του Άλκη Γαλδαδά
Τι κοινό έχουν οι ποδηλάτες κούρσας με τους φυλακισμένους και με κάτι ψαράκια που λέγονται γύλοι και παίζουν τον ρόλο σκουπιδιάρη για άλλα, μεγαλύτερα ψάρια; Μα, το δίλημμα της συνεργασίας που απασχολεί εξίσου και τους οργανωμένους σε κοινωνία ανθρώπους
Αφήνοντας πίσω τους τη μεγάλη μάζα να αγκομαχά και να ασφυκτιά από τον συνωστισμό, οι δύο ποδηλάτες, αν και τους μένει αρκετός δρόμος ακόμη ως το τέρμα, έχουν ως μοναδικό αντίπαλο ο ένας τον άλλον. Εχουν αρκετή ταχύτητα και λίγο χρόνο για σκέψη. Μπορούν να μη συνεργαστούν (αμοιβαία άρνηση) και ο καθένας να προσπαθήσει να βγάλει τη διαδρομή μόνος του, αλλά τότε επειδή αναγκαστικά κάποιοι από τον σωρό παίρνουν βοήθεια από τους μπροστινούς τους, καθώς αυτοί σχίζουν τον αέρα, θα είναι πιο φρέσκοι και κάποια στιγμή θα έχουν τη δυνατότητα να φθάσουν τους πιο καταπονημένους προπορευόμενους. Υπάρχει και η άλλη λύση: κάποιος από τους δύο πρώτους (ατομική συνεργασία) να οδηγήσει την κούρσα, ενώ ο άλλος με αρκετά λιγότερη προσπάθεια να μένει κολλημένος ακριβώς πίσω του, εκμεταλλευόμενος το ρεύμα που δημιουργεί ο πρώτος. Ετσι και οι δύο θα μένουν μακριά από τον σωρό.
Πλησιάζοντας στο τέρμα, έχουμε πια μια κατάσταση «ο θάνατός σου η ζωή μου» (καταστάσεις μηδενικού αθροίσματος), αν και φαίνεται ότι αυτός που δεν συνεργάστηκε και πήγαινε δεύτερος τώρα έχει πλεονέκτημα διότι είναι πιο ξεκούραστος. Μπορεί, όμως, και να μη γινόταν αλλιώς αν, για παράδειγμα, ο ένας είναι ποδηλάτης με αντοχή αλλά όχι δυνατότητα επιτάχυνσης και ο άλλος το αντίθετο. Αυτός λοιπόν που νομίζουμε «κορόιδο» μπορεί να έχει μόνο αυτή τη λύση για να κερδίσει, αφού θα μένει μπροστά χάρη στην αντοχή του, αποφεύγοντας έτσι τελικά να ανταγωνιστεί τον δεύτερο στην επιτάχυνση, αφού εκεί θα έχανε οπωσδήποτε. Αν ο ποδηλάτης ο δυνατός στην επιτάχυνση αλλά με την κάπως λιγότερη αντοχή δεχόταν να συνεργαστεί και να εναλλάσσονται, θα είχε αυξημένες πιθανότητες νίκης αφού θα ήταν σε κοντινή απόσταση από τον αντίπαλό του λίγο πριν από το τέρμα.
Το δίλημμα του φυλακισμένου
Ενας από τους διασημότερους μαθηματικούς που εμφανίστηκαν στον χώρο, ο Τζον Νόιμαν, αν και δεν ήταν ο πρώτος που το επινόησε, συνέδεσε το όνομά του λίγο πριν από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο με αυτές τις καταστάσεις που, όπως αποδείχτηκε, όχι μόνο εμφανίζονται πολύ συχνά στη ζωή των ανθρώπων αλλά δέχονται και επεξεργασία με μαθηματικά εργαλεία. Το αρχέτυπο όλων αυτών των καταστάσεων έχει μείνει γνωστό ως «Δίλημμα του φυλακισμένου» και σχηματοποιήθηκε περίπου ως εξής: «Δύο συνένοχοι σε μια εγκληματική πράξη συλλαμβάνονται και κρατούνται χωριστά. Στη διάρκεια της ανάκρισης έχουν τη δυνατότητα να σφραγίσουν το στόμα τους και να δεχθούν μια ποινή, π.χ., ενός έτους, την ίδια και οι δύο. Αν ο ένας μιλήσει καρφώνοντας τον άλλον, αυτός αφήνεται ελεύθερος και ο δεύτερος καταδικάζεται σε μια ποινή, π.χ., δέκα χρόνια, πολύ μεγαλύτερη δηλαδή απ' ό,τι αν είχαν και οι δύο αρνηθεί να μιλήσουν. Αν μιλήσουν και οι δύο, φιλοδωρούνται με κάτι ενδιάμεσο, π.χ., πέντε χρόνια.
