Όρια και προϋποθέσεις μιας εναλλακτικής πρότασης

Πολύ ενδιαφέρων ο προβληματισμός του Β. Παϊπάη και χαίρομαι ιδιαίτερα για τη θετική αναφορά του στην ανάγκη διαλόγου σχετικά με «τους όρους και τις προϋποθέσεις της μακροϊστορικής επιβίωσης του Ελληνισμού». Με την ελπίδα ενός τέτοιου διαλόγου θα ήθελα να πω τούτο. Το να αναρωτιόμαστε για τις δυνατότητες μελλοντικής προοπτικής του Ελληνισμού πέρα από τα όρια του έθνους-κράτους ή, ακόμα πιο ειδικά, στην προοπτική μιας διαβαλκανικής συνεννόησης, δεν μπορεί να ταυτίζεται με το ερώτημα για τη στάση απέναντι στον νεοοθωμανισμό. Προφανώς τα δύο θέματα συνδέονται – ιδίως αν τα δούμε στα όρια της σημερινής συγκυρίας – αλλά σε καμιά περίπτωση δεν είναι το ίδιο πράγμα. Πολύ περισσότερο, δεν μπορούμε να στριμώχνουμε το ιστορικό ενδεχόμενο μιας κοινής διαβαλκανικής προοπτικής (άλλοι μιλούν για ομοσπονδία, εγώ προτιμώ τον πιο ευρύ όρο «κοινοπολιτεία») σε ένα «Ναι» ή ένα «Όχι» στη στρατηγική Νταβούτογλου (μόνο και μόνο εξ αιτίας της αδιαμφισβήτητης γεωπολιτικής ισχύος της Τουρκίας). Αν συμφωνούμε σ’ αυτό, τότε δεν μπορεί το πρόβλημα να εξαντλείται στην «ειλικρίνεια» του νεο-οθωμανικού σχεδίου. Το κύριο ερώτημα είναι αν υπάρχουν στο σύγχρονο ιστορικό πλαίσιο ρεαλιστικοί όροι προσέγγισης των βαλκανικών λαών ή αν αυτό αποτελεί μια ρομαντική απλώς αναφορά στο παρελθόν. Από την άποψη αυτή το ερώτημα δεν είναι κατά τη γνώμη μου αυτό που θέτει ο συνονόματός μου αρθρογράφος- ενδιαφέρον κατά τα άλλα – σχετικά με «την δυνατότητα των βαλκανικών κρατών να απογαλακτιστούν από τις νεωτερικές αξίες», ούτε τα «όρια του παραδείγματος της ‘μετα-εκκοσμίκευσης’ (post-secularism) ως μιας ενναλακτικής θεώρησης της οργάνωσης των πολιτικών σχέσεων». Αν το θέμα ήταν αυτό θα συμφωνούσα απολύτως μαζί του. Έχει δίκιο όταν λέει πως η μεταεκκοσμικευτική αυτή θεώρηση «όταν δεν γίνεται εργαλείο στα χέρια κυνικών της ισχύος αδυνατεί να υπερβεί τα όρια τη νεωτερικής προοπτικής και μετατρέπεται σε ιδεολογία». Γι’ αυτό άλλωστε κι εγώ είμαι απολύτως αντίθετος με οποιαδήποτε ιδέα «ορθοδόξου τόξου». Όμως το θέμα βρίσκεται αλλού κατά τη γνώμη μου. Θέλοντας να παρακάμψω σ’ αυτό εδώ το μικρό σχόλιο το θεωρητικό ζήτημα που τίθεται, θα έλεγα πως ένας τρόπος για να δει κανείς τη διαχρονική διάρκεια της δυνατότητας για μια στενότερη διαβαλκανική προοπτική είναι ο εμπειρικός. Να μελετήσει δηλαδή πώς σε όλη τη διάρκεια του 20ου αιώνα, σε κάθε περίοδο κρίσης, που για τον έναν ή τον άλλο λόγο διασαλεύθηκε το στάτους των εθνικών κρατών, εκτός από την αυτονόητη ένταση των εθνικών ανταγωνισμών αμέσως εμφανιζόταν και η αντίθετη τάση για κοινή βαλκανική προοπτική (τα λέω αυτά αναλυτικά στο βιβλίο μου, Βαλκανική Κοινοπολιτεία, που έχει δημοσιευθεί