Τα Αριστοτελικά Αίτια στις Σύγχρονες Επιστήμες

Νίκος Ταμπάκης*
«…επισκεπτέον περί των αιτίων, ποία τε και πόσα τον αριθμόν εστίν» ΑΡΙΣΤ. ΦΥΣΙΚΑ 194.b

Εισαγωγή
Αποτελεί σήμερα μάλλον κοινόν τόπον ότι Οντολογία και Γνωσιοθεωρία είναι αξεχώριστες: η περιγραφή του Κόσμου εξαρτάται από τους τρόπους που σκεφτόμαστε, από τους εγγενείς, κοινωνικο-βιολογικούς περιορισμούς στους τρόπους αυτούς, και από τα βοηθητικά, τεχνικά μέσα που έχουμε κατακτήσει για να τους υποστηρίζουμε.
Αφήνοντας κατά μέρος την έννοια της Πραγματικότητας1, θα αναφερθούμε εδώ στο πώς μιλούμε γι’ αυτή. Αυτή η ανάγκη είναι ολοφάνερη στο έργο του Αριστοτέλη που διαφοροποιείται από τους «αρχαίους» φιλοσόφους αποφεύγοντας αποκαλυπτικές ή διαισθητικές οντολογίες -στάση κατ’ εξοχή βιολόγου που δεν παύει να απορεί για το ίδιο τον φορέα της σκέψης.

Τίθεται, λοιπόν, η ανάγκη, όπως και τότε, να εξετάσουμε τους δυο βασικούς τόπους απορίας: γιατί η αλλαγή από κάποιο (Α) στο (Β), πράγμα ή φαινόμενο, και πώς γίνεται αυτή η αλλαγή.

θα μας απασχολήσει ο πρώτος τόπος, η προτροπή «επισκεπτέον…» -και σε ελεύθερη μετάφραση: «πρέπει να εξετάσουμε με πόσες σημασίες το “διότι” απαντά σε ερωτήσεις “γιατί”».

Ο σκοπός του παρόντος δεν είναι αρχαιογνωσικός αλλά μια σύντομη έρευνα μεταφοράς του αριστοτελικού προβληματισμού σε σύγχρονους όρους. Το συμπέρασμα μας θα είναι ότι ο αριστοτελικός κατάλογος αιτίων είναι απροσδόκητα πλήρης – έστω και αν η σύγχρονη μεταφορά δεν είναι πάντα προφανής. Η ιχνηλασία της εξέλιξης των ιδεών δεν έχει μόνον ιστορικό ενδιαφέρον αλλά, κυρίως, ενοποιεί τις θρυμματισμένες αντιλήψεις μας για τον Κόσμο.

Στην ενότητα (Ι) θα απαριθμήσουμε τα αριστοτελικά αίτια με τη βοήθεια ενός παραδείγματος. Στην (II) θα τα συνδέσουμε με την έννοια της Εξήγησης, όπως αυτή εμφανίζεται φιλοσοφικά σήμερα, ενώ στην (III) θα επιχειρήσουμε τη μεταφορά τους στις σύγχρονες επιστήμες – κυρίως, στη θεωρητική Φυσική. Τέλος στην (IV), ως επίλογο, θα επισημάνουμε ότι και αυτή καθαυτή η έννοια της αιτίας ήδη μετασχηματίζεται από την εξέλιξη των επιστημών, παραχωρώντας ένα τουλάχιστο μέρος της στην πιο γενική έννοια της σχέσης.

Ι. Τα 4 Αριστοτελικά Αίτια
Ακολουθώντας δύο τρόπους προσφιλείς στην σκέψη του Αριστοτέλη, επαγωγή και αναλογία, θα επεκτείνουμε ένα παράδειγμα του για να σκιαγραφήσουμε την ταξινόμηση των αιτίων – «ταξινόμηση», διότι η μοναδικότητα του Αριστοτέλη βρίσκεται, νομίζω, στην ικανότητα του να διαιρεί και να κατατάσσει ιδέες και έννοιες, όπως ακριβώς έκανε για τα έμβια. Προσέγγιζε τον Κόσμο ως βιολόγος μάλλον παρά ως φυσικός ή μαθηματικός – έναν Κόσμο γένεσης και φθοράς, όπου άβια, έμβια και ιδέες είχαν τις δικές τους ιστορίες πλεγμένες αδιάλυτα μεταξύ τους.

