιστον για μια ή περισσότερες δεκαετίες.
Στην ιστορία των Μοναρχιών μεσοβασιλεία είναι το κενό που μεσολαβεί ανάμεσα στον θάνατο ενός βασιλιά και την ενθρόνιση του διαδόχου του. Ο Α. Γκράμσι αποκάλεσε περιόδους μεσοβασιλείας τα διαστήματα με παρατεταμένη πολιτική αστάθεια και ανταγωνιζόμενα μεταξύ τους ηγεμονικά προτάγματα, όπου «το παλιό πεθαίνει, αλλά το νέο δεν μπορεί να γεννηθεί». Τα διαστήματα αυτά μεσολαβούν μεταξύ περιόδων σταθερότητας και πρέπει να μελετώνται με τους δικούς των όρους καθώς έχουν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά.
Η τρέχουσα περίοδος που άρχισε με την χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 είναι μια τέτοια περίοδος μεσοβασιλείας. Υπάρχουν ορισμένοι που θεωρούν ότι έφτασε το τέλος της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης. Άλλοι πάλι, αντίθετα, υποστηρίζουν ότι ξεπεράστηκε η κρίση του νεοφιλελευθερισμού και ότι επιστρέφουμε οσονούπω στην προ του 2008 «κανονικότητα». Στην πραγματικότητα όμως οι συνέπειες της κρίσης του νεοφιλελευθερισμού δεν έχουν πλήρως εκτυλιχθεί και αντληθεί.
Η προηγούμενη της παρούσας περιόδου μεσοβασιλεία κράτησε δέκα περίπου χρόνια και άρχισε το 1971 με την κατάρρευση των συμφωνιών Bretton Woods. Η μεσοβασιλεία αυτή χαρακτηρίσθηκε από την μετάβαση απλώς και μόνον από μια οικονομική στρατηγική, τον κεϋνσιανισμό, σε μιαν άλλη, τον νεοφιλελευθερισμό.
Β. Ο κλονισμός της αμερικάνικης ηγεμονίας
Η πιο χτυπητή διαφορά μεταξύ της τρέχουσας μεσοβασιλείας και της αμέσως προηγούμενης της δεκαετίας του 1970, είναι ότι στην παρούσα συγκυρία αμφισβητείται και η αμερικανική ηγεμονία, πέραν της κυριαρχίας του νεοφιλελευθερισμού.
Αμέσως μετά την εισβολή των Αμερικανών τον Οκτώβριο του 2001 στο Αφγανιστάν και την άνοιξη του 2003 στο Ιράκ, οι Η.Π.Α έμοιαζαν να έχουν στη διάθεση τους μια ακατανίκητη «δύναμη απελευθέρωσης των λαών». Κανείς δεν μπορούσε να φανταστεί τότε, ότι είκοσι χρόνια περίπου αργότερα, θα συνεχίζονταν ακόμη η ατελέσφορη αμερικανική εμπλοκή στην ευρύτερη Μέση Ανατολή, με έναν πλανήτη γεμάτο αποτυχημένα κράτη, κατερειπωμένες πόλεις, εκτοπισμένους από τις εστίες τους λαούς. Με ακροδεξιάς προέλευσης επιπλέον κυβερνήσεις, ακόμη και στην ίδια την Ευρώπη (Πολωνία, Ουγγαρία) και την Αμερική του Τραμπ μέχρι χθες. Σήμερα και μετά την εισβολή στο Καπιτώλιο, η αμερικανική ηγεμονία φαίνεται να έχει κλονισθεί ανεπανόρθωτα.
Από αυτήν την άποψη η μεσοβασιλεία της εποχής μας μοιάζει περισσότερο με την κατάρρευση της υπό βρετανική ηγεμονία πρώτης παγκοσμιοποίησης, που είχε ως παραπροϊόν της τους δυο παγκόσμιους πολέμους και την Μεγάλη ύφεση που ακολούθησε το κραχ του 1929. Στη μακρά αυτή περίοδο μεσοβασιλείας, από το 1914 μέχρι το1945, δεν είχαμε μόνον μετάβαση από μιαν οικονομική στρατηγική σε μιαν άλλη, από τον κλασσικό φιλελευθερισμό δηλαδή στον κεϋνσιανισμό, αλλά και αλλαγή ηγεμόνα. Τη μετάβαση δηλαδή από την αγγλική στην αμερικανική ηγεμονία.
Γ. Μια μετα-φιλελεύθερη και μετα-καπιταλιστική μεσοβασιλεία;
Αν στην περίοδο του μεσοπολέμου (1918-1939) ο κοινοβουλευτισμός αμφισβητήθηκε από τον φασισμό και τον μπολσεβικισμό, την τρέχουσα περίοδο μεσοβασιλείας οι πολιτικές ελευθερίες μοιάζουν να απειλούνται με συρρίκνωση από τον ίδιο τον νεοφιλελευθερισμό. Η κρίση της καπιταλιστικής οικονομίας και του κράτους είναι πράγματι τόσο βαθιά που η ακώλυτη και επιτυχής συνέχιση της κυριαρχίας του νεοφιλελευθερισμού φαίνεται να προϋποθέτει περιορισμό των πολιτικών ελευθεριών.