Η μελέτη αυτών των καταστάσεων που μεταλλάχθηκαν σε πολλές μορφές, καθώς μερικοί άρχισαν να τις ανακαλύπτουν καλά μονταρισμένες μέσα στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων, πήρε διαστάσεις. Από το πώς συνεργάζονται οι ποδηλάτες φθάνουμε στο πώς αντιδρούν οι δύο υπερδυνάμεις, έχοντας τη δυνατότητα οι πρόεδροί τους να εξαπολύσουν ο ένας εναντίον του άλλου πυραύλους ικανούς να καταστρέψουν την άλλη πλευρά. Τι κάνεις λοιπόν εκεί; Πατάς πρώτος το κουμπί, πιστεύοντας ότι ο άλλος δεν θα (καταφέρει να) αντιδράσει; Συνεργάζεστε και δεν δίνει κανείς το σύνθημα της καταστροφής;
Ανάμεσα στις μεταλλάξεις του προβλήματος είχαμε και αυτή που μοίραζε πιθανότητες σε κάθε εκδοχή του «Διλήμματος» και υπολογιζόταν ύστερα από πολλές επαναλήψεις πού αποφάσιζαν να δώσουν το βάρος όσοι συμμετείχαν και ποια ήταν η πιο συμφέρουσα στρατηγική. Για να αποδειχθεί ότι για μία μόνο φορά το να μη συνεργαστείς με τον συγκρατούμενό σου είναι συμφέρον, αλλά για πολλές φορές η συνεργασία ήταν προτιμότερη. Σε πολλές περιπτώσεις, όπως και αυτή με τους ποδηλάτες, το δίλημμα κατέληγε σε πραγματικό αγώνα επιβίωσης όπου ο ένας κέρδιζε οπωσδήποτε, παίρνοντας για τη νίκη του τα πάντα και συμβολικά μια θετική μονάδα και ο άλλος έχανε τα πάντα, παίρνοντας μια αρνητική μονάδα, οπότε οι περιπτώσεις αυτές ονομάστηκαν «μηδενικού αθροίσματος».
Τρώγοντας έρχεται η... συνεργασία
Ναι, υπάρχουν άνθρωποι που κάθονται και παρατηρούν τα ψάρια με άπειρη υπομονή για ατελείωτο χρόνο και σε κάποιες περιπτώσεις οι παρατηρήσεις τους μας διδάσκουν να φερόμαστε καλύτερα ο ένας στον άλλον. Και ας πάρουμε για παράδειγμα μια εργασία η οποία δημοσιεύτηκε μόλις τον προηγούμενο μήνα στο αγγλικό περιοδικό «Nature» (16.10.2008, σελ. 964). Η ιστορία ξεκίνησε από τις παρατηρήσεις σε μια ομάδα γύλων, των μικρών εκείνων ψαριών με τις πολύ όμορφες λεπτές έγχρωμες γραμμές που διατρέχουν παράλληλα το σώμα τους από το κεφάλι ως την ουρά. Αυτά λοιπόν τα ψαράκια τρέφονται από τα παράσιτα που ζουν επάνω στο δέρμα μεγαλύτερων ψαριών και επειδή, όπως φαίνεται, είναι αρκετά ενοχλητικά, αναζητούν οι ίδιοι οι μεγάλοι τους μικρούς για έναν καλό καθαρισμό.
Υπάρχουν μάλιστα θέσεις στους κοραλλιογενείς υφάλους της Ερυθράς Θάλασσας, όπου έγιναν οι παρατηρήσεις, κάτι σαν υποβρύχιοι σταθμοί καθαρισμού όπου μπορεί ο μεγάλος να πάει και εκεί τον περιμένουν για να τον... ξεψειρίσουν οι μικροί, εξασφαλίζοντας με τη σειρά τους ένα καλό γεύμα. Το κακό είναι ότι για τους μικρούς εξαιρετικός μεζές είναι και η γλοιώδης ουσία η οποία περιβάλλει το δέρμα των ψαριών και τους επιτρέπει, ελαττώνοντας την τριβή, να γλιστρούν καλύτερα στο νερό. Αν όμως προσπαθήσουν να αποσπάσουν ένα κομμάτι από αυτό, ο μεγάλος αισθάνεται ένα δυσάρεστο τσίμπημα και στις περισσότερες των περιπτώσεων αντιδρά με ένα βίαιο τίναγμα και με εγκατάλειψη του σταθμού καθαρισμού, οπότε χάνεται το υπόλοιπο γεύμα των μικρών.
