Τάκης Καμπύλης
Ενας, ο κορυφαίος, Ελληνας φυσικός της εποχής μας, που δεν ζει (βεβαίως) στην Ελλάδα, φέρεται να περιέγραψε το πολυαναμενόμενο και (ιδιαίτερα προβεβλημένο) πείραμα στο CERN (την προσεχή Τετάρτη) με το ακόλουθο ανέκδοτο: «Θυμίζει τον μεθυσμένο που ανακαλύπτει φεύγοντας από το μπαρ ότι έχασε το πορτοφόλι του κι αρχίζει να ψάχνει στο ρείθρο του πεζοδρομίου. Τον βλέπει ένας περαστικός και τον ρωτάει:
- Τι ψάχνεις;
- Το πορτοφόλι μου.
- Πού το έχασες;
- Εκεί (και δείχνει στο απέναντι πεζοδρόμιο!).
- Και γιατί δεν ψάχνεις εκεί;
- Διότι εδώ έχει φως.»
Σχεδόν όλοι οι σημαντικοί φυσικοί της εποχής μας ουδέποτε καλλιέργησαν προσδοκίες περί της «εξήγησης των πάντων» - ούτε βέβαια μέσα από το φαραωνικών διαστάσεων πείραμα του CERN, εν τούτοις το μέγεθος του πειράματος δικαιολογεί αυτή την υπερβολή. Ο Ιων Σιώτης (ΕΚΕΦΕ «ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΣ», πρώην πρόεδρος του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών) πιστεύει πως πρόκειται περισσότερο για ένα «τέλος εποχής» σε μια συγκεκριμένη διαδρομή της Φυσικής. «Το πείραμα αυτό είναι οριακό. Με τη σημερινή τεχνολογία είναι μάλλον αδύνατο να κατασκευαστεί ένας ακόμη μεγαλύτερος υπερεπιταχυντής. Ο χώρος αφαρμογής ενός ακόμη μεγαλύτερου πειράματος απαιτεί ένα τούνελ 500 χιλιομέτρων».
Το μεγάλο ζητούμενο είναι να επαληθευτεί η ύπαρξη του απόλυτου μικρού. Δηλαδή να «μετρηθεί» το μικρότερο κομμάτι «ύλης - ενέργειας», το σωματίδιο Higgs.
Η Φυσική προσπαθεί να φθάσει εκεί που «έφθασε»(;) η Βιολογία. Αν τα στοιχειώδη σωματίδια αποτελούν το Αγιο Δισκοπότηρο της Φυσικής, το αντίστοιχο Δισκοπότηρο στη Βιολογία είναι το γονίδιο. Η Βιολογία όχι μόνο έφθασε μέχρι τον διπλό έλικα, αλλά μελέτησε και την αλληλουχία του γονιδίου και προσπαθεί (γράφει ο Φώτης Καφάτος, εκ των κορυφαίων μοριακών βιολόγων) να συναγάγει τη λειτουργία του εισάγοντάς το σε ένα κύτταρο ή σ' έναν οργανισμό απ' όπου φυσιολογικά απουσιάζει.
Εν αρχή ην το «πορτοκάλι»
Ενα αγαπημένο παράδειγμα πολλών ερευνητών: τόσο το πορτοκάλι όσο και το μήλο αποτελούνται από τα ίδια «υλικά» - άνθρακα, οξυγόνο, άζωτο, κ.λπ. Ο άνθρακας του μήλου δεν είναι διαφορετικός από τον άνθρακα του πορτοκαλιού. Είναι η διαφορετική του θέση στην κυτταρική δομή που δημιουργεί άλλοτε την «ιδιότητα» μήλο και άλλοτε την «ιδιότητα» πορτοκάλι. Δηλαδή, το κρίσιμο ζήτημα είναι μεν η βάση, ο διπλός έλικας, αλλά το δισκοπότηρο είναι η εξήγηση. Το «γιατί»: το ερώτημα είναι οι ιδιότητες που δίνουν οι κάθε φορά διαφορετικές θέσεις των βάσεων στην έλικα του DNA.