Ας μεταφερθούμε, λοιπόν, στους κλασικούς χρόνους και στο εργαστήρι κάποιου γλύπτη την ώρα που ένα έτοιμο άγαλμα φορτώνεται στη βοϊδάμαξα για τον Κεραμεικό. Ας αναρωτηθούμε τώρα, μαζί με τον Αριστοτέλη, ποιες είναι οι αίτιες που οδήγησαν σε αυτήν τη στιγμή – «ποια τα ama για το άγαλμα;», θα βλέπαμε, λοιπόν, πρώτα τον γλύπτη, που λάμποντας παραστέκει, ως δημιουργό, ως το «ποιητικόν αίτιον» του αγάλματος, θα βλέπαμε ακόμη τα απομεινάρια του μαρμάρου και θα σκεφτόμαστε τον όγκο του παριανού μαρμάρου ως την «οικείαν ύλην» από όπου ξεπήδησε το άγαλμα – ως το «υλικόν αίτιον». Παρατηρώντας τώρα τη λυπημένη μορφή του νεαρού οπλίτη δίπλα στη βάρκα της Αχερουσίας, συμπεραίνουμε το «ειδολογικόν αίτιον» – πώς το άγαλμα είναι επιτύμβιο και όχι αδριάντας. Τέλος, μαντεύουμε στον συντριμμένον πατέρα που παρήγγειλε το άγαλμα, αυτόν που εμφύτευσε στον γλύπτη το «τελικό αίτίον» – τον σκοπό της δημιουργίας του αγάλματος.

Το παράδειγμα μας επιλέχθηκε για να τονιστεί το βάρος που η αριστοτελική φιλοσοφία έδωσε στο τελικό αίτιον: η παραγγελία του αγάλματος θα μπορούσε να είχε δοθεί σε κάποιον άλλο γλύπτη, το μάρμαρο θα μπορούσε να ήταν και πεντελικό, όμως παραμένει κυρίαρχη η αιτία ο σκοπός του αγάλματος – να κρατηθεί η μνήμη του νέου που έφυγε πρόωρα.

II. Είδη Εξήγησης και Αριστοτελικά Αίτια
Θα επιχειρήσουμε τώρα, πολύ σύντομα, στα καθιερωμένα σήμερα είδη εξήγησης2 να αντιστοιχίσουμε τα αριστοτελικά αίτια.

(i) Αναγωγική- νομοτελική
Στο πνεύμα αυτής της εξήγησης, κυρίαρχης στις επιστήμες αφού αποκλείει τους «από μηχανής θεούς», τα φυσικά φαινόμενα ανάγονται, προκύπτουν και εξελίσσονται ακολουθώντας φυσικούς νόμους – συνήθως σε μαθηματική μορφή. Τα φαινόμενα ριζώνουν σε λογικά αίτια, όπως στο νου του γλύπτη -του ποιητικού αιτίου-νόμοι αισθητικής και τεχνικής διαμορφώνουν το άγαλμα.

(ii) Υλική
Οι φυσικοί νόμοι καθοδηγούν τα φαινόμενα, εφαρμόζονται όμως σε υλικό υπόστρωμα: οι νευτώνιοι νόμοι στους πλανήτες, της υδροδυναμικής στα ρεύματα νερού, της κβαντικής μηχανικής στα στοιχειώδη σωματίδια. Ανάλογα, οι κανόνες αισθητικής και μαρμαρογλυφίας στον όγκο του μαρμάρου – του υλικού αιτίου.

(iii) Μορφογενετική
Οι φυσικοί νόμοι είναι διακριτοί και ομαδοποιούν τα φαινόμενα, δημιουργούν μορφές. Ο φυσικός νόμος διαμερίζεται σε γνωσιακές περιοχές (ηλεκτρομαγνητισμός, μετεωρολογία κ.λπ.). Ιδιαίτερα στη Βιολογία οι νόμοι της φυλογένεσης τονίζουν τα είδη3. Ανάλογα, η γλυπτική διαμορφώνει το είδος των επιτύμβιων, των ανδριάντων, των διακοσμήσεων.