Αλλά το πράγμα δεν σταματάει εκεί. Ακόμη πιο προσεκτικές παρατηρήσεις έδειξαν ότι οι μεγάλοι προτιμούν να πηγαίνουν εκεί όπου υπάρχουν καθαριστές και των δύο φύλων που έχουν συγκροτήσει ζευγάρια και αναλαμβάνουν μαζί τον καθαρισμό. Στην περιποίηση από το ζευγάρι έχουμε μικρότερη συχνότητα οδυνηρών τσιμπημάτων, άρα πιο ευχάριστη διαμονή και καλύτερο καθάρισμα. Μεγαλύτερη τάση να... παρασπονδήσουν παρουσιάζουν τα πιο μεγαλόσωμα αρσενικά, ενώ τα μικρόσωμα θηλυκά, όταν τολμήσουν να αρπάξουν κανένα καλό κομμάτι από αυτά που δεν πρέπει, βάζοντας σε κίνδυνο όλο το υπόλοιπο γεύμα και των δύο, δέχονται το κυνηγητό του αρσενικού!
Τις παρατηρήσεις αυτές η ομάδα των επί τόπου ερευνητών τις παρουσίασε σε ένα συνέδριο και ζήτησε από τους θεωρητικούς της συμπεριφοράς να δώσουν εξήγηση. Και βρέθηκε ένας ευφάνταστος σουηδός καθηγητής της Ζωολογίας στο Πανεπιστήμιο της Στοκχόλμης, ο Ούλουφ Λέιμαρ, ο οποίος επεξεργάστηκε τα δεδομένα με βάση τη θεωρία για το «Δίλημμα του φυλακισμένου», για να φανεί ότι η συνεργασία σε ζευγάρια έδινε πλεονεκτήματα και στον... πελάτη, άρα οδηγούσε σε αύξηση της πελατείας, ενώ οι απόπειρες για καλύτερο μεζέ την ελάττωναν. Τα θηλυκά ήταν πολύ λιγότερο επιρρεπή σε αυτή την απάτη, συμβάλλοντας στη βελτίωση των υπηρεσιών, αλλά τα αρσενικά πολύ πιο άγρια απέναντι στον σύντροφό τους αν εκείνος διέπραττε το αμάρτημα.
Το δίλημμα του... φορολογουμένου
Σε μια μακρινή χώρα υπάρχει ένας λαός, τον αποτελούν άνδρες και γυναίκες. Εκεί συχνά έχουν το γενικό πρόσταγμα οι πολιτικοί, οργανωμένοι σε ομάδες, που εκλέγονται για να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στον λαό. Μπορεί και εδώ να υπάρξει ένα δίλημμα. Οι πολιτικοί παίρνουν κάποια χρηματικά ποσά από τους πολίτες, αλλά αν το «δάγκωμα» γίνει πιο μεγάλο απ' ό,τι μπορεί να αντέξει το σώμα του δυστυχούς φορολογουμένου, εκείνος αντιδρά με ένα απότομο τίναγμα και προσπαθεί να (δια)φύγει. Προτιμάει εκείνες τις ομάδες πολιτικών που δαγκώνουν λιγότερο και λιγότερες φορές. Αν το «δάγκωμα» έχει λογικές διαστάσεις, πολίτες και πολιτικοί συνεργάζονται, αν όχι η κάθε ομάδα προσπαθεί να τα βγάλει πέρα μόνη της. Πώς πρέπει να συμπεριφερθούν; Πότε κερδίζει ο καθένας τους περισσότερα σε μια προοπτική χρόνου; Τα ψάρια φαίνεται ότι έχουν βρει τη λύση στο δίλημμα. Στη μακρινή εκείνη χώρα δεν έχουν ψάρια να διδαχθούν από αυτά ή κάτι άλλο συμβαίνει;
πηγή: Το ΒΗΜΑ, 23/11/2008