Η μεγάλη διαδρομή της Φυσικής ήταν και είναι πιο δύσκολη. Στο επίπεδο των κουάρκς (και αντικουάρκς) εξηγεί ο Ιων Σιώτης (τα οποία τα αποκαλούμε καταχρηστικά «σωματίδια» - είναι στιγμιαίες συγκεντρώσεις ενέργειας) ο αριθμός τους δεν είναι σταθερός, διότι όταν επιχειρούμε να τα «μετρήσουμε» δημιουργούμε ταυτόχρονα νέα. Η σύγχρονη Φυσική αναγνωρίζει έξι ζεύγη κουάρκς, ας πούμε έξι οικογένειες. Ομως η 2η από την 1η οικογένεια διαφέρουν, φέροντας μια διατηρούμενη -διακριτή- ιδιότητα. Το ερώτημα είναι αν αυτές οι διαφορές είναι εγγενείς και γιατί. Τα έξι ζεύγη κουάρκς διαφέρουν επίσης και ως προς τη «μάζα». Με το πείραμα λοιπόν στο CERN (ένα από τα σημαντικά) αναμένεται να εντοπισθεί το «σωματίδιο Higgs» και έτσι να εξηγηθεί γιατί οι μάζες των τριών ζευγών κουάρκς είναι διαφορετικές. Αλλά το κεντρικό ερώτημα είναι για τις διατηρούμενες ιδιότητες των κουάρκς. Παραλληλίζοντας με τη Βιολογία, ο «έλικας» της Φυσικής κρύβεται στις διατηρούμενες ιδιότητες των κουάρκς κι όχι στη «μάζα». Προφανώς, βέβαια θα είναι μεγάλο ζήτημα ο εντοπισμός του σωματιδίου Higgs. Kάθε τέτοιο πείραμα -καταλήγει ο Ιων Σιώτης- προσθέτει γνώση, μας φέρνει πιο κοντά σε ερμηνεία του κόσμου ενώ υπάρχουν και οι δεκάδες παράπλευρες πρακτικές εφαρμογές μετά από ένα τέτοιο πείραμα.
Ομως το πείραμα στο CERN (δύο είναι τα κορυφαία αυτή τη στιγμή, το ΑTLAS και το CMS) ανοίγει έναν ακόμη διάλογο: σε κάθε ένα από τα προγράμματα αυτά μετέχουν περίπου 150 - 200 ξεχωριστοί φορείς, περίπου 2.000 επιστήμονες και άλλοι τόσοι τεχνικοί. Πολλές φορές οι υπογραφές σε ένα άρθρο, μια ανακοίνωση, είναι περισσότερες από τις λέξεις της ανακοίνωσης. Συνήθως αντί αυτών υπογράφει η «ομάδα». Αραγε αυτό δεν οδηγεί σε μια μορφή αλλοτρίωσης στον πυρήνα της επιστημονικής έρευνας; Τα τεράστια προγράμματα -υποστηρίζεται- δεν επιτρέπουν στον ερευνητή να διεκδικήσει κάτι περισσότερο από ένα γρανάζι σ' έναν μηχανισμό αναζήτησης. Αραγε αυτό τελικά δεν στερεί τη χαρά της ανακάλυψης σ' έναν νέο επιστήμονα; Και μήπως στερεί και το δικαίωμα στην ανακάλυψη;
Το CERN ξεκίνησε σαν η ενοχική αντίδραση σημαντικών ανθρώπων της Φυσικής μετά την ατομική βόμβα. Για να διασφαλιστεί η έρευνα μακριά από χρήσεις ή κατευθυντήριες γραμμές εκτός ακαδημαϊκής κοινότητας. Ωστόσο, ο «ιός της Βιολογίας» φαίνεται ότι χτυπά και τη Φυσική.
Και ο «ιός της Βιολογίας»
Το πιο γνωστό σκίτσο εποχής δημοσιεύτηκε πριν από λίγα χρόνια σε αμερικανική εφημερίδα: Σε ένα γραφείο γενετιστών όπου ήταν αναρτημένα διάφορα γονίδια (της ευφυΐας, του καρκίνου κ.λπ.) εισβάλλει ένας άλλος γενετιστής και αναγγέλλει: «Βρήκα το γονίδιο που μας κάνει να πιστεύουμε πως το γονίδιο ευθύνεται για τα πάντα».
Η χαρτογράφηση του 99,9% του ανθρώπινου γονιδιώματος προβλήθηκε ως «τελική ευθεία» της Βιολογίας, περίπου ως το bing bang της ζωής. Εστω κι αν η υποσημείωση έλεγε πως το υπόλοιπο 0,1%, που ξεχωρίζει τον κάθε άνθρωπο, ισοδυναμεί με διαφορές που περίπου χωρούν σε κάμποσες χιλιάδες τηλεφωνικών καταλόγων.
Ιδίως με την ανάπτυξη της βιοϊατρικής, πολλοί σημαντικοί γενετιστές αναγνωρίζουν μια σύγκρουση μεταξύ δύο σημαντικών αξιών που συναντάμε σε κάθε σύστημα υγείας: ανάμεσα στην επιδίωξη της επιστημονικής προόδου με σκοπό την εξασφάλιση καλύτερης υγείας μέσω της έρευνας και της τεχνολογίας και στην επιδίωξη του κοινωνικού στόχου της ισοκατανομής αυτών των ωφελειών στους πολίτες. Οι μεγάλες εταιρείες και τα προγράμματα που «πουλάνε», δηλαδή νέες «εξωτικού τύπου», καθώς και σχετικά εύκολες ανακαλύψεις, φαίνεται πως εντείνουν τη ρήξη μεταξύ προόδου και ίσων δικαιωμάτων υγείας.