(ίν) Τελεολογική
Η έννοια του τέλους, σκοπού, κυριαρχεί στη φιλοσοφία του Αριστοτέλη αλλά και στην προσέγγιση τους ακόμη και στις φυσικές επιστήμες. (Μια πέτρα πέφτει όχι από τη δύναμη της βαρύτητας, αλλά επειδή το «τέλος» της -η φυσική της προδιάθεση- είναι προς τη γη κ.λπ.). Οι σύγχρονες θετικές επιστήμες έχουν, βέβαια, απεμπολήσει την έννοια του σκοπού, όχι όμως και οι ανθρωπιστικές (ψυχολογία, κοινωνιολογία). Στις πρώτες η προσπάθεια να αποσείσουν την αριστοτελική κληρονομιά διάρκεσε πολύ. Η βιολογία κυριαρχείται από τη ws vitalis μέχρις ότου εδραιωθεί η δαρβίνεια και γενετική προσέγγιση για μια «τυφλή» εξέλιξη. Αλλά και στη θεωρητική φυσική η τελεολογική εξήγηση έχει μακρά ιστορία:

Οι αρχές μεταβλητότητας (variational principles) -όπως, αρχή Fermat, αρχή ελάχιστης δράσης κ.λπ.- είχαν θεαματική μαθηματική επιτυχία. Στη γένεση τους πάντως έθεταν απροκάλυπτα ως φιλοσοφική τους αφετηρία την έννοια του σκοπού σε μια «σοφή Φύση» – μια στάση που αργότερα εξέλιψε, αφού το βάρος εξήγησης πέρασε στο καθαρά μαθηματικό μέρος και μόνον (ουσιαστικά στις εξισώσεις πεδίου), δηλαδή σε μια θετικιστική φιλοσοφική ουδετερότητα.

Αντιστοιχίσαμε ήδη τα τέσσερα αριστοτελικά αίτια με είδη της σύγχρονης θεωρίας εξήγησης, όμως μένουν δύο ακόμη είδη της, τα οποία εντούτοις ανευρίσκουμε διάχυτα στην αριστοτελική φιλοσοφία.

Και πρώτα, τη λεγόμενη αναλογική εξήγηση, αυτό το διαδεδομένο -και όχι μόνο στην καθημερινότητα ή στη φιλολογία- είδος εξήγησης, όπου παρομοιάζουμε το προς εξήγηση πράγμα ή φαινόμενο με κάποιο άλλο οικείο που φαίνεται να έχει παραπλήσια συμπεριφορά. (Π.χ., το αρχικό μοντέλο Rutherford για το άτομο ως μικροσκοπικό ηλιακό σύστημα.) Όμως, ασφαλώς, το είδος αυτό εξήγησης χρησιμοποιείται κατά κόρον και επιδέξια από τον Αριστοτέλη. Π.χ., μελετά το πρόβλημα της δικαιοσύνης4 με αναλογίες από τη Φυσική και κυρίως από την προσφιλή του Βιολογία.

Μένει η ιστορική (narrative) εξήγηση, με απαραίτητο συστατικό τη χρονική εξάρτηση. Είναι πλέον αποδεκτό5 ότι μεγάλα τμήματα Γεωλογίας, Κοσμολογίας και εξέλιξης διαφεύγουν από το πρώτο είδος εξήγησης -της αναγωγικής-νομοτελικής- και απαιτούν το ιστορικό είδος εξήγησης. Και το ίδιο, πολύ περισσότερο, ισχύει για ιστορικά γεγονότα (π.χ., η Γαλλική επανάσταση), όπου είναι κρίσιμη η εξέταση των «αρχικών συνθηκών» του φαινομένου. Αλλά και στη σκέψη του Αριστοτέλη βαραίνει η ιστορικότητα των πραγμάτων, το κατά συμβεβηκός. (Ας θυμηθούμε τον άνθρωπο του που, πηγαίνοντας προς την αγορά για να προσφέρει θυσία, πέφτει επάνω στον δανειστή του…).

Τέλος, τόσο στη σύγχρονη θεωρία Εξήγησης όσο και στον Αριστοτέλη, ισχύει η μίξη των αιτίων: ο Κόσμος είναι απίθανα πολύπλοκος, οι αιτίες συμπλέκονται και η «μοναδική» αιτία υπογραμμίζει την ανθρώπινη αδυναμία της απλοποίησης.

III. Τα 4 Αριστοτελικά Αίτια στις Σύγχρονες Επιστήμες
Στην αναζήτηση μιας μεταφοράς των αριστοτελικών αιτίων στις σύγχρονες επιστήμες θα χρειαστούν δύο σημαντικές έννοιες τους: δυναμικό σύστημα και καταστατικός χώρος.

