« Η θεμελιώδης ώθηση πού θέτει και διατηρεί την καπιταλιστική μηχανή σε κίνηση είναι οι ανάγκες για νέα καταναλωτικά αγαθά… αυτή η συνεχής ανάγκη για το νέο διαρκώς διεγείρει, καταστρέφει την παλιά δομή. Ο καπιταλισμός είναι η αιώνια θύελλα τής δημιουργικής καταστροφής»
Με την παραπάνω οξυδερκή διαπίστωση ο διάσημος Αυστριακός οικονομολόγος Γιόζεφ Σουμπέτερ (1883-1950) στο βιβλίο του, Καπιταλισμός, Σοσιαλισμός και Δημοκρατία, προέβλεψε ότι η καταναλωτική καινοτομία είναι η ατμομηχανή της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Ο δημόσιος διάλογος έχει κατακλυστεί τα τελευταία χρόνια από άρθρα και αναλύσεις, ειδικών και μη, ανεξαρτήτως ιδεολογικής απόχρωσης, που η κοινή τους συνισταμένη είναι η λατρεία της καινοτομίας. Η φετιχιστική λατρεία της καινοτομίας στηρίζεται σε ένα αυταπόδεικτο επιχείρημα, η καινοτομία είναι πρόοδος. Ως εκ τούτου το συμπέρασμα είναι σαφές και ενέχει θέση νόμου: όποιος είναι ενάντια στην καινοτομία είναι οπισθοδρομικός, εχθρός της τάσης του ανθρώπου για συνεχή εξέλιξη. Το άρθρο αυτό είναι οι σημειώσεις ενός αιρετικού του δόγματος ότι η καινοτομία είναι πρόοδος. Αν πρόοδος είναι η πεποίθηση ότι διαμέσου της καινοτομίας το αύριο είναι καλύτερο από το χθες, επειδή καταναλώνουμε περισσότερα προϊόντα πού έχει προγραμματιστεί ο θάνατος τους, τότε οικοδομούμε ένα πολιτισμό των απορριμμάτων.
Η καινοτομία βέβαια προσφέρει ένα πλεονέκτημα, αυτό της εξελικτικής προσαρμογής με ευελιξία σε ένα μεταβαλλόμενο περιβάλλον. Η μεταβολή όμως του περιβάλλοντος δεν τρέχει με την ταχύτητα του φωτός και για αυτό η προσαρμογή στην μεταβολή δεν γίνεται μέσω ενός αχαλίνωτου ατομικισμού και του συνοδοιπόρου του, του εξατομικευμένου καταναλωτισμού, της άμεσης δηλαδή ικανοποίησης των επιθυμιών και απόλαυσης των ηδονών ,αλλά μέσω της κτήσης και κατανάλωσης αγαθών που καλύπτουν τις βασικές μας ανάγκες και προσφέρουν την υπόσχεση της ασφάλειας, εξυπηρετούν τα μακροπρόθεσμα συμφέροντα μας. Για να εξυπηρετεί όμως η παραγωγή, η κτήση και η κατανάλωση τα μακροπρόθεσμα συμφέροντα μας πρέπει τα αγαθά αυτά να είναι ποιοτικά, ανθεκτικά και επισκευάσιμα. Γιατί όμως δεν σχεδιάζονται και δεν επιλέγονται σήμερα εκείνες οι καινοτομίες που επιτρέπουν μια βιώσιμη προσαρμογή του ανθρώπου στις αλλαγές του περιβάλλοντος, αλλά η καινοτομική δραστηριότητα εστιάζει στον σχεδιασμό και την παραγωγή αγαθών που έχουν αποκλειστικό στόχο την εφήμερη απόλαυση επιθυμιών και ηδονών; Γιατί οι θεσμοί με την σειρά τους, οι επίσημες πολιτικές ευνοούν την χρηματοδότηση της καταναλωτικής καινοτομίας;
Το σύνολο σχεδόν της καταναλωτικής καινοτομίας σήμερα έχει ως στόχο την καταστροφή της μακροβιότητας των αγαθών και των υποδομών, που εκτός των άλλων ξοδεύει ανελέητα τους περιορισμένους πόρους του πλανήτη. Η καταναλωτική καινοτομία σχεδιάζεται με μοναδικό γνώμονα την προγραμματισμένη βραχυβιότητα των προϊόντων, την συντόμευση του κύκλου ζωή τους, τον προγραμματισμένο θάνατο τους. Σήμερα τα προϊόντα κατασκευάζονται με τέτοιο τρόπο ώστε να περιέχουν τον προγραμματισμένο θάνατο τους είτε πρόκειται για οικιακές συσκευές είτε για κινητά τηλέφωνα , ηλεκτρονικούς υπολογιστές και αυτοκίνητα. Σε έρευνα που πραγματοποιήθηκε