Παναγιώτης Νέλλας
Ὁ «κανὼν» τῆς ἁρμονίας τῆς κτίσεως εἶναι ὁ ἄνθρωπος. Δι’ αὐτὸν ἐδημιουργήθη σύμπας ὁ ὁρατὸς κόσμος καὶ δι’ αὐτοῦ ἡ κτίσις προσφέρεται εἰς τὸν Θεόν. Ἐν τῷ πέμπτῳ κεφαλαίῳ τῆς «Ἐν Χριστῷ ζωῆς», ἔνθα ἑρμηνεύεται ἡ τελετὴ τῶν ἐγκαινίων τοῦ Ναοῦ, ὁ Καβασιλας ἐπιμένει διὰ μακρῶν εἰς τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ Ἁγία Τράπεζα καὶ ὁ Ναὸς ἀποτελοῦν «τύπον» τοῦ «κατὰ τὸν ἄνθρωπον θυσιαστηρίου»· «ὅτι ναὸς εἶναι Θεοῦ καὶ θυσιαστήριον ἀληθῶς μόνη τῶν δρωμένων ἡ τῶν ἀνθρώπων δύναται φύσις». Διὸ καὶ ὁ ἄνθρωπος ἀποτελεῖ τὸν συνεκτικὸν δεσμόν, τὴν κεφαλὴν τῆς κτίσεως, κεφαλὴν δὲ αὐτοῦ ἀποτελεῖ ὁ Χριστός. Αὐτὴ εἶναι ἡ «δικαία» θέσις τοῦ ἄνθρωπου ἐν τῷ σύμπαντι καὶ τοῦτο ἀκριβῶς ἀποτελεῖ τὸ κάλλος καὶ τὴν ἀρετήν, τὴν ἀρχέγονον δικαιοσύνην αὐτοῦ.
Ἡ δικαιοσύνη αὕτη τοῦ ἀνθρώπου εὑρίσκεται πρὸς τὴν θείαν δικαιοσύνην εἰς σχέσιν ἀφαντάστως στενοτέραν ἐκείνης, ἢν ἔχει πρὸς αὐτὴν ἡ δικαιοσύνη τῆς ὑπολοίπου δημιουργίας. Διότι ὁ ἄνθρωπος εἶναι ἡ εἰκὼν τοῦ Θεοῦ.
Ἡ σχέσις τῆς εἰκόνος πρὸς τὸ ἀρχέτυπον εἶναι κατὰ τὸν Καβάσιλαν σχέσις μερικὴ μέν, οὐχ’ ἧττον ὅμως πραγματική. Ἡ εἰκὼν κοινωνεῖ ἐσωτερικῶς πρὸς τὸ ἄρχετυπον. Ζωοποιεῖται ὑπ’ αὐτοῦ, ἀναφέρεται εἰς αὐτὸ ἑλκομένη ἐσωτερικῶς ὑπ’ αὐτοῦ καὶ συγχρόνως ἀποκαλύπτει αὐτό. Ὑπὸ τὴν ἔννοιαν ταύτην ἡ δικαιοσύνη τοῦ ἀνθρώπου εἶναι δικαιοσύνη εἰκονική. Ὁ ἄνθρωπος καθίσταται ἐνάρετος καὶ ἅγιος ἐν ᾧ μέτρω κοινωνεῖ καὶ ἀποκαλύπτει τὴν ἀρετὴν καὶ ἁγιότητα τοῦ μόνου ἐναρέτου, ἁγίου καὶ δικαίου Θεοῦ. «Καθάπερ εἰ πολλὰ κάτοπτρα τεθείη ὑπὸ τὸν ἥλιον, πάντα μὲν λάμπει καὶ ἀκτῖνα ἀφίησι καὶ δόξεις πολλοὺς ἡλίους ὁρᾶν, εἷς δὲ ἀληθῶς ὁ ἐν πάσιν ἀστραπτων ἥλιος, οὕτω καὶ ὁ μόνος ὑπάρχων ἅγιος, εἰς τοὺς πιστοὺς χεόμενος, ἐν πολλαῖς μὲν ψυχαῖς φαίνεται καὶ πολλοὺς δείκνυσιν ἁγίους, ἔστι δὲ εἷς καὶ μόνος ἅγιος».