Η κατάληξη αυτή του φιλελευθερισμού στην νεοφιλελεύθερη εκδοχή του δεν πρέπει να μας εκπλήττει ιδιαίτερα. Για την φιλελεύθερη πολιτική θεωρία η πολιτική είναι πριν από όλα μια επιστήμη. Αποτελεί λοιπόν ως τέτοια μια υπόθεση ειδικών, με τους πολίτες να λειτουργούν σαν ο τελευταίος τροχός της αμάξης στην διαμόρφωση και την προώθηση της πολιτικής. Ως επιστήμη η πολιτική δεν έχει εξάλλου σχέση με τον τρόπο ζωής αυτών που την διαμορφώνουν και δεν έχει σχέση, κατά συνέπεια, ούτε με την ηθικότητα, που αφορά μόνον την ιδιωτική σφαίρα της ζωής.
Το διαζύγιο ηθικής και πολιτικής θα ήταν αδιανόητο για τον Πλάτωνα, για τον οποίο η δικαιοσύνη στην πόλη είναι ευθέως συνδεδεμένη με την δικαιοσύνη και την αρετή στις ψυχές των κυβερνώντων. Ούτε όμως από τον Αριστοτέλη θα ήταν αποδεκτή η συρρίκνωση μέχρι πλήρους εξάλειψης της συμμετοχής των πολιτών στα κοινά.
Μια από τις ιδιομορφίες λοιπόν της τρέχουσας περιόδου μεσοβασιλείας είναι ότι οι πολιτικές ελευθερίες απειλούνται με περιορισμό, πρωτίστως από τον ίδιο τον νεοφιλελευθερισμό, την σύγχρονη εκδοχή του φιλελευθερισμού, και όχι τόσο από αντίπαλες προς τον φιλελευθερισμό πολιτικές θεωρίες. Αυτό σε συνδυασμό με το βάθος της καπιταλιστικής κρίσης οδηγεί ορισμένους να ερωτούν κατά πόσον η πολιτική αστάθεια και σύγχυση της περιόδου σηματοδοτεί μια μετα-φιλελεύθερη ή ακόμη και μια μετα-καπιταλιστική πορεία.
Δ. Η παρακμή της Δύσης
Κάποιοι όμως προχωρούν ακόμη παραπέρα. Αναζωπυρώνουν την συζήτηση περί πολιτισμικής παρακμής της Δύσης στο σύνολο της, που άρχισαν ο Όσβαλντ Σπέγκλερ (1880-1936) και ο Άρνολντ Τόυνμπη (1889-1975), με αφορμή την κρίση της υπο βρετανική ηγεμονία πρώτης παγκοσμιοποίησης. Όσοι πιστεύουν ότι η καθοδική πορεία της Δύσης είναι νομοτελειακή έχουν να καταθέσουν πολλά επιχειρήματα.
Βρισκόμαστε, λένε, πρώτον μπροστά σε έναν νέο τύπο ανθρώπου που έχει πλήρως απορροφηθεί από την κατανάλωση και την ηδονή της στιγμής, που είναι απαθής ως προς τα κοινά και κυνικός και ταυτόχρονα κομφορμιστής.
Τα έθνη-κράτη με τη σειρά τους είναι αποσαρθρωμένα. Απουσιάζουν οι συνεκτικές εθνικές οικονομίες. Στη θέση τους κυριαρχούν οι παγκοσμιοποιημένες εφοδιαστικές αλυσίδες των πολυεθνικών και το αυτονομημένο χρηματοπιστωτικό σύστημα.
Η δημόσια ζωή τέλος του δυτικού κόσμου κυριαρχείται από τα επιχειρηματικά και άλλου είδους λόμπυ, καθώς και από τις ομαδοποιήσεις με βάση το φύλο, τον σεξουαλικό προσανατολισμό και την εθνικότητα. Η κοινωνία βαλκανοποιείται και κατακερματίζεται ολοένα και περισσότερο και μοιάζει να καθίσταται ανίκανη για οποιαδήποτε εποικοδομητική αντίδραση.
Στην τρέχουσα περίοδο μεσοβασιλείας σοβούν λοιπόν και συνυπάρχουν τέσσερις ταυτόχρονα κρίσεις. Η κρίση του νεοφιλελευθερισμού, ο κλονισμός της αμερικανικής ηγεμονίας, η καπιταλιστική κρίση και η παρακμή της Δύσης. Το τι θα προκύψει είναι άγνωστο. Σε κάθε περίπτωση η κυοφορία και η ανάδυση του καινούργιου θα απαιτήσει αρκετό ακόμη χρόνο.
Πηγές
- Τα δυο τέρατα και η Αριστερά. Για την παρακμή και τις δυνατότητες ανάσχεσης της. Του Θεόδωρου Ι. Ζιάκα. Εκδόσεις Αρμός. 2019.
- Ruling the interregnum. By Rune Moller Stahl. Politics and society. 2019.
- Liberalism in search of vision. By Timothy Stacey.
- Radical orthodoxy: Theology, philosophy, politics, Vol. 3, Number2 (June 2017): 50-77.
Ο ζωγραφικός πίνακας που πλαισιώνει τη σελίδα είναι έργο του Ντίκου (Κωνσταντίνου) Βυζάντιου.
