του Μάριου Π. Μπέγζου
Ο συνηθισμένος τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζεται το ζήτημα των σχέσεων της θεολογίας με την τεχνολογία είναι η ευκλείδεια λογική. Η θεολογία και η τεχνολογία μοιάζουν με δύο παράλληλες ευθείες: Οσονδήποτε κι αν προεκταθούν, ουδέποτε συναντώνται. Η τεχνολογία προοδεύει προς το μέλλον και η θεολογία προέρχεται από το παρελθόν. Η πρώτη ονομάζεται σύγχρονη, μοντέρνα, προηγμένη ή πρωτοποριακή, ενώ η τελευταία θεωρείται παρωχημένη, παραδοσιακή ή και συντηρητική ακόμα. Η τεχνολογία έχει να κάνει με το "φυσικό" και το "έλλογο", το ενδοκοσμιακό, εμπειρικό, ρεαλιστικό και ορθολογικό. Η θεολογία ασχολείται με το "υπερφυσικό" ή "μεταφυσικό" και το "υπέρλογο", το υπερβατικό, ιδεαλιστικό και ανορθολογικό, με το μυστικισμό ή το δογματισμό.
Η μία χαρακτηρίζεται αντικειμενική και διανοητική, ενώ η άλλη πιστεύεται πως είναι υποκειμενική και συναισθηματική. Δεν χρειάζεται να μακρηγορήσουμε άλλο για να εξαντλήσουμε τον κατάλογο των αντιθετικών και διαζευκτικών ιδιωμάτων θεολογίας και τεχνολογίας. Εκείνο που φαίνεται καθαρά είναι ότι πρόκειται για σαφή εφαρμογή της ευκλείδειας λογικής με το αξίωμα της παραλληλίας ως θεμέλιο του στοχασμού. Είναι επίσης σημαντικό και διόλου παράδοξο το ότι η συντριπτική πλειοψηφία θρήσκων και άθρησκων, θεολόγων και επιστημόνων, υιοθετεί την ευκλείδεια προοπτική στο ζήτημα των σχέσεων θεολογίας-τεχνολογίας. Πρέπει όμως να τονίσουμε ευθύς εξαρχής πως σήμερα πια δεν μπορεί να ισχύσει η ευκλείδεια προοπτική στο θέμα μας, ιδίως μετά την κοπερνίκεια στροφή που έχει συντελεστεί στη θεολογία και την τεχνολογία του 20ου αιώνα, γι’ αυτό χρειαζόμαστε κάποια μη ευκλείδεια ή μάλλον αντί-ευκλείδεια θεώρηση.
Εγκαταλείποντας την ευκλείδεια λογική των σχέσεων θεολογίας-τεχνολογίας, επειδή την θεωρούμε τουλάχιστον ανεπαρκή, προχωρούμε στη διατύπωση μιας άλλης προοπτικής, η οποία πιστεύουμε ότι είναι ρεαλιστική και ουσιαστική, χωρίς αυτό να σημαίνει διόλου ότι είναι ευκολότερη ή απλούστερη. Αρχίζουμε με μία διαπίστωση, ότι δηλαδή ο σύγχρονος πολιτισμός είναι τεχνολογικός και αντιθεολογικός. Υπερεκτιμά την τεχνολογία και υποτιμά την θεολογία. Πιστεύει στην τεχνική και δυσπιστεί στη χριστιανική πίστη. Όταν χαρακτηρίζουμε τον πολιτισμό μας αντιθεολογικό, εννοούμε ότι η θρησκεία έχει περάσει στο περιθώριο της κοινωνίας και στην περιφέρεια της ιστορίας. Η πραγματικότητα δεν ερμηνεύεται με θεολογικές κατηγορίες σωτηρίας του ανθρώπου, ο οποίος έχασε την κοινωνική-κοινοτική αίσθηση της Εκκλησίας.
