Σε συνέχεια του κειμένου μου που αναρτήθηκε στον ιστότοπο του Αντίφωνου στις 7/4/2020, με τίτλο «Έκκληση για λίγο οξυγόνο», θα ήθελα, μετά την παρέλευση ενός και πλέον έτους, πέραν από το να επιβεβαιώσω όσα είχα τότε υποστηρίξει, να προσθέτω δυο λόγια ακόμα.
Στον κυρίως ναό και στο παρεκκλήσι της Santa Maria della Vita στη Μπολόνια υπάρχουν αντιστοίχως δύο θαυμάσια έργα σε τερακότα: το θέμα του ενός είναι ο Θρήνος μπροστά στο σώμα του νεκρού Χριστού, χρονολογείται 1463 μ.Χ. και επιγράφεται από τον γλύπτη Nicolò de Puglia, γνωστό ως Nicolò dell’Arca· το θέμα του άλλου είναι η Μετάσταση της Παρθένου, χρονολογείται 1522 μ.Χ. και δημιουργός του είναι ένας σχετικά άσημος γλύπτης, ο Alfonso Lombardi. Πιθανολογείται ότι το δεύτερο έργο, που παρουσιάζει δραματικό επεισόδιο από την κηδεία της Παναγίας, είχε τοποθετηθεί αρχικά στην παράπλευρη αίθουσα του παραρτήματος του Νοσοκομείου της Santa Maria della Vita, όπου μετέφεραν τους ετοιμοθάνατους και ονομαζόταν γι’ αυτό τον λόγο Νοσοκομείο του θανάτου.
Η δραματική παράσταση της κηδείας της Θεοτόκου διαρθρώνεται εν συντομία και αδρομερώς ως εξής:
Στο δεξιότερο τμήμα του ημικυκλίου των μορφών που πλαισιώνουν το σώμα της Παναγίας, παρίσταται ο γηραιός δάσκαλος Πλάτωνας αριστερά από τον μαθητή του, Αριστοτέλη: η συγκεκριμένη παράσταση ανακαλεί στη μνήμη μας την τοιχογραφία του Ραφαήλ, που κοσμεί μία από τις αίθουσες του Βατικανού, με τίτλο η Σχολή των Αθηνών, στην οποία ωστόσο οι δύο σοφοί άνδρες της αρχαιότητας, είναι τοποθετημένοι στο κέντρο και με σειρά αντίστροφη, ο Πλάτωνας δηλαδή δεξιά και Αριστοτέλης αριστερά. Επίσης, στην τοιχογραφία του Ραφαήλ, ο δάσκαλος Πλάτωνας ανασηκώνει το δεξί του χέρι και δείχνει προς τα άνω, εδώ όμως, στο έργο από τερακότα του Lombardi, o Πλάτωνας με κινήσεις συστολής, στρέφει τον ιματισμό του προς την κατεύθυνση του κεντρικού προσώπου του Χριστού.
Στο αριστερό τμήμα του ημικυκλίου, άλλοι άνδρες, νομομαθείς, διαβάζουν με αγωνία και προσπαθούν να ερμηνεύσουν τις γραφές. Και δίπλα τους πρόσωπα, με απορία, θρήνο, περισυλλογή. Ο ένας γονατιστός, με τα χέρια σε ικεσία. Μπροστά, κεντρικά, πλάι στο φέρετρο της Παναγίας, ευρύστερνος, εύσωμος, γεροδεμένος, ο ιουδαίος ιερέας Ανανίας, ριγμένος χάμω στη γη και παραιτημένος από τη προσπάθειά του να συλήσει, να αναποδογυρίσει το φέρετρο.