Ἡ εἰκονικὴ αὕτη σχέσις μεταξὺ δικαιοσύνης τοῦ Θεοῦ καὶ δικαιοσύνης τοῦ ἀνθρώπου ἔχει θεμέλια ὀντολογικά. Τὴν δικαιοσύνην τοῦ ἀνθρώπου συνιστᾶ καὶ διακρατεῖ ἡ σχέσις αὐτῆς πρὸς τὴν δικαιοσύνην τοῦ Θεοῦ. Ὁ ἄνθρωπος ἐπλάσθη «τὸ ἐξ ἀρχῆς» κατ’ εἰκόνα τοῦ Θεοῦ. Τοῦτο σημαίνει ὅτι ἔχει τὴν δυνατότητα καὶ τὸν προορισμὸν νὰ ἀποκαλύπτῃ ἐν τῇ κτίσει τὸν Θεόν. «Μόνος γὰρ ἄνθρωπος τοῦ Θεοῦ τὴν εἰκόνα κομίζων, ἂν αὐτὸς καθαρῶς, ὅπερ ἐστί, φανῇ, προσγεγραμμένον ἔχων νόθον οὐδέν, ἀληθῶς δεῖξαι δύναιτ’ ἂν αὐτὸν τὸν Θεόν». Ἔχει ἐπίσης τὴν δυνατότητα διὰ τῆς προσφορᾶς τῆς ἑαυτοῦ φύσεως εἰς τὸν Θεὸν νὰ ἑνωθῇ μετ’ αὐτοῦ. Τοῦτο ἀκριβῶς ἀποτελεῖ τὸν ὕψιστον προορισμὸν αὐτοῦ καί, κατ’ ἐπέκτασιν, τὴν ἐσχάτην βαθμίδα τῆς δικαιοσύνης του.
Ὅ,τι συνιστᾶ τὸν προπτωτικὸν ἄνθρωπον, ἡ ἀρχή, ἡ δομὴ καὶ τὸ τέλος αὐτοῦ εἶναι Θεοκεντρικόν, μάλιστα δέ, ὡς προσδιορίζει ἀκριβέστερον ὁ Καβάσιλας, Χριστοκεντρικόν. «Καὶ γὰρ διὰ τὸν καινὸν ἄνθρωπον (τὸν Χριστόν) ἀνθρώπου φύσις συνέστη τὸ ἐξ ἀρχῆς... Οὐ γὰρ ὁ παλαιός του καινοῦ, ἀλλ’ ὁ νέος Ἀδὰμ τοῦ παλαιοῦ παράδειγμα... ὁ πρεσβύτερος τοῦ δευτέρου μίμημα καὶ κατὰ τὴν ἰδέαν ἐκείνου πέπλασται». Κατὰ φυσικὴν συνέπειαν ἡ ἀρχέγονος δικαιοσύνη τοῦ προπτωτικοῦ ἀνθρώπου ἠτο, κατὰ τὸ ἀντίστοιχον μέτρον, θεοειδής.