στις εταιρίες κινητής τηλεφωνίας nokia,Samsung και Lg για τα κόστη αντικατάστασης και επιδιόρθωσης των εξαρτημάτων των κινητών αποκαλύφθηκε ότι στα φθηνότερα κινητά(30 ευρώ) το κόστος συντήρησης είναι ασύμφορο, είναι τριπλάσιο από το να αγοράσεις ένα άλλο μοντέλο, στα κινητά μεσαίου κόστους(100 ευρώ) τα κόστη των εξαρτημάτων είναι όσο η αγορά ενός καινούργιου, ενώ στα κινητά υψηλού κόστους(400 ευρώ) η συντήρηση και η επισκευή κοστίζει το 60% της αρχικής τιμής αγοράς. Η σχεδιασμένη μέσω της καινοτομίας θνησιμότητα των προϊόντων είναι η συνταγή για να δημιουργείται νέα ζήτηση των προϊόντων. Η κοινωνία της απεριόριστης κατανάλωσης μέσω της καινοτομίας απαξιώνει την ανθεκτικότητα, ως χαρακτηριστικό των αγαθών, ταυτίζοντας την με το παλιό και το ακατάλληλο, στη συνέχεια μειώνει τεχνητά το προσδόκιμο ζωής ενός προϊόντος και μέσω του μάρκετινγκ δημιουργεί μια καταναλωτική κουλτούρα που αποθεώνει το σημερινό προϊόν και αρνείται το χθεσινό. Αυτή η διαρκής ανανέωση των προϊόντων έχει ως στόχο να αισθανόμαστε συνεχώς στερημένοι, δυστυχείς, σε αναμονή για την νέα γενιά καινοτομιών, να χρειαζόμαστε πάντα περισσότερα και να μην έχουμε ποτέ αρκετά.
Η καταναλωτική καινοτομία υπονομεύει την ανθρώπινη ανάγκη για σταθερότητα και μακροπρόθεσμο σχεδιασμό, την παρουσιάζει ως στασιμότητα και οπισθοδρόμηση, προωθεί την ανηλεή πρωτοτυπία εις βάρος της ανθεκτικότητας. Η καινοτομία καταστρέφει συστηματικά την αιώνια σοφία των ανθρώπων και των κοινοτήτων, που θεωρούσε ότι τα γερά είναι καλύτερα και τα λίγα είναι αρκετά. Τα διαρκή, ανθεκτικά, στέρεα και απρόσβλητα από την φθορά του χρόνου αγαθά δίνουν στην κοινωνία ένα αίσθημα μακροπρόθεσμης αναπαραγωγής, σταθερότητας και ασφάλειας από τις ιδιοτροπίες της μοίρας. Στον αντίποδα αυτής της σοφίας για ανθεκτικά αγαθά και υποδομές, που προσφέρουν σταθερότητα και ασφάλεια, η καινοτομία εστιάζει στην εφήμερη απόλαυση επιθυμιών που γεννά με την σειρά της την αιώνια αίσθηση του ανικανοποίητου. Είναι πρόοδος η εσπευσμένη αντικατάσταση των αγαθών, ο καταναλωτικός ατομικισμός και ηδονισμός, το κυνήγι της καινοτομίας, ο δανεισμός χρημάτων για να αγοράσουμε προϊόντα που είναι προγραμματισμένα να χαλάσουν;
Ο ζωγραφικός πίνακας που πλαισιώνει τη σελίδα ("I Love Me") είναι έργο της Brigitte Πολέμη.
Ο φετιχισμός τής καινοτομίας – καί τής μονόπλευρης άρνησής της
Αγαπητέ Κύριε Ναξάκη,
Φοβάμαι οτι η ανάλυσή σας είναι 1) ιδεολογικά φορτισμένη από κατάλοιπα μιάς απαξιωτικής τών νέων τεχνολογικών εξελίξεων / προϊόντων νοο-τροπίας, ίσως καί λόγω μιάς ανέκαθεν ( ; ) αντιθετικής σας πρός αυτήν αντίληψη αξιακής απαξίας, καί φοβίας τού καινούργιου, μέ πλήρη παράλειψη / αποσιώπηση τών (πολλαπλάσιων τών διεκτραγωδούμενων) θετικών γιά τήν δυνατότητα ανάλωσης τής ζωής μας σέ πνευματικότερους στόχους (απ’ ό,τι η βιοτική επιβίωση), καί 2) εστιασμένη, αποκλειστικά καί μόνον, στήν “θέαση τής σκοτεινής όψης τής Σελήνης”, μέ τήν χαρακτηριστική της ωχρότητα – καί ελλειπτικότητα – φωτισμού της τών επίγειων πραγμάτων.
Γι’ αυτό επιμένετε ν’ ασχολείσθε καί νά σχολιάζετε π.χ. γιά τό κόστος επισκευής ενός κινητού, αντί γιά τήν “επανάσταση διευκόλυνσης” ΚΑΙ ΣΤΙΣ ΔΙΚΕΣ ΣΑΣ επικοινωνίες που αυτό σάς χάρισε.