Χαρακτηρίζοντας τον πολιτισμό μας τεχνολογικό, δεν εννοούμε απλώς την πληθωρική παρουσία της τεχνικής στη ζωή μας. Παραπέμπουμε σε κάποιο άλλο κρίσιμο θέμα: Την εξάρτηση της ζωής μας από την τεχνολογία, η οποία προσδιορίζει την καθημερινότητα μας μέχρι τις μικρότερες λεπτομέρειες και ως τις μυχιότερες στιγμές της. Η ζωή μας στηρίζεται σε πλήκτρα και διακόπτες, συνδέεται με συσκευές, μηχανήματα και εργαλεία. Ο ηλεκτρισμός είναι το αίμα του πολιτισμού μας. Όποια σημασία έχει για το ανθρώπινο σώμα η κυκλοφορία του αίματος στον οργανισμό του, την ίδια ακριβώς σημασία αποκτά η κυκλοφορία του ηλεκτρικού ρεύματος για τη ζωή του κοινωνικού μας σώματος. Φαντασθείτε μόνο το τι συμβαίνει με μιαν απλή, έστω ολιγόλεπτη διακοπή του ηλεκτρικού ρεύματος σε μία σύγχρονη πόλη: Νεκρώνεται η ζωή κατά 90% περίπου. Με αυτή την έννοια ισχυριζόμαστε ότι το ηλεκτρικό ρεύμα είναι το αίμα της σύγχρονης κοινωνίας.
Η εξάρτηση της ζωής μας από την τεχνολογία θέτει με τρόπο άμεσο, ριζικό και τραγικό το πρόβλημα της ελευθερίας του ανθρώπου. Όπου υπάρχει εξάρτηση, εκεί εμφανίζεται η υποτέλεια και βλαστάνει η αυθαιρεσία. Κατάληξη όλου αυτού προβληματικού πλέγματος σχέσεων είναι ο αυταρχισμός, ο ολοκληρωτισμός και η απολυταρχία, δηλαδή η εδραίωση της ανελευθερίας και της απανθρωπιάς. Το τραγικό στην περίπτωση μας είναι ότι έτσι ματαιώνεται ο ανθρώπινος λόγος της τεχνικής, που είναι η μετάβαση από την ανάγκη στην ελευθερία. Χάρη στην τεχνολογία ο άνθρωπος απελευθερώθηκε από σωρεία απάνθρωπων καταστάσεων στον καθημερινό βίο, εξανθρωπίστηκαν οι συνθήκες εργασίας, βελτιώθηκαν οι όροι σίτισης, στέγασης κλπ., γενικεύθηκαν οι κοινωνικές παροχές (παιδεία, υγεία) κ.α. Ενώ βραχυπρόθεσμα η τεχνολογία ευχεραίνει τη μετάβαση από την ανάγκη στην ελευθερία, όμως μακροπρόθεσμα η τεχνική απειλεί την ανθρώπινη ελευθερία, όπως φαίνεται στις οριακές περιπτώσεις των πυρηνικών εξοπλισμών, της οικολογικής απειλής και των "νέων τεχνολογιών".
Η τεχνολογία υπόσχεται την ελευθερία, αλλά δεν την εγγυάται. Η τεχνική επαγγέλλεται την απελευθέρωση του ανθρώπου από την ανάγκη, αλλά δεν την εξασφαλίζει. Η τεχνοκρατία μπορεί να επιθυμεί ένα καλύτερο μέλλον για όλους μας, αλλά δεν είναι σε θέση να σιγουρέψει κανέναν μας για την αίσια έκβαση των εφαρμογών της επιστήμης στην καθημερινή μας ζωή. Υπάρχει κάτι που διαφεύγει από τα όρια της τεχνικής. Αυτό είναι η ανθρώπινη ελευθερία. Το καίριο, κύριο και ζωτικό αίτημα δεν είναι η πρόοδος, η ευημερία, η ανάπτυξη, η ποσοτική αύξηση του κατά κεφαλήν εισοδήματος ή ακόμα και η βελτίωση των βιοτικών όρων της καθημερινότητας , αλλά είναι η ποιότητα της ζωής μας, η ελευθερία και η ανθρωπιά, δηλαδή η βιωσιμότητα του βίου μας. Το πρόβλημα δεν είναι η μετάβαση από τη "σκάφη" στο ηλεκτρικό πλυντήριο, έστω με "βιολογικό πλύσιμο", αλλά είναι η μετάβαση από την ανάγκη στην ελευθερία, από τον απανθρωπισμό στον εξανθρωπισμό της κοινωνίας μας, από την ποσοτική αύξηση στην ποιοτική ανάπτυξη, από το οικονομικό κέρδος στο οικονομικό όφελος. Αλλιώτικα μπορεί ο "Θαυμαστός, Καινούργιος Κόσμος" να γίνει μια απέραντη φυλακή πολυτελείας ή ένα ευρύχωρο κλουβί ανέσεων. Σε αυτό όμως το αίτημα για τη μετάβαση από την ανάγκη στην ελευθερία κι από την απανθρωπιά στην ανθρωπιά μπορεί να αποδειχθεί δραστική η παρέμβαση της θεολογίας. Εκεί ακριβώς μπορεί σήμερα πια να γίνει λόγος για τις σχέσεις της θεολογίας με την τεχνολογία. Η τεχνική χρειάζεται τη θεολογία μόνο εκεί που υστερεί, σε κάτι το οποίο διαφεύγει των ορίων της.