Ἡ ἀρχὴ τοῦ ἀνθρώπου, πρῶτον, συνίσταται εἰς τὸ «κατ’ εἰκόνα». Ὁ Θεός, λαβὼν τὴν ἕκτην ἡμέραν τῆς δημιουργίας «χοῦν ἀπὸ τῆς γῆς», ἐτεχνούργησε διὰ τοῦ χοὸς τούτου ὄν, τὸ ὁποῖον εἶχε, ὡς προείπομεν, τὴν δυνατότητα νὰ φανέρωσῃ ἐπὶ τῆς γῆς τὴν Εἰκόνα τοῦ Θεοῦ καὶ νὰ προσφέρῃ εἰς Αὐτὸν τὴν κτιστὴν φύσιν του. Ὅθεν ὁ ἀνθρωπος εἶναι δίκαιος, κατὰ τὸν Καβάσιλαν, διότι εἶναι εἰκὼν τοῦ Θεοῦ. Καὶ παραμένει δίκαιος ἐν ὅσῳ ὑπάρχει καὶ ζῆ ὡς εἰκὼν τοῦ Θεοῦ· ἐν ὅσῳ εὑρίσκεται εἰς τὴν ὀρθὴν ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ στάσιν καὶ διακρατεῖ τὴν ὀρθὴν μετ’ Αὐτοῦ σχέσιν· ἐν ὅσῳ φωτίζεται καὶ ζωοποιεῖται ὑπὸ τοῦ Θεοῦ, καὶ βαδίζει πρὸς τὴν μετ’ Αὐτοῦ ἕνωσιν καὶ τὴν πρὸς Αὐτὸν ὁμοίωσιν.
Ἡ δομὴ τοῦ ἀνθρώπου ἐπίσης εἶναι, κατὰ τὸν Καβάσιλαν, σαφῶς Χριστοκεντρική. «Διὰ τὸν καινὸν ἄνθρωπον ἀνθρώπου φύσις συνέστη τὸ ἐξ ἀρχῆς. Καὶ νοῦς καὶ ἐπιθυμία πρὸς ἐκεῖνον κατεσκευάσθη καὶ λογισμὸν ἐλάβομεν, ἵνα τὸν Χριστὸν γινώσκωμεν· ἐπιθυμίαν, ἵνα πρὸς ἐκεῖνον τρέχωμεν· μνήμην ἔσχομεν, ἵν’ ἐκεῖνον φέρωμεν, ἐπεὶ καὶ δημιουργημένοις αὐτὸς ἀρχέτυπον ἦν». Ὁ ἄνθρωπος φέρει ἐν ἑαυτῷ τὴν «βασιλικὴν εἰκόνα». Ὅθεν ἡ δικαιοσύνη αὐτοῦ μετέχει, ἐν τῷ μέτρῳ τοῦ «κατ’ εἰκόνα», τῆς δικαιοσύνης τοῦ Χριστοῦ. Πᾶσαι δὲ αἱ ἀναζητήσεις αὐτοῦ εὑρίσκονται εἰς πραγματικὴν εἰκονικὴν σχέσιν πρὸς τὸν Θεόν, «πρὸς ὃν ὁ ἀνθρώπινος ἔρως, ὥσπερ εἰς κανόνα τινὰ καὶ ὅρον κατεσκευάσθη τὸ ἐξ ἀρχῆς, καθάπερ θησαυρὸς οὕτω μέγας, οὕτως εὐρύς, ὥστε Θεὸν ὑποδέξασθαι δυνηθῆναι».
Τὸ τελευταῖον τοῦτο καθιστᾶ ἐμφανὲς καὶ τὸ Χριστοκεντρικὸν τέλος τοῦ ἀνθρώπου. Τὸ γεγονὸς ὅτι ὁ Ἀδὰμ ἐδημιουργήθη «κατ’ εἰκόνα» τοῦ Θεοῦ σημαίνει, κατὰ τὸν Καβάσιλαν, ὅτι ὤφειλε νὰ ὑψωθῇ πρὸς τὸ Ἀρχέτυπον καὶ νὰ «ὑποδεχθῇ» τὸν Θεόν. Σκοπὸς τοῦ ἀνθρώπου ἦτο νὰ ἑνωθῇ μετ’ αὐτοῦ ὑποστατικῶς ὁ Λόγος καὶ νὰ φανερωθῇ τοιουτοτρόπως ἐν τῇ ἱστορίᾳ ὁ Χριστός, νὰ «ἀναδειχθῇ ὁ Θεάνθρωπος». «Μηδ’ ἔκτισε αὐτὴν (τὴν ἀνθρωπίνην φύσιν) ὁ Θεὸς πρὸς ἄλλο τι βλέπων... ἀλλὰ τοῦτο ζητῶν ἐποίησεν, ἵνα, γεννηθῆναι δεῆσαν, τὴν μητέρα παρ’ αὐτῆς λάβῃ· καὶ ταύτην ὑποθέμενος πρότερον, καθάπερ τινὰ κανόνα τὴν χρείαν (τὸν Χριστόν, τὴν ὑποστατικὴν ἕνωσιν) εἰς αὐτὴν ἔπειτα πλάττει τὸν ἄνθρωπον». Πρὸς τὸν Χριστὸν ὁ ἄνθρωπος «ὥσπερ εἰς κανόνα τινὰ καὶ ὅρον κατεσκευάσθη τὸ ἐξ ἀρχῆς..., ὥστε Θεὸν ὑποδέξασθαι δυνηθῆναι».