Εκεί όμως που ο θεατής κυρίως εστιάζει είναι στη μορφή του άνδρα που εμφανίζεται στο βάθος, κεντρικά, όρθιος δίπλα στο Χριστό. Κρατά βίβλο με τα δυο του χέρια, υπερυψωμένη πάνω από το κεφάλι του, το στόμα του ανοικτό σε κραυγή απελπισίας, τα μάτια του κλειστά, τυφλωμένα από το σκοτάδι, γιατί έχουν αντικρύσει το θάνατο και αδυνατούν να εννοήσουν τον θάνατο. Καμία σοφία του κόσμου, κανένα βιβλίο, δεν τον βοηθούν να εννοήσει τον θάνατο. Πλάι του ο Χριστός κρατά της βίβλο της ζωής σταθερά και ανάλαφρα στο αριστερό του χέρι, στο ύψος του στήθους του, είναι ο ίδιος η ζωντανή βίβλος, ενώ με το δεξί του χέρι απλωμένο ακουμπά την πτύχωση του ρούχου, με αποφασιστικότητα και δύναμη, στο στήθος του απελπισμένου ανθρώπου, σα για να τον συγκρατήσει, σα για να του μεταφέρει με τρόπο απαρατήρητο παρηγοριά άφατη. Τον αγγίζει στην καρδιά.
Με αφορμή λοιπόν το παραπάνω έργο του Lombardi που είχα την ευκαιρία πρόσφατα να θαυμάσω, αναλογίζομαι αυτό το μυστήριο του ακάθαρτου υλικού, του οπτού πηλού που είμαστε και εμείς. Πολλοί προσπαθούν να ερμηνεύσουν ή διατείνονται ότι μπορούν να ερμηνεύσουν το μυστήριο της ζωής μας, αλλά η παρηγοριά ενσταλάζεται κάποτε μέσα μας απαρατήρητα και άφατα με μιαν απλή κίνηση, με ένα τέντωμα χεριού αδελφικού, καλώντας μας να ζήσουμε τη ζωή μας ως γεγονός απλό και αδιαίρετο, όχι με εύκολους διαχωρισμούς και πολεμικές, όχι με εύκολες ερμηνείες.
Οι ιδεολογίες, είχε πει ο Νίκος Καρούζος σε μια συνέντευξή του, χρειάζονται για να πάει η ζωή μπροστά και όχι για να επαληθεύσει η ζωή τις ιδεολογίες. Θεωρώ ότι ο φιλόσοφος Αγκάμπεν χάνει την επαφή με την ανθρώπινη πραγματικότητα, τη μία και αδιαίρετη και ακόμα εν πολλοίς ανερμήνευτη, όταν υπαινίσσεται σε πρόσφατο άρθρο του με τίτλο Άνθρωποι και λέμμοι ότι η σπουδή της πλειονότητας των ανθρώπων να εμβολιαστούν και η εμπιστοσύνη τους στις υποδείξεις των γιατρών είναι μάλλον μια απόδειξη της μετατροπής της ορμής της ζωής μέσα τους σε ορμή για θάνατο, που ενδεχομένως θα οδηγήσει σε εξαφάνιση το ανθρώπινο είδος. Όσοι εμβολιαζόμαστε εμπιστευόμενοι τους επιστήμονες, το πράττουμε επειδή θέλουμε να ζήσουμε και να λειτουργήσουμε πιο άνετα στις σχέσεις μας με τους άλλους, ακόμα και αν αναλαμβάνουμε κάποιο ρίσκο. Η εμπιστοσύνη στην επιστήμη και σε αυτόν ακόμα το θεσμό του κράτους, στη διάκριση εξουσιών και αρμοδιοτήτων και γενικά σε όλους εκείνους τους θεσμούς και τις λειτουργίες που εγγυώνται τη συνοχή της κοινωνίας, που σε ορισμένους φαντάζει ενδεχομένως αφελής και κρίνεται σκόπιμη η a priori απόρριψή τους, απηχεί τον πόθο του κοινού ανθρώπου για ζωή και δεν καταδεικνύει συμπεριφορά μαζικής αυτοκτονίας.