Η πρώτη ξεκινά από μια γενίκευση της έννοιας του «πράγματος» που μπορεί τώρα να είναι σύνθετο ή απλό, εμπειρικό αντικείμενο ή θεωρητικό κατασκεύασμα. Αν επιπλέον στο γενικευμένο αυτό «πράγμα» δώσουμε χρονική διάρκεια, φτάνουμε στην έννοια του δυναμικού συστήματος (Δ.Σ.) – αρκετά κοντινή στην αρχαία «ον».

Ας φανταστούμε τώρα ότι οι ιδιότητες ενός Δ.Σ. μεταβάλλονται κάθε στιγμή και ότι κάθε ιδιότητα είναι και μια διάσταση ενός φανταστικού χώρου. Έτσι το Δ.Σ. «κινείται» σε αυτόν τον καταστατικό χώρο (ΚΧ) -αντί να λέμε ότι αλλάζει ιδιότητες κάθε στιγμή6. Ουσιαστικά, έχουμε μετατρέψει τη θεμελιακή έννοια της αλλαγής σε μια κίνηση. Η μετατροπή αυτή δεν είναι ένα λεκτικό παιχνίδι αλλά βοηθά να μελετήσουμε την αλλαγή εφαρμόζοντας μεθόδους κινηματικής και δυναμικής, καθιστώντας τον ΚΧ βασικό εργαλείο του μηχανικού και του φυσικού: στον ΚΧ διαγράφεται όλη η ιστορία του ΔΣ, ενώ σε κάθε σημείο της τροχιάς του το ΔΣ εγκλείει εν δυνάμει τις ιδιότητες που θα αναπτύξει στα επόμενα σημεία της διαδρομής του.

(i) Οι παραπάνω εννοιοδοτήσεις μας είναι τώρα αρκετές για να περάσουμε το αριστοτελικό ποιητικό αίτιο στις σύγχρονες επιστήμες. Πράγμάτι, Φυσική, Βιολογία, μαθηματική Κοινωνιολογία κ.λπ. έχουν ουσιαστικά κύριο έργο την κατασκευή μοντέλων, όπου το ερευνούμενο φαινόμενο εξομοιώνεται με ένα ΔΣ στον κατάλληλο ΚΧ. Σε αυτόν τον χώρο επαρκής αιτία (efficient cause) είναι οι εξισώσεις κίνησης του ΔΣ (και γενικότερα οι εξισώσεις πεδίου) – το σύγχρονον «ποιητικό αίτιον» της εξέλιξης του.

(ii) Το υλικό αίτιο εμφανίζεται σήμερα πολύ πιο πολύπλοκο από την αριστοτελική περίπτωση «μάρμαρο -> άγαλμα». Π.χ., γνωρίζουμε, γενικά, ότι η θερμότητα είναι η αιτία της εξάτμισης του νερού όμως ενδεχομένως παραβλέπουμε τον ρόλο της πίεσης7. Ακόμη, το υλικό αίτιο μπορεί να είναι μη ορώμενο, δηλαδή προϊόν θεωρητικής συναγωγής. Π.χ., τα φαινόμενα της θερμοδυναμικής εξηγήθηκαν στατιστικά με την υπόθεση ύπαρξης αόρατων σωματιδίων, πολύ προτού επιβεβαιωθεί με αμεσότερους τρόπους η ατομική θεωρία.

Επίσης, σε πολύ γενικές κρίσεις μας στατιστικής προέλευσης καταφεύγουμε σε αδρές υλικές αιτίες. Π.χ., εξηγούμε την παχυσαρκία των Αμερικανών με την υπερπαραγωγή αραβοσίτου στις Η ΠΑ, ή τον αλκοολισμό των Ρώσων με την υπερπαραγωγή βότκας.

Τέλος -όπως και το σύγχρονο ποιητικό αίτιο που παίρνει τη θεωρητική μορφή φυσικού νόμου της ύλης- το υλικό αίτιο μπορεί να είναι μια θεωρητική παράμετρος που καθορίζει αποφασιστικά την πορεία ενός φαινομένου, π.χ., αν η εξέλιξη του θα είναι χαοτική8.