Πρὸ τῆς ὑποστατικῆς ἐν Χριστῷ ἑνώσεως τῆς θείας καὶ τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως, αἱ δύο φύσεις «διίσταντο», λέγει ὁ Καβάσιλας, «ὅτι Θεὸς μὲν αὐτὸς μόνον, ἡ δὲ φύσις ἄνθρωπος μόνον». Ἐφ’ ὅσον ὁ Χριστὸς «ἐστὶν ἡ κεφαλὴ τοῦ σώματος τῆς Ἐκκλησίας» (Κολ. 1, 18), ὅπερ διὰ τὸν Καβάσιλαν εἶναι ταυτόσημον πρὸς τὸ ὅτι ὁ Χριστὸς εἶναι ἡ κεφαλὴ τῆς ἀληθοῦς ἀνθρωπότητος, εἶναι ἐμφανὲς ὅτι ἐν ὅσῳ χρόνῳ ἡ ἀνθρωπότης δὲν εἶχε λάβει εἰσέτι τὴν Ὑπόστασιν τοῦ Λόγου, ἦτο ἀπὸ μιᾶς ἀπόψεως ἄνευ πραγματικῆς ὑποστάσεως, τὸ σῶμα τῆς ἀνθρωπότητος ἦτο οἱονεὶ ἀκέφαλον. Διὸ πάντες οἱ πιστοὶ «γεγέννηνται τοῦ Χριστοῦ τὸν βίον τοῦτον εἰσεληλυθότος καὶ γεννηθέντος» καὶ πάντες οἱ ἅγιοι τῆς Παλαιᾶς καὶ τῆς Καινῆς Διαθήκης ἐγένοντο ἅγιοι ἐν Χριστῷ. Διότι «ἡ γέννησις τῆς κεφαλῆς τῶν μελῶν τῶν μακαρῖων γέννησις ἦν. Τοῦτο γὰρ ἦν συστῆναι τὰ μέλη, τὸ γεννηθῆναι τὴν κεφαλήν». Ὁ Καβάσιλας ἐξηγεῖ ὅτι ὁ ἄνθρωπος πρὸ Χριστοῦ ἐστερεῖτο τῆς καθ’ αὐτὸ ἀνθρωπίνης «μορφῆς», τῆς «μορφῆς» τοῦ Υἱοῦ, τοῦ χριστοειδοῦς «εἴδους», ἀκόμη ριζικώτερον, τοῦ «κατὰ Χριστὸν ὑποστῆναι». Ὅταν ὅμως «σὰρξ ἐθεώθη καὶ φύσις ἀνθρώπου ὑπόστασιν ἔλαχεν αὐτὸν τὸν Θεόν... ἡ διαφορὰ ἐκείνη χώραν οὐκ ἔχει τῆς μιᾶς ὑποστάσεως τοῦτο μὲν οὔσης, ἐκεῖνο δὲ γενομένης, ἣ τὴν διάστασιν τῆς θεότητος καὶ ἀνθρωπότητος ἀναιρεῖ, κοινὸς ὅρος ἐφύσεως οὖσα, ἐπεὶ τῶν διεστώτων οὐκ ἂν γένοιτο κοινὸς ὅρος». Καθίσταται οὕτω σαφὴς ἡ θεμελιώδης καβασιλικὴ θέσις, ὅτι «τὸν ἀληθινὸν ἄνθρωπον καὶ τέλειον... πρῶτος καὶ μόνος ἔδειξεν ὁ Σωτήρ».