στο Αντίφωνο). Με κάποιο περίεργο και αναπάντεχο τρόπο η ιδέα της διαβαλκανικής συνύπαρξης επανέρχεται στο προσκήνιο εκεί που θα πίστευε κανείς πως είναι πλέον οριστικά ξεχασμένη. Και μάλιστα επανέρχεται όχι σε κάποιους περιθωριακούς μόνο κύκλους ιδεολόγων, αλλά και στους κεντρικούς σχεδιασμούς των κρατών και των πολιτικών ηγεσιών. Και πιστεύω ότι δεν είναι τόσο η ισχύς των βαλκανικών εθνικισμών, όσο το ευρύτερο πλαίσιο των παγκόσμιων συσχετισμών ή αν προτιμάτε, των ιμπεριαλιστικών ανταγωνισμών που βαραίνει ώστε τελικώς να επικρατεί ο ενδοβαλκανικός ανταγωνισμός. Κι αν το δούμε από την άλλη μεριά, όποτε οι Βαλκανικοί λαοί θέλησαν να απεμπλακούν από τις ιμπεριαλιστικές εξαρτήσεις, η φυσική ροπή ήταν η αμοιβαία ενδοβαλκανική υποστήριξη. Ίσως είναι τούτη μια τέτοια ιστορική στιγμή. (Από την άποψη αυτή έχει ενδιαφέρον, ως μια ακόμα ενδιαφέρουσα συμβολή στον διάλογο, ένα άρθρο που δημοσιεύθηκε πρόσφατα. Βλ. στο διαδίκτυο: Ευελπίδης Οικονομάκης, «Για μια Βαλκανική Ομοσπονδία», ιστοσελίδα ΕΠΑΜ. Και στα αγγλικά “For a Balkan federation” By Evel Economakis, δημοσιευμένο στην τουρκική Today’s Zaman.)

Ευχαριστώ πολύ για το σχόλιο και το γόνιμο διάλογο. Δεν θα διαφωνούσα μαζί σας ότι το κλεδί για να εξετάσει κανείς την αιτία αλλά και την ένταση των διαβαλκανικών ανταγωνισμών και συγκρούσεων είναι η εξάρτηση. Αλλά ακριβώς επειδή η εξάρτηση είναι μία μάλλον ‘ανεξάρτητη μεταβλητή’ στην αναλύση μας-για να μεταχειριστώ αυτό το βάρβαρο όρο του νεο-θετικισμού στις διεθνείς σχέσεις- αποτελεί και μια συνθήκη που πρέπει πάντοτε να λαμβάνεται υπόψη διότι έχει διαστρεβλωτική επίδραση ακόμα και επί γόνιμων και καλοπροαίρετων προθέσεων. Στην ανάλυσή μου το νεο-οθωμανικό όραμα είναι στο επίκεντρο όχι γιατί αποτελεί προνομιακό πεδίο διακύβευσης αυτών των προβληματισμών-κάθε άλλο μάλιστα- αλλά γιατί συγκυριακά προβάλλεται ως πιθανή διέξοδος από συγκρουσιακά μοντέλα διεθνών σχέσεων και παραδοσιακούς συσχετισμούς ισχύος. Είμαι αλληλλέγυος σε οποιαδήποτε ερμηνευτική πρόταση που προτείνει την υπέρβαση των εθνο-ρατσιστικών αγκυλώσεων (ειδικά μάλιστα τώρα που στα Βαλκάνια κατέδειξαν τον ιστορικό τους αδιέξοδο). Πιστεύω όμως ότι τα όρια του νεο-οθωμανικού μοντέλου ενδείκνυνται-για τους λόγους που εξήγησα- και για μια ευρύτερη κριτική των νεο-ρομαντικών προσεγγίσεων που λησμονούν ακριβώς το πλαίσιο της εξάρτησης και των ιμπεριαλιστικών ανταγωνισμών που διαμόρφωσαν το πλαίσιο των ιστορικών εθισμών εντός του οποίου οφείλει να διαγωνιστεί οποιαδήποτε νέα προταση. Με άλλα λόγια οποιαδήποτε διαβαλκανική συνεργασία δεν λάβει υπόψη της ένα ιστορικό φορτίο δύο αιώνων, αν δεν αποτελεί απλή ουτοπία, είναι καταδικασμένη σε αποτυχία. Θα διαβάσω με ενδιαφέρον τις παραπομπές σας