Κι αυτό που στερείται η τεχνολογία είναι η διασφάλιση της ελευθερίας του ανθρώπου, η κατοχύρωση της ανθρωπιάς του, η εγγύηση της ποιότητας της ζωής του, με δύο λόγια, η νοηματοδότηση της ανθρώπινης ύπαρξης. Το κοινό σημείο θεολογίας και τεχνολογίας είναι ότι κι οι δύο προλογίζουν την ανθρώπινη ελευθερία, ενδιαφέρονται γι’ αυτήν και ασχολούνται άμεσα μαζί της. Η διαφορά τους έγκειται στον τρόπο πρόσβασης: Ενώ η τεχνολογία κινείται στον άξονα της μετάβασης από την ανάγκη στην ελευθερία, η θεολογία λειτουργεί στο πεδίο των σχέσεων της αγάπης με την ελευθερία. Εκείνο που η θεολογία προσθέτει στην απελευθέρωση του ανθρώπου είναι η αγάπη, με την οποία δυναμιτίζει την ανάγκη και προλογίζει την ελευθερία.
Όμορφο κείμενο αλλά με λίγο άτολμο συμπέρασμα. Δεν βρίσκω, δηλαδή, πολύ σωστή την ιδέα ότι η θεολογία “προσθέτει” την αγάπη στην απελευθέρωση του ανθρώπου.
Η τεχνολογία εξισώνει την ελευθερία με την [b]άνεση.[/b] Δηλαδή με την [i]πιο σύντομη οδό[/i] – ιδανικά: την απόλυτη ευθεία – ανάμεσα στο σημείο Α, που βρισκόμαστε σήμερα, και το σημείο Β, στο οποίο θέλουμε να φτάσουμε.
Η τεχνολογία είναι υπέρ της “ευρείας και άνετης” οδού. Ζητάει, γι’ αυτό, καλούπια.
Η θεολογία, υπέρ της οδού της “στενής και τεθλιμμένης” – ή τεθλασμένης: όχι άνετης, όχι ευθείας, όχι βιαστικής, αλλά περιπετειώδους και κινδυνώδους όσο η αγάπη, που δεν μπαίνει σε καλούπια.
Επομένως, τολμώ να πω, η θεολογία μπορεί (όχι οπωσδήποτε και πάντα) να βρίσκεται και σε ΑΝΤΙΘΕΣΗ με την τεχνική σκέψη και την τεχνολογία: η στενή και τεθλιμμένη οδός δεν “προσθέτει” απλώς την αγάπη στην “ευρεία και άνετη”!
Έχω την αίσθηση ότι υπάρχει μια πρόσθετη διάσταση στο θέμα.
Η τεχνολογία και ειδικά οι τεχνολογίες επικοινωνίας και πληροφορίας (ΤΠΕ) μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως εργαλεία για την μετάδοση, διάδοση, ανάλυση αλλά και σάρκωση του (βιωματικού, ζωντανού) θεολογικού λόγου. Στην περίπτωση αυτή η τεχνολογία όχι μόνο συμπορεύεται με τη θεολογία, αλλά είναι όχημα ευαγγελισμού και ιεραποστολής.