(iii) To ειδολογικό αίτιο μπορεί επίσης κατάλληλα να γενικευθεί εισάγοντας την έννοια συνθηκών περιθωρίου (boundary conditions) – σημαντική φυσική έννοια που μαζί με τις αρχικές συνθήκες διαμορφώνουν τις λύσεις των εξισώσεων κίνησης (δηλ. του ποιητικού αιτίου). Στο αριστοτελικό παράδειγμα το είδος του αγάλματος καθορίζεται από τις συνθήκες πένθους του εντολέως. Στην περίπτωση ενός συζευγμένου εκκρεμούς το είδος της ταλάντωσης του εξαρτάται από τις συνθήκες σύζευ­ξης. Πιο γενικά, οι συνθήκες περιθωρίου αναφέρονται στους όρους περιβάλλοντος – και, σε ενοιολογικό επίπεδο, στα συμφραζόμενα.

Μια ακόμη φυσική εννοιοδοσία είναι χρήσιμη εδώ: η διάκριση μεταξύ συντηρητικών (conservative) και φθειρομένων (dissipative) δυναμικών συστημάτων. Τα πρώτα δεν επηρεάζονται από τις συνθήκες περιθωρίου.(Π.χ., ο πάγος θα σχηματισθεί σε θερμοκρασία Ο° C, είτε το νερό βρίσκεται σε ποτήρι είτε σε λίμνη – εννοείται, ceteris paribus). Το αντίθετο συμβαίνει στα δεύτερα. (Π.χ., μια πόλη επηρεάζεται από το κράτος, ένα άτομο από τις σχέσεις του.)

(iv) Τέλος, το τελικό αίτιο, όπως αναφέρθηκε και στην § 11, ενώ απομακρύνθηκε από τις φυσικές επιστήμες -τουλάχιστο με την ανθρωπομορφική εμφάνιση του «σκοπού»- εντοπίζεται με φορμαλιστική μορφή στη σύγχρονη θεωρία δυναμικών συστημάτων (ΔΣ), όπου στην έννοια του καταστατικού χώρου (ΚΧ) προστίθεται αυτή του ελκυστή (attractor):

Οι εξισώσεις κίνησης υποχρεώνουν το ΔΣ, από οποιοδήποτε σημείο του ΚΧ και αν εκκινήσει, να καταλήγει σε ένα σημείο μιας ορισμένης περιοχής του ΚΧ, στον «ελκυστή» (Σχ. 1). Ο τελευταίος μπορεί να είναι ένας «παράδοξος ελκυστής» (strange attractor), όπου το σύστημα δεν καταλήγει σε ένα σημείο το Ε αλλά περιφέρεται χαοτικά εντός του. Είναι δυνατόν ακόμη ο ελκυστής να συρρικνωθεί σε ένα μόνο σημείο – π.χ., το σημείο «θάνατος» για ένα βιολογικό σύστημα.

IV. Επίλογος: Από τις Αιτίες στις Σχέσεις
Η εξέταση των αριστοτελικών αιτίων μας οδήγησε -και μάλιστα σε σχεδόν πλήρη αντιστοιχία- σε μια ανάλυση της έννοιας της αιτίας και της χρήσης της στις σύγχρονες επιστήμες. Όμως θα πρέπει να επισημανθεί, κλείνοντας τη σύντομη αυτή μελέτη, ότι ενδεχομένως η προσέγγιση «αιτία-αποτέλεσμα» δεν είναι αναγκαστικά η πιο αληθινή, αλλά ίσως μόνον η πιο εξυπηρετική9. Ήδη, στα τελευταία λίγα χρόνια, θεωρητική Φυσική και Βιολογία έχουν αρχίσει να συνθέτουν μια νέα κοσμοθεώρηση που αντιπαρατίθεται σε αυτήν του κυρίαρχου αναγωγισμού σε βασικές «οντότητες» και «νόμους». Στο νέο κοσμοείδωλο η Φύση -και η γνώση μας γι’ αυτήν- διαμορφώνεται σε επίπεδα, όπου κάποιες ιδιότητες αναδύονται ως αποτέλεσμα αυτο-οργάνωσης στο κατώτερο. Ο Κόσμος ίσως δεν είναι μια τεράστια αλυσίδα αιτίων, αλλά ένα δυναμικό δίκτυο αμφίδρομων σχέσεων10.

Σημειώσεις

10. Κύριο θέμα στα προαναφερθέντα βιβλία μου. Για μια συνοπτική παρουσίαση βλ. περιοδικό ΔΙΚΗ, Φεβρ. 2005: Ταμπάκης, Ν., Από τις Αιτίες στις Σχέσεις.

* Δρ. Φιλοσ., Διπλ. Μηχ. ΕΜΠ