Θά μού επιτραπεί νά σημειώσω, στά πλαίσια ενός διαλόγου, αντιρρητικού μέν, αλλά μέ πρόθεσή μου τήρησης εντός αποδεκτών – καί, πάντως, καλοπροαίρετων – ορίων, οτι η “αιρετικότης τού δόγματός σας” δέν έγκειται στό οτι “η καινοτομία ΔΕΝ είναι πρόοδος”, αλλά στήν άρνησή της καθ’ εαυτήν καί σέ επιλησμοσύνη καί παραγνώριση τού “Κατακυριεύσατε”.
Μέ συγχωρείτε, σάς παρακαλώ, άν πιστεύετε οτι δέν τήρησα – κατά τήν διατύπωση τής έντονης διαφωνίας μου πρός τά μονόπλευρα γραφόμενά σας – τήν απαραίτητη ψυχραιμία, ηρεμότητα καί ευγένεια (τά προσπαθώ όλα).
Καλή συνέχεια τού καλοκαιριού σας (μέ τό κινητό σας ανοιχτό, γιά νά “υποδέχεται” τά μηνύματα αγάπης καί ελπίδας τών συνανθρώπων σας – αλλά καί τήν αναγγελία θυελλωδών καιρικών φαινομένων, που σώζει ζωές)
Φαντάζομαι εκείνο στο οποίο εστιάζει το κείμενο, αλλά κατά τη γνώμη μου δεν το επισημαίνει επαρκώς – αστοχώντας σε σχέση με τον τίτλο – δεν είναι η ίδια η καινοτομία αλλά ο φετιχισμός της. Στο τέλος, ο αρθρογράφος, μοιάζει περισσότερο απορριπτικός ως προς την καινοτομία καθαυτήν, παρά προς το φετιχισμό. Ωστόσο, είναι διαφορετικό πράγμα η καινοτομία ως υλοποίηση της ανθρώπινης επινοητικότητας και διαφορετικό πράγμα: (α) τα βαθύτερα κίνητρά της, αν είναι δηλαδή η γνήσια ανθρώπινη ανάγκη ή το να βγάλουμε περισσότερα φράγκα και (β) (σχεδόν ισοδύναμο) ο τρόπος με τον οποίο η καινοτομία εισάγεται στο ανθρώπινο πεδίο μέσω της αγοράς, αν δηλαδή εισάγεται διαμιάς ή καθ’ έλλειψη, ώστε να μπορεί κανείς να ξαναπουλά το ίδιο προϊόν, επανειλημμένα. Αν π.χ. η κινητή τηλεφωνία είναι καινοτομία, οι αναρίθμητες εφήμερες συσκευές που παρουσιάζονται ως καινοτόμες δεν είναι απαραίτητα, αλλά πρόκειται περί μιας μπαρούφας και μισής. Το απλό και πρακτικό γεγονός ότι η αντικατάσταση μιας συσκευής είναι φθηνότερη από την επισκευή της δε σημαίνει σε καμία περίπτωση πως η νεότερη συσκευή είναι καινοτόμα και οφελιμότερη. Νομίζω είναι τίμιο να παραδεχτούμε ότι η πίεση της αγοράς δεν είναι πάντα προς ουσιαστικά καλύτερα προϊόντα, παρά μόνο κατ’ επίφαση. Επιπλέον, το πρόσκαιρο ατομικό κέρδος μετριάζεται πολύ συχνά από τη μακροπρόθεσμη και συνολικότερη βλάβη, όπως π.χ. του περιβάλλοντος. Επομένως, νομίζω πως θα ήταν ευστοχότερη μια κριτική του άρθρου – αν υπάρχει – η οποία να αντικρούει την ουσία : είναι ή πρέπει να είναι η καινοτομία αυταξία και αυτοσκοπός; έχει πράγματι φετιχοποιηθεί; κι αν όχι καλώς, αν ναι τότε είναι όντως δεινό ή δεν τρέχει κάστανο και μικρό το κακό;
Πολύ εύστοχο και μεστό κείμενο. Δυστυχώς, αυτή η “καινοτόμος” νοοτροπία για τα υλικά αγαθά υποβαθμίζει ανεπανόρθωτα την ποιότητα ζωής μας και κυρίως μολύνει και τη σκέψη μας, ακριβώς διότι διαστρέφει τον τρόπο που εκτιμάμε και αξιολογούμε τα πράγματα, και πολύ φοβάμαι, προοδευτικά ακόμη και τα πρόσωπα και τα γεγονότα.
Θά ήθελα νά ευχαριστήσω θερμότατα τόν αγαπητό Κύριο Γεώργιο Καστρινάκη γιατί μέ τήν επιλογή του τού ζωγραφικού πίνακα, που κοσμεί αυτό τό άρθρο, μού “έδειξε” τήν οδό γνωριμίας μέ τό έργο καί τήν προσωπικότητα τής δημιουργού τού έργου, τής εικαστικής τού “Δια-προσωπικού Α-προσώπου” (άς μού επιτραπεί νά τήν “κατηγοριοποιήσω” έτσι), στήν συνέχεια καί εξέλιξή του τής εκφραστικής της νοηματοδότησης.