Ο ιταλός φιλόσοφος έχει δημιουργήσει το σχήμα της γυμνής ζωής για να πει ορισμένα χρήσιμα και σπουδαία πράγματα για τον άνθρωπο, την ιστορία του και την εξέλιξη του πολιτισμού του. Αλλά ενίοτε το σχήμα αυτό καταλήγει να χρησιμοποιείται μανιχαϊστικά, γιατί ο άνθρωπος δεν λειτουργεί ποτέ ως βιολογικό μόνο ον. Και το πιο θλιβερό ακόμα είναι ότι, στην προκειμένη περίπτωση, η πανδημία – αιτία συγκλονισμού της ανθρωπότητας – φαίνεται σαν να εκλαμβάνεται από αυτόν ως μοναδική ευκαιρία να αποδείξει την επιτυχημένη εφαρμογή των ισχυρισμών του. Δεν είναι βέβαια απίθανο να αποδειχτεί εν πολλοίς προφητικός και εκτιμώ ότι είναι εποικοδομητικό να λαμβάνονται σοβαρά υπόψη τα όσα υποστηρίζει με αφορμή την πανδημία, αλλά η ανθρώπινη αλήθεια δεν ταυτίζεται με την ενδεχόμενη μελλοντική επιβεβαίωση κάποιων ισχυρισμών μας.
Κάποιοι, στο τέλος, μπορεί να διατείνονται, ο καθένας για τους δικούς του λόγους, ότι είχαν δίκιο και αυτό το δίκιο τους να είναι δύσκολο να αμφισβητηθεί. Το νόημα όμως της ανθρώπινης επαφής και ενσυναίσθητης μπορεί να έχει εντωμεταξύ τραγικά διαρρεύσει. Η τραγική απώλεια της ανθρώπινης επαφής που βιώνουμε με τρόπο ακόμα πιο έκδηλο σήμερα, δεν οφείλεται στον covid, ούτε στους κρατικούς χειρισμούς και στα υγειονομικά μέτρα για την αντιμετώπισή του, έστω και αν ενίοτε ενδεχομένως αποδεικνύονται άστοχα. Είναι πολύ βαθύτερη και πολύ σοβαρότερη η απώλεια της ανθρώπινης επαφής και κατά τη γνώμη μου συνδέεται με το γεγονός ότι αντί να ακουμπάμε ο ένας το χέρι στο στήθος του άλλου, όταν το στόμα μας κραυγάζει από αγωνία και φόβο απέναντι στο ανερμήνευτο γεγονός του θανάτου, αντί να ζούμε τα γεγονότα της ζωής μας χωρίς εύκολες ερμηνείες και υποδείξεις και κριτικές, αντί να ανήκουμε σε μιαν ενιαία και αδιαίρετη ανθρωπότητα, διαχωριζόμαστε, διχαζόμαστε, αλληλομαχόμαστε, πασχίζοντας να αποδείξουμε ότι η ιδεολογία μας είναι αληθινή.
Βενετία, 6 Αυγούστου 2021
Στο προηγούμενο εξαιρετικό άρθρο του συγγραφέα, Έκκληση για λίγο οξυγόνο, υπήρξε μόνον ένα σχόλιο: «Κανένα σχόλιο ως τώρα για ένα από τα πιο ωραία και ψύχραιμα κείμενα του τελευταίου χρονικού διαστήματος»… Δυστυχώς είναι η μοίρα των βαθύτερων φιλοσοφικών στοχασμών που αγγίζουν την Αλήθεια να μην σχολιάζονται από τους πολλούς. Όπως συμβαίνει και με αυτό το εξαιρετικό κείμενο που με συγκίνησε, σαν δρόσος εν μέσω άλλων λόγων ερημικών… Αντίθετα, με πόνο ψυχής παρακολούθησα πριν λίγες μέρες τον πολυπληθή σχολιασμό, μάλλον σύγκρουση, μεταξύ εμβολιαστών και αντιεμβολιαστών σε αντίστοιχο άρθρο του Αντιφώνου… Το φοβερό και μάλλον ανεπιστρεπτί έλλειμα της εκκλησιολογικής συνείδησης και του «θύσω την ψυχήν μου υπέρ των φίλων μου» έχει αναδειχθεί πλέον μετά από την κορύφωση της πανδημίας. Καμία ενσυναίσθηση, καμία ευχαριστιακή συνείδηση, κανένας προβληματισμός για την απώλεια της ενότητος των (υποτιθέμενων) χριστιανών…. Όπως προσωπικά έθιξε και η ταπεινότης μου πέρσι (Στα άρρητα μιας πανδημίας, 15.9.2020, antifono.gr) μείναμε στην φοβική στάση, στην έλλειψη εκλογίκευσης του κινδύνου, και στο καταφύγιο της ατομικής ρουτίνας που ξεχνά τον πλησίον και περνά στην ναρκισσιστική λήθη.