Τὸ γεγονὸς συνεπῶς ὅτι ὁ Θεὸς ἔπλασε τὸν ἄνθρωπον κατ’ εἰκόνα σημαίνει ἐν τελευταῖᾳ ἀναλύσει, ὡς δυνάμεθα νὰ συμπεράνωμεν, ὅτι ἔπλασε αὐτὸν τείνοντα πρὸς τὴν Εἰκόνα, ὅτι τοῦ ἔδωκε χάριτι, ἀλλὰ πραγματικῶς, τὸν σκοπὸν καὶ τὰς δυνατότητας νὰ διακονήσῃ ἐνεργητικῶς εἰς τὴν ἀνάληψιν τῆς σαρκὸς ὑπὸ τοῦ Λόγου, ὅστις εἶναι ἡ τελεία καὶ μοναδικὴ «Εἰκὼν τοῦ Πατρός». Ὁ ἄνθρωπος εἶχε τὸν προορισμὸν νὰ «ὁμοιωθῇ» πρὸς τὴν Εἰκόνα, νὰ ἀναδειχθῇ ἐνυποστασιαζόμενος εἰς τὸν Θεὸν Λόγον καὶ ὁ ἴδιος «Εἰκὼν τοῦ Θεοῦ», δηλαδὴ πλήρης καὶ τέλειος ἄνθρωπος. Ἡ τελείωσις συνεπῶς τοῦ ἀνθρώπου συμπίπτει πρὸς τὴν χάριτι πραγματικὴν καὶ τελείαν ὑπὸ τοῦ Θεοῦ ἐν Χριστῷ υἱοθεσίαν αὐτοῦ, ἤτοι πρὸς τὴν χριστοποίησιν καὶ θέωσιν. Ὁ σκοπὸς τῆς ἀνθρωπίνης δικαιοσύνης εἶναι νὰ ἐνδυθῇ τὴν δικαιοσύνην τοῦ Χριστοῦ. Δι’ αὐτοῦ τοῦ τρόπου ἡ δικαιοσύνη τοῦ ἀνθρώπου δύναται νὰ καταστῇ δικαιοσύνη θεοειδής.
Ἡ νεωτέρα ὀρθόδοξος θεολογία, βασιζομένη ἐπὶ τῶν Πατέρων, κατανοεῖ ὀρθῶς τὴν σωτηρίαν καὶ δικαίωσιν τοῦ ἀνθρώπου οὐχὶ μόνον ἀρνητικῶς, ὡς ἁπλὴν λύτρωσιν ἐκ τῶν δεινῶν τῆς δουλείας καὶ τοῦ θανάτου, ἀλλὰ καὶ θετικῶς, ὡς ἀναγέννησιν καὶ θέωσιν. Ἡ ὑποστηριζομένη ἀνωτέρω θέσις τοῦ Καβάσιλα ἀποκαλύπτει τὴν ἀνθρωπολογικὴν καὶ χριστολογικὴν προϋπόθεσιν τῆς τοιαύτης κατανοήσεως τῆς σωτηρίας. Πράγματι, ὁ ὅρος «θέωσις», οὐδαμοῦ ἐν τῇ Γραφῇ ἀπαντῶν, ἐχρησιμοποιήθη ὑπὸ τῶν Πατέρων ὡς γνησία ἐκκλησιαστικὴ ἑρμηνεία τῆς βιβλικῆς ἐκφράσεως «ἐν Χριστῷ», διότι διὰ τοῦ ὅρου τούτου ἀφ’ ἑνὸς μὲν ἀντιμετωπίζοντο εὐχερῶς αἱ ἐσφαλμέναι χριστολογικαὶ ἑρμηνείαι τῶν αἱρετικῶν, ἀφ’ ἑτέρου δὲ ἐξεφράζετο δι’ αὐτοῦ μετ’ ἀπολύτου ἐπαρκείας ἡ φύσις καὶ ὁ σκοπὸς τοῦ ἀνθρώπου καὶ τῆς ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ πνευματικῆς αὐτοῦ, ζωῆς. Ὅτε ὅμως, κατὰ τὸν ΙΔ΄ αἰώνα, ἠμφισβητήθη τὸ ὀρθόδοξον