Ο χρόνος είναι μεγάλη παγίδα ή μεγάλο άγχος ή τεράστια έκταση για δημιουργία. Όταν είσαι δημιουργικός δεν σου φτάνουν πολλές ζωές και όση έκταση χρόνου κι αν έχει η ζωή σου πάλι θα νιώθεις παγιδευμένος, με άγχος ίσως, στα πεπερασμένα, δηλαδή στα όχι άπειρα όρια του χρόνου, δηλαδή της ζωής σου. Είναι απλό και αποτελεί φιλοσοφική ταυτολογία, αλλά ο χρόνος της ζωής είναι…ισόβιος, εφόσον δεν διαρκεί περισσότερο από τη ζωή μας. Να διαβάζεις, να πράττεις, να κάνεις λάθη, να δρας, να κουράζεσαι, να αναστοχάζεσαι, να γονατίζεις, να ηττηθείς, να μην τα παρατήσεις, να ξανασηκωθείς και να περπατήσεις ορθός. Μέσα από όσα ακολουθούν τις ήττες σου θα εκτιμήσεις τη ζωή και τον εαυτό σου. Να πιστεύεις στους αγγέλους και στους δαίμονες και να ζητάς βοήθεια από τους άγιους, δεν είσαι μόνος σου.
Μπορεί να νιώθεις άγχος, επειδή περνάει ο καιρός και περνάνε τα χρόνια σου και δεν θα είσαι πια σφιχτοδεμένος και όμορφος, όπως στα νιάτα σου. Αυτό ισχύει, θαρρώ, εξίσου για την γυναικεία ματαιοδοξία και την ανδρική ρώμη, εφόσον σε αυτή την ανεξαρτήτως φύλου ματαιοδοξία βασίζονται οι πλαστικές επεμβάσεις των δερματολόγων, οι εμφυτεύσεις των …τριχολόγων και όλες οι χειρουργικές λιποαναρροφήσεις κτλ. Δηλαδή, τα νιάτα και η ομορφιά έχουν υποκύψει και αυτά στην κουλτούρα της εικόνας, δηλαδή στην αυταπάτη ή ψευδαίσθηση (self-deception, illusion), απομακρύνοντας και αποξενώνοντας τον άνθρωπο από τη συμφιλίωσή του με τη «ροή του χρόνου» και στην ουσία με τον ίδιο τον εαυτό του. Δεν είσαι σε ηλικία για να ανησυχείς από ματαιοδοξία, παρόλο που διαβλέπω τη ναρκισσιστική διάθεσή σου και την αναπόφευκτη ωραιοπάθεια, επειδή όντως είσαι όμορφος/η, όμως, μην εγκλωβίζεσαι αυτοπαθώς σε αυτή την ιδιότητά σου. Πάντως, αν ανησυχείς για την ομορφιά σου, θέλεις να συζητήσουμε τα ουσιώδη ανταλλάγματα ή τα δυνητικά αντισταθμίσματα του χρόνου ως ωριμότητα και δημιουργία έναντι μιας μόνιμης, δηλαδή «στατικής και ανεξέλικτης», ομορφιάς;
Αν, όμως, ανακαλύπτεις σιγά-σιγά ότι ο χρόνος είναι έκταση (αχανής ή μια φλούδα) για να απλώσεις και να εγκαταστήσεις τα έργα σου, όπως οι installations που κάνουν οι εικαστικοί καλλιτέχνες, τότε μπορεί να ευτυχήσεις, αν θεωρείς ότι είναι αχανής, ή μπορεί να στενοχωρηθείς (αν τη νιώθεις μικρή φλούδα). Μπορείς να νιώσεις ευτυχισμένος/η που σου δόθηκε η ευκαιρία ή η δυνατότητα να φτιάξεις κάτι στην περπατησιά σου στη γη, να συνομιλήσεις σε κάποιο επίπεδο ανώτερο από την ευτελή καθημερινότητα και από την διαπροσωπική ή συλλογική χειραγώγηση και άσκηση εξουσίας μεταξύ ανθρώπων και κρατικών θεσμών, να αφήσεις ένα χνάρι, έναν τρόπο ίσως, χειραφέτησης, δηλαδή διανοητικής απελευθέρωσης των συνανθρώπων μας, τωρινών και μελλούμενων.
Σου έχω πει, κάποια στιγμή, στα μαθήματα στην τάξη και στο αμφιθέατρο, ότι οι ολοκληρωτισμοί και τα απολυταρχικά καθεστώτα φοβούνται δυο πράγματα, νομίζω, και αυτά προσπαθούν να υποτάξουν, ώστε να διαιωνίσουν (δες πάλι το οξύμωρον του χρόνου) την κυριαρχία τους επί του λαού, επί των ανθρώπων: το ένα είναι η τέχνη, και σε αυτήν θα περιλάβω όλες τις μορφές λόγου και έκφρασης, άρα και τη γνώση, δηλαδή την επιστήμη, όπως τη λέει ο Πλάτων στον Θεαίτητο. Οι φασίστες, λοιπόν, οι κάθε απόχρωσης φασίστες, διώκουν και περιορίζουν τους καλλιτέχνες, τους λογοτέχνες και τους ποιητές, τους επιστήμονες και τους φιλοσόφους, διότι αυτοί είναι οι πιο ζόρικοι πολίτες μιας χώρας και – υποτίθεται - καθοδηγητές των υπολοίπων. Το άλλο είναι ο έρωτας, ο κανονικός και σαρκωμένος, που έλεγε ο αείμνηστος Κωστής Μοσκώφ (1939-1998), έρωτας. Αυτός εμπνέει και απελευθερώνει το άτομο μανικά και πύρινα και τον καθιστά υπερβατικό των ορίων του. Ο έρωτας έχει μια διπλή φλόγα, που την γράφει έξοχα ως γέροντας ο Οκτάβιο Παζ (1914-1998), και έχει μια δύναμη που μπορεί να νικήσει κάθε αδυσώπητο έλεγχο της ιδιωτικής ζωής, όπως προφήτεψε ο Τζορτζ Όργουελ (1903-1950). Ο έρωτας θα σε κάνει να κλάψεις, να χαρείς, να πετάξεις ψηλά, να σφαδάσεις, να δημιουργήσεις, να σκοτώσεις ή να σκοτωθείς, να καείς και να ξαναγεννηθείς, να ζήσεις πλούσια και όχι σαν στερημένος τσιγκούνης, αποθηκεύοντας δεκάρες και συναισθήματα για ποιος ξέρει πότε.
