Πολιτισμικός Διαφορικός Λογισμός

Δημήτρης Ζιαμπάρας

Σε κάθε ανθρώπινη συλλογικότητα συνυπάρχουν η Κοινωνία, η Κοινότητα και το Ιερό ως εκδηλώσεις των ενστίκτων της Επιβίωσης (όπως στην αγέλη), του Ανήκειν (όπως στην κυψέλη) και της Διαιώνισης (όπως στην μυρμηγκοφωλιά). Η ανθρώπινη νόηση είναι αυτή που μετατρέπει την αγέλη σε Κοινωνία, την κυψέλη σε Κοινότητα και την μυρμηγκοφωλιά σε Ιερό. Η αναλογία μεταξύ των τριών αυτών συνιστωσών καθορίζει την πολιτιστική ιδιαιτερότητα. Στην Κοινωνία η Ιστορία καθορίζει τους Εθισμούς των ανθρώπων, όσοι από αυτούς τους εθισμούς καθολικεύονται καταλήγουν σε Κανόνες, δημιουργώντας έτσι την Κοινωνική Ηθική και τους Νόμους, όσοι από αυτούς τους Κανόνες επηρεάζουν την ίδια την Συνέχεια της Κοινωνίας καταλήγουν στους κοινωνικούς Θεσμούς οι οποίοι εκφράζουν την συλλογική Επιθυμία. Στην Κοινότητα ο Μύθος αποκαλύπτει τις Αρετές, δηλαδή τις προϋποθέσεις μετοχής στην Κοινότητα, οι οποίες Ανοίγουν τον δρόμο προς την Αλήθεια, δηλαδή στα Αρχέτυπα, με άλλα λόγια η κοινοτική Αλήθεια έχει πάντοτε χαρακτήρα υποκειμενικό και ταυτόχρονα συλλογικό παραπέμποντας στην ανθρώπινη Ευδαιμονία, κάθε μέλος της Κοινότητας να έχει μέσα του την συλλογική Ευφυΐα της Κοινότητας. Στο Ιερό ο Λόγος φανερώνει στον άνθρωπο τον τρόπο μετοχής στο Ιερό, τα ατομικά του Καθήκοντα, όσα από αυτά καθολικεύονται ονομάζονται Αξίες της κοινωνίας, αυτές οδηγούν τον άνθρωπο στην Αυτονομία και την Ενόραση μιας Εξωανθρώπινης Ευφυΐας, τον Ηρακλείτειο Λόγο.

Σε κάθε όμως υγιή συλλογικότητα οποιασδήποτε αναλογίας η ανθρώπινη μοναδικότητα ποτέ δεν χάνεται, εκδηλώνεται όμως με διαφορετικούς τρόπους. Στην Κοινωνία ο άνθρωπος που συμμετέχει καλείται Εταίρος, ενώ εκφράζει την μοναδικότητά του ως Άτομο. Στην Κοινότητα ο άνθρωπος που μετέχει καλείται Πολίτης, ενώ εκφράζει την μοναδικότητά του ως Πρόσωπο. Στο Ιερό ο άνθρωπος που μετέχει καλείται Αξιωματούχος, ενώ εκφράζει την μοναδικότητά του ως Σοφία. Η ανθρώπινη μετάβαση από την συλλογικότητα στην μοναδικότητα αποτελεί μια πολιτισμική διελκυστίνδα, ένα πολιτιστικό εκκρεμές. Αν Μηδενισμός είναι η απουσία κάθε συλλογικότητας, η οποία νοείται ως ενιαίο όλον και όχι ως απλό άθροισμα κάποιων μελών εν είδει «κλίκας», τότε Άτομο, Πρόσωπο και Σοφία στην προσέγγισή τους στην εικόνα του Θείου αλληλοσυμπληρώνονται οδηγώντας τον άνθρωπο συνεπέστατα στον Μηδενισμό. Αν Ολοκληρωτισμός είναι η αφομοίωση της ανθρώπινης μοναδικότητας σε μια συλλογικότητα, τότε Εταίρος, Πολίτης και Αξιωματούχος στην προσέγγισή τους στο «Όντως Ον», δηλαδή ό,τι αιώνιο και αναλλοίωτο, αλληλοσυμπληρώνονται οδηγώντας τον άνθρωπο συνεπέστατα στον Ολοκληρωτισμό. Ασφαλιστικές δικλίδες και προς τις δύο εφιαλτικές κατευθύνσεις αποτελούν οι έννοιες της Πατρίδας και των Θεμελιωδών Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων.