Ακόμη κι αυτή η περιπέτεια της χαρτογράφησης του γονιδιώματος πέρασε από χίλια μύρια κύματα που δημιούργησε η ιδιωτική Celera σε ανταγωνισμό με τους επιστήμονες του Ομοσπονδιακού (παράλληλου) προγράμματος.
Υποστηρίζεται ότι κάθε κοινωνία έχει την επιστήμη που της αξίζει. Δηλαδή οι βασικές επιστημονικές κατευθύνσεις χαρακτηρίζονται από τις αξίες και τη διαθεσιμότητα της κοινωνίας απέναντι στο «νέο». Θα ήταν αδιανόητη η παραγωγή του χαπιού αντισύλληψης, αν η κοινωνία δεν το αποδεχόταν. Αλλά και η συγκεκριμένη επιστημονική ανακάλυψη επίσης δημιούργησε νέες κοινωνικές σχέσεις και άλλαξε την κοινωνία.
Ωστόσο, η βάση της κοινωνίας μας είναι βαθιά καχύποπτη απέναντι στην επιστήμη. (Μην ξεχνάμε ότι η απώλεια του Παραδείσου προήλθε από το «μήλο της γνώσης»). Οπως θα πει ο Αχιλλέας Μητσός (πρώην διευθυντής Ερευνας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής) «ζούμε το εξής παράδοξο: η κοινωνία ζητεί όλο και πιο γρήγορες απαντήσεις από την επιστήμη, αλλά την ίδια στιγμή έχει μια δυσπιστία να αποδεχθεί τα αποτελέσματά της (βλέπετε σχετικά με τα μεταλλαγμένα τρόφιμα και με τα βλαστοκύτταρα).»
Η επιστήμη αντικατέστησε τον Θεό (ή, στην καλύτερη γι' αυτόν περίπτωση, μπορεί να τον περιγράψει). Δίνει μία ερμηνεία του κόσμου - πολλές και διαφορετικές μέχρι σήμερα ακριβώς επειδή πάντα ξεπερνούσε τα δόγματα.
Τον 20ό αιώνα οι λεγόμενες σκληρές επιστήμες (Φυσική, Βιολογία, Χημεία κ.λπ.) τα πήραν περίπου όλα: χρήματα, προγράμματα, δόξα. Κατηύθηναν τον (δυτικό) κόσμο σε μια περίοδο αδιαμφισβήτητης προόδου και ευημερίας. Αλλά, εδώ, ο Αχιλλέας Μητσός θέτει ένα ερώτημα: «Η τρομοκρατία μπορεί να αντιμετωπιστεί με τη Φυσική ή τη Βιολογία;»
Πριν από μερικά χρόνια είχε αιφνιδιάσει σε ένα συνέδριο στη Μόσχα λέγοντας πως «αν ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος κερδήθηκε από τη Βιολογία και ο Β΄ από τη Φυσική, ο επόμενος θα κερδηθεί από τις κοινωνικές επιστήμες».
Μπορεί τα «πρότζεκτ» των κοινωνικών επιστημών να μην είναι τόσο λαμπερά, τόσο τηλεοπτικά, αλλά μόνο έτσι μπορεί και να γεφυρωθεί το χάσμα μεταξύ της γοργής επιστημονικής προόδου και της αυξανόμενης δυσπιστίας των κοινωνιών. Οχι γιατί είναι «πολλά τα λεφτά», αλλά γιατί είναι -ακόμη- πολλά τα ερωτήματα…
Ιnfo
- European Molecular Biology Laboratory «Το μέλλον των βιοεπιστημών», Ηράκλειο 2005, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
- Richard Lewontin «Δεν είναι απαραίτητα έτσι», Αθήνα 2002, εκδ. Κάτοπτρο
- Ιan Stewart «Παίζει ο Θεός ζάρια;», Αθήνα 1998, εκδ. Τραυλός
- Gerald Huther «H βιολογία του φόβου», Αθήνα 2007, εκδ. Πολύτροπο
- Ilya Prigogine «Το τέλος της βεβαιότητας», Αθήνα 1997, εκδ. Κάτοπτρο
- Luc Ferry, Jean Didier Vinsent «Τι είναι ο άνθρωπος; Η βιολογία συνομιλεί με τη φιλοσοφία», Αθήνα 2005, εκδ. Κριτική
- Γεωργίου Κουσούλη «Με θέμα το Bing Bang», Αθήνα 2007, Μεταμεσονύκτιες Εκδόσεις
πηγή:"Καθημερινή", 07-09-2008