Δεν μπορώ παρά να συνταυτιστώ με την κρίσιμη διαπίστωση του συγγραφέα, «Το νόημα όμως της ανθρώπινης επαφής και ενσυναίσθητης μπορεί να έχει εντωμεταξύ τραγικά διαρρεύσει…» όπου εκφράζει με μη θεολογική γλώσσα ένα καίριο θεολογικότατο πρόβλημα. Θα συμπλήρωνα ότι αυτό συμβαίνει στο υποκριτικό πλαίσιο ζωής εντός ενός πολιτισμού, που κάποιοι παλεύουν με ειλικρίνεια για το καλύτερο, ενώ εμείς επιλέγουμε την ανάδειξη αναμφίβολων αλλά και αναπότρεπτων αδυναμιών του συστήματος-εξουσίας-επιστήμης, την στιγμή που υποκριτικά αποδεχόμαστε άλλου είδους ευδαιμονικές πρακτικές που απορρέουν από το ίδιο σύστημα. Εν τελει τί είναι τέλειο και ασφαλές σε αυτόν τον κόσμο; Ελάχιστη συναδέλφωση ή αλληλεγγύη στο ιατρικό σώμα που μας έχει προσφέρει άλλα εμβόλια και άλλες θεραπείες που έχουν παρατείνει την ίδια την ζωή μας στον πλανήτη γη…. Ελάχιστη ενσυναίσθηση, συλλογική ευθύνη και ανάληψη του συλλογικού πόνου και δυστυχίας από έναν χώρο που παραδοσιακά κηρύττει την αγάπη προς τον πλησίον. Θα σταματήσω εδώ με την προσευχή, επίκαιρη; του αγίου Σιλουανού «Δέομαι ουν σου Κύριε ίνα γνωρίσωσέ σε άπαντες οι λαοί της γής»… όχι μακρυά από την προσευχή να γνωρίσουν την Αλήθεια ως βίωμα και πράξη συναντίληψης και συναδελφοσύνης όλοι οι λαοί της γής.
π. Χρυσόστομος Τύμπας, Ιατρός, Δρ Ψυχαναλυτικών Σπουδών, Λονδίνο
Ακολουθώντας την τρέχουσα λογική της άποψης του πολιτικά ορθού ίσως θα πρέπει να προσέχουμε όταν ακουμπάμε ο ένας το χέρι στο στήθος του άλλου για να αποφύγουμε πιθανές μολύνσεις από COVID. Μήπως είναι καλύτερο να ακουμπάμε την γροθιά ή τον αγκώνα; Ισως μια επόμενη επιστημονική διερεύνηση θα μπορούσε να διευκρινίσει περισσότερο τις λεπτομέρειες του θέματος παρέχοντας αξιόπιστη πληροφόρηση για το πως ακριβώς θα πρέπει να κινούμαστε και πως ακριβώς θα πρέπει να ακουμπάμε τον άλλο (με την αυστηρή προυπόθεση ότι κάτι τέτοιο κρίνεται ως απαραίτητο) υπό το κράτος της απειλής της ολέθριας πανδημίας. Σε κάθε περίπτωση καλό είναι να τηρούμε τις αποστάσεις προς αποφυγή απρόβλεπτων επιστημονικά καταστάσεων.