περιεχόμενον καὶ αὐτὴ ἡ δυνατότης τῆς θεώσεως, ὁ Νικόλαος Καβάσιλας ἐδίδαξε μετὰ σαφηνείας, ὅτι ἡ θέωσις εἶναι ἀκριβῶς ἡ «ἐν Χριστῷ ζωή» καὶ ἡ χριστοποίησις τοῦ ἀνθρώπου, καὶ ὅτι ὁ ἀληθὴς ἄνθρωπος εἶναι ὁ ἐν Χριστῷ τοιοῦτος, ἀνέπτυξε δὲ ἐν ἐκτάσει, καὶ διὰ κατηγορημάτων ὀντολογικῶν, τὴν ἤδη παρὰ τῷ Παύλῳ ἀπαντωμένην ἐν συνόψει σχέσιν μεταξὺ χριστολογίας καὶ ἀνθρωπολογίας.
Ἀπὸ τὴν μελέτη «Ἡ περὶ δικαιώσεως διδασκαλία Νικολάου τοῦ Καβάσιλα», ἐκδ. Ἴνδικτος, Ἀθήνα 1998, σελ. 76-84.
Εικόνα: Ο Χριστός Παντοκράτωρ, από τοιχογραφία με τη Δευτέρα Παρουσία στο βαπτιστήριο του Αγίου Ιωάννη στη Φλωρεντία. Περίπου 1300 μ.Χ.
πηγή: Aντίφωνο
Ἀποτελεῖ βέβαια δεδομένο ὅτι τὸ παραπάνω κείμενο γράφτηκε τὸν 20ὸ αἰώνα, ἐνῷ ἡ εἰκονουργία ποὺ τὸ συνοδεύει ἐδῶ φιλοτεχνήθηκε τὸν 13ο.
Θὰ μποροῦσε ὡστόσο, ἡ χρονικὴ αὐτὴ διαδοχή, καὶ νὰ ἦταν ἀντίστροφη…
Διότι ἦταν φυσικὰ ἡ ἀσύλληπτη [i]νοματοδότηση[/i] τοῦ ὑπάρχειν, τῆς βυζαντινῆς ἐποχῆς, αὐτὴ ποὺ κυοφοροῦσε καὶ μιὰ τέτοια (ἑνιαίας τεχνοτροπίας σὲ Ἀνατολὴ καὶ Δύση, ἀκόμα, ὣς τότε) δημιουργικότητα.
[b]Μιὰ μεγαλειώδης Θεολογία[/b], ἐννοῶ, [b][i]γεννάει[/i] καὶ συνάμα [i]γεννιέται[/i] ἀπὸ μιὰ συγκλονιστικὴ Εἰκονοποιΐα[/b]!
Ἀξίζει νομίζω μερικὲς στιγμὲς νὰ στεκόμαστε γιὰ νὰ τὸ ἐπισημάνουμε.
Ο αείμνηστος Παναγιώτης Νέλλας, ένας από τους εγγυρότερους θεολόγους της Χριστιανικής Ορθοδοξίας, κουβαλούσε μέσα του όλους τους Πατέρες. Από τον Ωριγένη και τον Άγιο Αθανάσιο μέχρι όχι μόνον τον Άγιο Καβάσιλα – τον παραμελημένο από τους άλλους θεολόγους ως μαθητής υποδεέστερος του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά – αλλά και μέχρι τον σύγχρονό του π. Δ. Στανιλοάε. Κουβαλούσε δηλαδή όλη την Ορθοδοξία. Και την Εικονογραφία, και την Υμνογραφία. Γι αυτό και σύγχρονος με κάθε φανέρωση της Χριστιανικής Πίστης.