Το Άτομο εκφράζει την ανθρώπινη ζωώδη φύση και την εμμονή της για το αγαθό της Ελευθερίας, της υπέρβασης των φυσικών περιορισμών. Το Άτομο κατορθώνεται υπερβαίνοντας διαδοχικά τους περιορισμούς της Σάρκας, του Περιβάλλοντος και τέλος της ίδιας της Νομοτέλειας, βλέπε superman, batman, spiderman etc. Στο Άτομο η εικόνα του Θείου είναι η Υπέρβαση της Νομοτέλειας. Το Άτομο καθορίζεται από την αναφορικότητά του απέναντι στην Φύση του (ως Φύση εννοείται ο τρόπος του φύεσθαι, όχι τα όντα του επιστητού), και ο κοινωνικός Εταίρος από την αναφορικότητά του απέναντι στην Κοινωνία. Το Άτομο με τις δικές του δυνάμεις προσπαθεί να ξεπεράσει τους Φυσικούς περιορισμούς, ενώ ο Εταίρος προσπαθεί το ίδιο μέσα από την συμμετοχή του στην Κοινωνία. Στον Εταίρο το «Όντως Ον», είναι η Ιστορική Ασυνέχεια, η Αρχή και το τέλος της Ιστορίας. Η πολιτιστική διελκυστίνδα μεταξύ Ατόμου και Εταίρου αποτελεί εναλλακτικό και αλληλοσυμπληρούμενο δρόμο κατάκτησης της Ελευθερίας. Για αυτό ο Αριστοτέλης όταν έλεγε ότι «άνθρωπος μόνος του είναι ή θεός ή θηρίο», εννοούσε την θετική εξατομίκευση του Ιερού και την αρνητική εξατομίκευση του Ατόμου. Λόγω της σύγκρουσης μεταξύ μητρικής φύσης και εξατομίκευσης θετικής ή αρνητικής, ο ρόλος της γυναίκας σε πολιτιστικά περιβάλλοντα Ιερού ή Ατομικά επιδέχεται περιορισμούς όπως άρρενες Ιερείς ή μεγαλοστελέχη, Άβατο κ.λπ.

Το Πρόσωπο εκφράζει την ανθρώπινη ελλειμματική φύση και την εμμονή της για το αγαθό της Πληρότητας, της συσχέτισης με τον Άλλον. Το Πρόσωπο κατορθώνεται σχετιζόμενο διαδοχικά με τον Φίλο, τον Γνωστό και τέλος με τον ίδιο τον Άγνωστο, βλέπε όλους τους απανταχού φιλάνθρωπους. Στο Πρόσωπο η εικόνα του Θείου είναι η Συσχέτιση με τον Άγνωστο. Το Πρόσωπο καθορίζεται από την αναφορικότητα απέναντι στον Άλλον, ενώ ο Πολίτης από την αναφορικότητα απέναντι στο όλον της Κοινότητας. Το Πρόσωπο προσπαθεί να καταφέρει την πολυπόθητη Πληρότητα μέσα από την ισότιμη σχέση του με τον Άλλον, ενώ ο Πολίτης προσπαθεί το ίδιο μέσα από την ισότιμη μετοχή του στην Κοινότητα. Στον Πολίτη το «Όντως Ον» είναι η Πόλις, η Συλλογική Ευφυΐα της ίδιας της Κοινότητας που βρίσκεται μέσα σε κάθε Πολίτη. Η πολιτιστική διελκυστίνδα μεταξύ Προσώπου και Πολίτη αποτελεί εναλλακτικό και αλληλοσυμπληρούμενο δρόμο κατάκτησης της Πληρότητας. Για αυτό και ο Πλάτων πρότεινε στην ιδανική πολιτεία του την κοινοκτημοσύνη γυναικών και παιδιών, θέλοντας να προκρίνει τον ρόλο του Πολίτη έναντι αυτού του Προσώπου.