Υπό την αίρεση ότι θα μου επιτραπεί ένα δεύτερο σχόλιο από τους καλά ζυγισμένους διαχειριστές του ηλεκτρονικού βήματος του Αντιφώνου, παρακολουθώντας με προσοχή τόσο το σχόλιο του π. Χρυσοστόμου Τύμπα (που δεν είχα δει όταν διατύπωσα το προηγούμενο σχόλιο μου), όσο και το αρχικό κείμενο του κ. Θεοφιλογιαννάκου, θα ήθελα να διευκρινίσω αναζητώντας την ισορροπία των λεγομένων ότι δεν θα είχα καμία πρόθεση να σχολιάσω, αν ο συγγραφέας του άρθρου σταμάταγε στην αισθητική ή την σημειολογική παρουσίαση των γλυπτών που θαύμασε στο ταξίδι του στην Βενετία. Ο καθένας έχει τις απόψεις του αξιολογώντας ή και αντιπαραβάλλοντας την κάποιες φορές αισθητική, κάποιες φορές πνευματική, κάποιες φορές θεολογική στόχευση ενός έργου τέχνης. Ομως η εμμονή κατά την άποψη μου, στις αναφορές για τους εμβολιασμούς και τα υπόλοιπα φοβικά σύνδρομα, πόσο μάλλον την πολιτική, δεν συνάδει αρμονικά ούτε συνδέεται λειτουργικά με τις επικαλούμενες απροσχημάτιστες προθέσεις κάποιου που θαυμάζει ένα έργο τέχνης. Εκτός κι αν ζούμε στις μέρες μας έναν ιδιότυπο και νεοσύστατο σοσιαλιστικό (κοινωνικό) ρεαλισμό, κατά τα πρότυπα παλαιότερων εποχών, που έπρεπε να συνδέονται τα πάντα με την ανάγκη μιας επανασύστασης της κοινωνίας. ΟΙ επικλήσεις της κοινωνικής ευθύνης, της κοινωνικής αλληλεγγύης και τα όσα σχετικά, μπερδεύουν κατά την γνώμη μου όσα πρέπει να αποδοθούν στον καίσαρα με αυτά που πρέπει να αποδοθούν στον Θεό.
Επιστρέφοντας στα λεγόμενα του π. Χρυσοστόμου, με όλο μου τον σεβασμό για την θέση του ως κληρικού στην εκκλησία, θα ήθελα να απευθυνθώ στην άλλη του πλευρά, την ψυχαναλυτική, ζητώντας ίσως κάποιες περισσότερες διευκρινήσεις για το πως διαχωρίζει το εγώ από το ‘‘εμείς’.
Σίγουρα η σύνδεση και των δύο με την υποκρισία μπορεί να παραπέμπει σε πολύ περισσότερα αν θελήσουμε να παρακολουθήσουμε ή να συμπεριλάβουμε στην συζήτηση όλες τις εμπλεκόμενες πλευρές.
Αν ίσως το πνεύμα περίσσευσε στο προηγούμενο σχόλιο μου, επανορθώνοντας θα ήθελα να εκφράσω την ανησυχία μου αν όχι την αγωνία μου εν κατακλείδι για την κατεύθυνση που μπορεί να πάρει η θρησκεία αν εμπλακεί (ως μη όφειλε) με τις πολιτικές ή τις επιστημονικές σκοπιμότητες της κάθε εποχής.
Οπως τα έργα τέχνης, έτσι και οι εκάστοτε κρατούσες απόψεις και τα εκάστοτε κρατούντα παραδείγματα έχουν την ιστορία τους, για όσους ενδιαφέρονται βάζοντας το χέρι στην καρδιά να την ψηλαφίσουν δίχως φόβο και δίχως πάθος αναζητώντας να παρακολουθήσουν την αλήθεια πίσω και πέρα από αυτό που φαίνεται με μια πρώτη ματιά.