Περισσότερα για το θέμα στις εισηγήσεις ημερίδες για το θέμα Εκκλησία και Τεχνολογία: http://istologio.org/?p=365
Φιλικά,
Μα Στυλιανέ, “υπ’ αυτή την έννοια” η τεχνολογία είναι ΕΞΙΣΟΥ όχημα … διαολισμού, όταν οι τεχνολογίες της επικοινωνίας μεταδίδουν μηνύματα και εικόνες που διαλύουν το μυαλό.
Άρα; Έτσι δεν οδηγούμαστε σε κανένα συμπέρασμα.
Το θέμα επομένως δεν είναι η περιπτωσιολογία αλλά η ανάδειξη του ΑΞΟΝΙΚΟΥ ΑΙΤΗΜΑΤΟΣ της τεχνολογίας και της ΕΝ ΤΩ ΣΥΝΟΛΩ δράσης της.
Τούτα μας βάζουν σε περίσκεψη απέναντί της. Όχι κάθετη απόριιψη φυσικά, αλλά ούτε άκριτη αποδοχή της.
Ευγένιε, γιατί είναι απαραίτητο να βγει συμπέρασμα τύπου άσπρο ή μαύρο;
Ασφαλώς υπάρχουν οι φιλοσοφικές παρεκτροπές της τεχνολογίες όπως ο τεχνομεσσιανισμός κλπ. Όμως αυτό οφείλεται στην έλλειψη πνευματικής γνώσεως, μεθόδου θεραπείας και διακρίσεως που προσφέρει η (εφαρμοσμένη) Ορθόδοξη θεολογία.
Όπως με το μαχαίρι κάποιοι μπορεί να σκοτώνουν, εμείς έχουμε χρέος να τέμνουμε άρτο και να τελούμε θεία λειτουργία. 🙂
Συνεπώς το δικό μου προτεινόμενο μήνυμα είναι:
[b]Επιβάλλεται και Επείγει η με διάκριση και φωτισμό αξιοποίηση της τεχνολογίας ως εργαλείο για την ενίσχυση κι ωφέλεια των συνανθρώπων μας που αγωνίζονται πνευματικά ή υποφέρουν στο σκοτάδι της αγνωσίας.[/b]
Μπορούμε να συμφωνήσουμε σε αυτό;
Πολύ φιλικά,
Στυλιανέ, δεν υπάρχει φυσικά θέμα να βγει συμπέρασμα τύπου “άσπρο-μαύρο” αλλά απλώς[b] να βγει συμπέρασμα[/b] και όχι “ολίγον από έτσι κι ολίγον από αλλιώς”.
[b]Ασφαλώς συμφωνούμε [/b] στη με διάκριση και φωτισμό σχέση με την τεχνολογία. Δεν υποστηρίζω καμιά επιστροφή στη … λιθινη εποχή! 🙂
[b]Όμως[/b] φίλτατε, το κλασικό παράδειγμα με το μαχαίρι, που και κόβει ψωμί αλλά και σκοτώνει συνανθρώπους, δεν μπορεί να μεταφερθεί στη [b]σύγχρονη τεχνολογία![/b] Συν τοις άλλοις και επειδή το παραδειγματικό αυτό μαχαίρι ανήκει σε μια εποχή, όπου δεν κυριαρχούσε το τεχνικό πνεύμα, ενώ η σύγχρονη μηχανή και μεγαμηχανή ανήκει σε μια εποχή όπου το τεχνικό πνεύμα κυριαρχεί και μάλιστα είναι αχαλίνωτο.
Κι ακόμα περισσότερο: η σύγχρονη τεχνολογία δεν είναι ανεξάρτητη από τούτη την δυναστική κυριαρχία του τεχνικού πνεύματος, ώστε να πούμε ότι μπορούμε εύκολα να πετάξουμε (ή τιθασσεύσουμε) το δεύτερο βαστώντας όμως τα “καλά” της πρώτης.