Η Σοφία εκφράζει την ανθρώπινη ελλειμματική φύση και την εμμονή της για το αγαθό του Νοήματος, της γνώσης των όντων του Επιστητού και ως εκ τούτου της θέσης και πορείας του ανθρώπου. Η Σοφία κατορθώνεται γνωρίζοντας διαδοχικά τα Οικεία όντα γύρω της, του Κόσμου και τέλους του ίδιου του Απείρου. Στην Σοφία η εικόνα του Θείου είναι η Γνώση του Απείρου. Η Σοφία καθορίζεται από την αναφορικότητα απέναντι στο Επιστητό, ενώ ο Αξιωματούχος από την αναφορικότητα απέναντι στο Ιερό. Η Σοφία προσπαθεί να αποκτήσει το πολυπόθητο Νόημα μέσα από την γνώση του Επιστητού, ενώ ο Αξιωματούχος προσπαθεί το ίδιο πλησιάζοντας εγγύτερα στον Λόγο του Ιερού. Στον Αξιωματούχο το «Όντως Ον» είναι ο Θεάνθρωπος (ή Ημίθεος) του Ιερού. Η πολιτιστική διελκυστίνδα μεταξύ Σοφίας και Αξιωματούχου αποτελεί εναλλακτικό και αλληλοσυμπληρούμενο δρόμο κατάκτησης του Νοήματος. Για αυτό ο Καντ έλεγε ότι «δύο πράγματα με ενδιαφέρουν, ο έναστρος ουρανός πάνω μου και η Ηθική μέσα μου».

Σε κοσμολογικούς όρους μια Κοινότητα προσομοιάζει σε μια συμπαντική Μαύρη Τρύπα και το Ιερό σε ένα Ηλιακό σύστημα. Στην μαύρη τρύπα απειρίζεται η πυκνότητα της ύλης, ενώ στην Κοινότητα απειρίζεται η πυκνότητα της κοινωνίας. Όπως οι γνωστοί νόμοι της Φυσικής ισχύουν σε όλο το σύμπαν εκτός από τις Μαύρες Τρύπες, έτσι και οι γνωστοί νόμοι της Οικονομίας ισχύουν σε όλες τις Κοινωνίες εκτός από τις Κοινότητες. Αυτός είναι και ο λόγος όπου στην ελλαδική πραγματικότητα στην οποία υπερισχύει η Κοινοτική πολιτιστική συνιστώσα δεν λειτουργούν επαρκώς βασικοί νόμοι της Οικονομίας όπως σχέση ανταγωνιστικότητας - τιμής προϊόντων ή η ανάπτυξη της καινοτόμου επιχειρηματικότητας κ.λπ. Μην ξεχνάμε ότι ο πολιτισμός του Αθηναϊκού Δήμου όπου γεννήθηκαν ταυτόχρονα κάποια από τα μεγαλύτερα πνεύματα στην ανθρώπινη ιστορία δεν κατέτασσε την Creativity στις ανθρώπινες αρετές. Στις Μαύρες Τρύπες ισχύουν οι νόμοι της Κβαντομηχανικής, οπότε για την περίπτωση της Ελλάδας μάλλον πρέπει να αναζητήσουμε κάποιο είδος Κβαντοοικονομικής, Κβαντονομικής κ.λπ.