Ο έρωτας και η τέχνη, λοιπόν, είναι τρόποι, μέθοδοι, οχήματα να ταξιδέψεις χειραφετημένος και ανυπότακτος στην έκταση της δημιουργίας, που θέλεις να έχει η ζωή σου, που είναι απλώς ισόβια και όχι άπειρη. Σε αυτό το χωροχρονικό χωράφι θα μάθεις την Γεωγραφία της ζωής (σου) και θα κατακτήσεις την αυτογνωσία σου και την απαραίτητη ενσυναίσθηση μέσα από τη σχέση σου με τους ανθρώπους και το υπόλοιπο περιβάλλον, διότι δεν υπάρχουμε ούτε ζούμε μονάχα με ιδέες, με έννοιες και με λόγο. Ζούμε με την ανάσα και με το νερό και αυτό το προσφέρει- οσονούπω όχι πλέον αφειδώς- ο πλανήτης μας. Άρα, έτσι οφείλουμε να μάθουμε τον σεβασμό στα απλούστερα πράγματα, που θεωρούμε από αλαζονεία ως δεδομένα. Όταν σεβόμαστε τα απλούστερα πράγματα, όπως ο αέρας της ανάσας και το νερό της ουσίας μας, μαθαίνουμε συνάμα με σεμνότητα να ασκούμαστε σε ευγενική και χαμηλόφωνη - και όχι χυδαία και βροντερή – συναναστροφή, διάδραση, με τους ανθρώπους και την φύση.
Αυτό που ο χρόνος σημαίνει και αντιπροσωπεύει για τον καθένα μας είναι η ζωτικής σημασίας απάντηση, που οφείλουμε να δώσουμε στον εαυτό μας, για να προχωρήσουμε ή να εξελιχτούμε στη ζωή. Αν δεν έχουμε απάντηση, ας συλλογιστούμε κριτικά τα ισόβιά μας, δηλαδή τον χρόνο της ζωής μας, ως παγίδα, άγχος και φόβο και ως δημιουργία. Πώς θέλουμε να ζήσουμε; Σε δεσμά φυλακής και τιμωρίας, με το βαλτώδες άγχος της αμετάκλητης φθοράς της ομορφιάς και του σώματός μας, στην ουσία δηλαδή με τον φόβο του θανάτου ή με την υπέρβασή του -εννοώ του φόβου όχι του θανάτου- μέσα από τον έρωτα ή/και την καλλιτεχνική ή επιστημονική εργασία; Αποφεύγω εν κατακλείδι τον όρο δημιουργία, επειδή η σεμνότητα- και όχι η οίηση- συντροφεύει μια τέτοια παραίνεση ή έναν τέτοιο αναστοχασμό για τον χρόνο και μάλιστα «στα παιδιά μου», που προσπαθώ να τα διδάξω διαλεκτικά και βιωματικά -και «κόβοντας δρόμο»- όσα έμαθα μόνος μου επώδυνα με μόνη καθοδήγηση το πείσμα μου, τα βιβλία και τα λάθη μου.
Και αυτό που μπορώ να πω με, υποκειμενική ασφαλώς, βεβαιότητα είναι ότι η εργασία και η ανάλογη σχέση με το εργασιακό καθήκον -όποια δουλειά κι αν επιλέγεις κατά καιρούς να κάνεις μέχρι να καταλήξεις- συμβάλλει πολλαπλώς και ασυγκρίτως στην παιδαγώγηση και στη διαμόρφωση του ατομικού χαρακτήρα μας, ως ύφους και ήθους, και της συνείδησής μας, ως πολίτη. Ο χρόνος εργασίας μας και το πρόγραμμα εκπόνησης και υλοποίησης των εργασιακών στόχων μας είναι εκπαιδευτικά /παιδαγωγικά εργαλεία, κάτι που μου δίδαξε μάλλον ασυνείδητα και σίγουρα εμμέσως ο δικός μου αναλφάβητος πατέρας και τον ευγνωμονώ. Καμιά φορά ό,τι -και όσα- εμμέσως μας διδάσκουν οι άλλοι αποτελούν ακτίνες φωτός με τις οποίες διασταυρωνόμαστε στη ζωή μας και ενίοτε, ευτυχώς, μας γονιμοποιούν. Αλλά αυτό είναι από μόνο του μια άλλη σπουδαία ιστορία.
*Ο Κώστας Θεολόγου διδάσκει στο ΕΜΠ και στο ΕΑΠ
Ο ζωγραφικός πίνακας που πλαισιώνει τη σελίδα ("Παιδιά της άνοιξης", 1996) είναι έργο της Ζωής Σκιαδαρέση.