Εν ολίγοις, το θέμα θέλει πολλή περίσκεψη. Θα ήθελα λοιπόν να σε παραπέμψω, εισαγωγικά, στο πολύ αξιόλογο βιβλίο του Σπυρίδωνα Κυριαζόπουλου, Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΟΥ ΤΕΧΝΙΚΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ.
Πολύ φιλικά επίσης.
Μια ιδέα για το σπουδαίο βιβλίο του Σπ. Κυριαζόπουλου μπορείτε να “πάρετε” εδώ:
[url]https://www.antifono.gr/portal/index.php?option=com_content&view=article&id=336:q-q&catid=122&Itemid=335[/url]
Αγαπητέ Ευγένιε,
Καταρχήν χαίρομαι και σε ευχαριστώ για αυτόν τον πολύ όμορφο και γόνιμο διάλογο, καθώς και τον Κωνσταντίνο του Αντίφωνου που μας δίνει αυτή την ευκαιρία συνάντησης.
Ευχαριστώ πολύ επίσης για την παραπομπή στο άκρως ενδιαφέρον βιβλίο του Κυριαζόπουλου, θα προσπαθήσω να το διαβάσω. Βρήκα ένα ακόμα ενδιαφέρον απόσπασμα για το “Πώς η Δύσις συνέθεσε κατ’ αντίθεσιν προς την Ανατολήν την ζωήν και την εργασίαν” http://anagnosmatario.blogspot.com/2008_02_01_archive.html
Από αυτή την πρώτη γεύση, συμφωνώ ότι η συλλογιστική του Κυριαζόπουλου ιδίως ως ιστορική ανάλυση έχει βάση, αλλά κάποιες τοποθετήσεις ίσως είναι λίγο ακραίες. Θα μπορούσε κανείς να παρατηρήσει π.χ. ότι η εργασία έχει και πνευματική διάσταση, καθώς και ότι είναι καθήκον του χριστιανού (και) η κοινωνική δράση, αλλά δεν επεκτείνομαι.
Θα σταθώ μόνο στην θέση σου
[i]το κλασικό παράδειγμα με το μαχαίρι, που και κόβει ψωμί αλλά και σκοτώνει συνανθρώπους, δεν μπορεί να μεταφερθεί στη σύγχρονη τεχνολογία! Συν τοις άλλοις και επειδή το παραδειγματικό αυτό μαχαίρι ανήκει σε μια εποχή, όπου δεν κυριαρχούσε το τεχνικό πνεύμα, ενώ η σύγχρονη μηχανή και μεγαμηχανή ανήκει σε μια εποχή όπου το τεχνικό πνεύμα κυριαρχεί και μάλιστα είναι αχαλίνωτο. [/i]
Συμφωνώ με την διαπίστωση της κυριαρχίας του τεχνικού πνεύματος όμως δεν βλέπω γιατί αυτή η κυριαρχία ακυρώνει το παράδειγμα. Η κυριαρχία είναι αποτέλεσμα της έντασης της αναζήτησης του δυτικού ανθρώπου για την θέωση με ίδια μέσα και της επικράτησης του δυτικού πολιτισμικού προτύπου [i]-ελλείψει αντιπρότασης[/i].
Έχω την αίσθηση ότι σε αυτή την κατάσταση ανατέλλει η μεγάλη, ιστορική ευθύνη και ευκαιρία που έχουμε ως Έλληνες και Ορθόδοξοι να σαρκώσουμε και να βιώσουμε εμείς οι ίδιοι πρώτοι την πίστη και την θεολογία μας και μετά αξιοποιώντας την τεχνολογία να επικοινωνήσουμε και να βοηθήσουμε κάθε ενδιαφερόμενο να τη γνωρίσει και να την πάρει. Αυτό το πρόταγμα όμως σημαίνει δουλειά και κόπο τόσο εσωτερικά, στην προσευχή και την άσκηση όσο και εξωτερικά, στην εργασία και τον κόσμο για τη μεταμόρφωση της καθημερινότητάς μας. Το τεχνικό πνεύμα υπάρχει. Με την Ορθόδοξη πνευματικότητα μπορούμε να το τιθασεύσουμε και να το κάνουμε ζωηφόρο!
Φιλικά,