Στην ελλαδική πραγματικότητα παρατηρούμε ότι και στην υποδεέστερη Κοινωνική Πολιτιστική συνιστώσα της, το Ελληνικό «κράτος», δεν λειτουργεί ούτε το αναγκαίο ελάχιστο των κοινωνικών Θεσμών για την συνέχεια της Ελλαδικής συλλογικότητας στο επίπεδο της Ιστορίας. Το πρόβλημα παρουσιάζεται τόσο οξύ που δεν φαίνεται να είναι μόνο σε επίπεδο αστοχίας επιλογής Θεσμών, δηλαδή δυσαρμονίας πολιτεύματος και ελλαδικών ιστορικών Εθισμών (που σίγουρα υφίσταται και αυτό), αλλά δυστυχώς στο βαθύτερο επίπεδο δυσλειτουργίας του ίδιου του Θεσμού ως έννοια. Με άλλα λόγια και άλλους Θεσμούς να υιοθετήσουμε ίσως και πάλι να μην λειτουργούν. Είναι κατανοητό ότι στον ελληνικό πολιτισμό τα πρόσωπα ήταν προτιμότερα των θεσμών, πάντα όμως σε όλες τις συλλογικότητες είναι απαραίτητη η παρουσία και των δύο, έστω και κατά ένα ελάχιστο. Ο Θεσμός πραγματώνει την ιστορική συνέχεια μιας κοινωνίας ανεξάρτητα από συγκεκριμένα πρόσωπα ή αριθμό προσώπων.

Το ανάλογο του κοινωνικού Θεσμού στην ελληνική γλώσσα είναι το Απαρέμφατο, το οποίο είναι ονοματικός τύπος του ρήματος που δε φανερώνει το πρόσωπο του υποκειμένου ή τον αριθμό των προσώπων. Συμπτωματικά(!;) παρατηρούμε πως το Απαρέμφατο έχει εξαφανισθεί από την νεοελληνική γλώσσα. Στην αρχαία ελληνική το απαρέμφατο χρησιμοποιούνταν ευρύτατα, άρχισε να εκλείπει κατά τους Αλεξανδρινούς χρόνους, το τέλος της κλασικής αρχαιότητας και την απαρχή της περιόδου της παγκόσμιας ιστορίας γνωστής ως Ελληνιστικής. Στα Βυζαντινά χρόνια άρχισε να διαμορφώνεται παράλληλα στη δημώδη γλώσσα ένας πολύ απλός τύπος απαρεμφάτου, καθώς ο κόσμος έλεγε και έγραφε π.χ. «δεν επιτρέπεται το φαγεί ή το πιεί» εννοώντας με αυτό τον έναρθρο τύπο το απαρέμφατο, την άκλιτη μορφή του ρήματος. Η έκλειψη του απαρεμφάτου και η αντικατάστασή του από δευτερεύουσες προτάσεις και πιο αναλυτική σύνταξη παρατηρείται επίσης σε πολλές βαλκανικές γλώσσες όπου και εκεί οι Θεσμοί είναι προβληματικοί. Στην Κύπρο που οι Θεσμοί λειτουργούν σαφώς καλύτερα το απαρέμφατο είχε μακροβιότερη ιστορία.

Μήπως το τίμημα της ανωριμότητας του Μεγάλου Αλεξάνδρου που μετάλλαξε τον πρωταρχικά Κοινοτικό ελληνικό τρόπο ζωής σε Ιερό να ήταν η παρενέργεια της έκλειψης του απαρεμφάτου και η δυσκολία συστάσεως Θεσμών έκτοτε; Μήπως δολοφονήθηκε για αυτό από κάποιους που έβλεπαν πολύ μακριά; Υπάρχει άλλωστε η υποψία ότι στην δολοφονία του Μ. Αλεξάνδρου ήταν αναμεμιγμένος και ο Αριστοτέλης. Ισχύει η ίδια συσχέτιση μεταξύ της περιορισμένης χρήσης της Μετοχής στον νεοελληνικό λόγο και της προβληματικής εφαρμογής των Νόμων στο ελλαδικό κρατίδιο; Ακόμη δυσκολότερο να απαντηθεί το ερώτημα αν επεμβαίνοντας στην ελληνική γλώσσα θα είχαμε βελτίωση αυτών των κοινωνικών δυσλειτουργιών.