Ο Πολιτισμός της ευχέρειας

13
1190

Οι Δυτικές κοινωνίες εισέρχονται πλησίστιες στον πολιτισμό της ευχέρειας. Ενώ όλοι οι μέχρι τώρα πολιτισμοί ήσαν πολιτισμοί της δυσχέρειας. Η διαφορά είναι κρίσιμη. Διότι η δυσχέρεια συνθέτει τους πολιτισμούς, η δε ευχέρεια τους αποσυνθέτει.

Βέβαια, ο πολιτισμός έγινε από τον άνθρωπο για να μετατρέψει τη δυσχέρεια σε ευχέρεια. Οι παλιοί πολιτισμοί το καταφέρανε τούτο σε περιορισμένο βαθμό και για περιορισμένο αριθμό ανθρώπων. Μόνον ο δικός μας πολιτισμός στη δεύτερη φάση του, σε αυτήν της καταναλωτικής κοινωνίας, επέτυχε να μεταστοιχειώσει τη δυσχέρεια σε ευχέρεια σε μεγάλο βαθμό και για μεγάλο αριθμό ανθρώπων. Με τον καιρό δε αυξάνει και ο βαθμός της ευχέρειας και ο αριθμός των ανθρώπων που την απολαμβάνουν. Αυτό ονειρευόταν ο άνθρωπος από καταβολής του⋅ τώρα το επέτυχε⋅ δεν νιώθει ευτυχής;
Εδώ ακριβώς βρίσκεται η μεγάλη αποκάλυψη: ότι στον πολιτισμό της ευχέρειας ο άνθρωπος δεν αισθάνεται ευτυχής. Αλλά και κάτι παραπάνω: δεν αισθάνεται ασφαλής. Και την πλέον ταπεινή συνείδηση του πολιτισμού της ευχέρειας την έχει σταυρώσει η κατήφεια και την έχει χαράξει η υποψία, ή και η βεβαιότητα της ριζικής ανασφάλειας. Πράγματι, αυτό το τελευταίο είναι πολύ απογοητευτικό⋅ ατενίζομε πλέον και στις αμέτοχες συνειδήσεις τον κατοπτρισμό της ματαιότητας του πολιτισμού μας. Ήταν νοητή η συζήτηση για την κρίση του πολιτισμού μεταξύ ιστορικών ή φιλοσόφων ή κοινωνιολόγων. Τώρα όμως η συζήτηση αυτή διεξάγεται ανάμεσα σε ανθρώπους απλοϊκούς ή νέους, με τις ελάχιστες ακόμη εμπειρίες ζωής. Και η συνείδηση αμηχανεί προ του μεγάλου κακού, βλέποντας πως το ψύχος της ιστορικής αυτοσυνειδησίας κατήλθε ώς τους ανθισμένους λειμώνες και τους καταψύχει προώρως. Και αποδεικνύεται πλέον με ενάργεια μεσημεριού πως πράγματι ο πολιτισμός μας τελεί σε κρίση – διότι η κρίση του κλονίζει και τις αγεώργητες, και τις άγουρες συνειδήσεις. Δεν πρόκειται πλέον περί θεωρητικής εκδοχής, αλλά περί καθεστώτος εδραίου.
Πηγή των πολιτισμών είναι η δυσχέρεια του βίου. Βιοτική δυσχέρεια, βεβαίως, αντιμετωπίζουν και τα ζώα. Μόνο που αυτά δεν μπορούν να απαντήσουν στην πρόκληση της δυσχέρειας και παραμένουν εσαεί δέσμιά της. Ο άνθρωπος απελευθερώνεται από τη δυσχέρεια απαντώντας δημιουργικά στη πρόκλησή της. Η απελευθέρωση είναι σχετική⋅ με τον Δυτικό όμως πολιτισμό μας πάει να γίνει απόλυτη. Γι' αυτό και μετασχηματίζεται στον πρώτο πολιτισμό της ευχέρειας στην ιστορία.
Η πενία, δηλαδή η δυσχέρεια, δεν κατεργάζεται μόνο τέχνες, κατά το λόγιο. Κατεργάζεται και το πνεύμα, τον εσωτερικό πλουτισμό, τα αισθήματα, τις συγκινήσεις, τις αγάπες, τις θρησκείες, τις φιλοσοφίες, τις ιδεολογίες. Όχι μόνον ο υλικός πολιτισμός, αλλά και ο πνευματικός πολιτισμός είναι προϊόντα της δυσχέρειας. Και τούτο το τελευταίο μας ενδιαφέρει ακόμη περισσότερο. Δεν θα υπήρχε πνευματικό έργο χωρίς τη δυσχέρεια της υπάρξεως. Όλη η Οδύσσεια είναι η βιοτική δυσχέρεια ενός ανθρώπου. Και όλη η Ιλιάδα είναι η αγωνιστική δυσχέρεια ενός λαού. Η ριζική δυσχέρεια της ανθρώπινης ύπαρξης, που είναι ο θάνατος, συνιστά το σημείο αφετηρίας του Χριστιανισμού. Και η δια βίου προσκόλληση του ανθρώπου στη θρησκεία του συστοιχείται προς τον δια βίου χειμασμό του ανθρώπου στον κόσμο τούτο. Η ζωή τελεί πάντοτε υπό απειλή και καταφεύγει στο έργο του πολιτισμού για να ασφαλισθεί υλικώς και πνευματικώς. Ωστόσο, τούτο δεν σημαίνει πως οι πνευματικές καταφυγές της ζωής είναι προσχήματα άμυνας χωρίς αυτόνομη εσωτερική αξία – δηλαδή δεν πρόκειται για εξορκισμούς. Όχι. Ναι μεν η δυσχέρεια του ζην αναγκάζει τον άνθρωπο στο να ψάξει για πνευματικά ερείσματα, δεν πρόκειται όμως για επινοήματα, παρά για γνήσιες αποκαλύψεις πραγματικοτήτων, αγνώστων μέχρι τότε. Η διάνοιξη της συνείδησης, ωθημένη από τη δυσχέρεια, είναι πραγματική και κοσμοϊστορικής σημασίας. Άλλωστε, επειδή ακριβώς αυτές οι πραγματικότητες υπάρχουν, τις αντιτάσσει ο άνθρωπος στη δυσχέρεια, για την υπέρβασή της. Αν δεν υπήρχαν, δε θα τις εύρισκε⋅ θα του ήταν ίσως ακατόρθωτο και να τις επινοήσει. Και μάλιστα θα ήταν πιο δύσκολο, αν όχι αδύνατο, να τις επινοήσει παρά να τις ανακαλύψει.
Όσο ο άνθρωπος απαλλάσσεται από τη δυσχέρεια του ζην τόσο απαλλάσσεται και από την ανάγκη να καταφύγει στον προφήτη, στον άγιο, στον ποιητή, στον φιλόσοφο. Γι’ αυτό και στον πολιτισμό της ευχέρειας τα επ-αγγέλματα αυτά ολοένα και περισσότερο παραμένουν αζήτητα. Διότι οι επαγγελίες τους για σωτηρία (θρησκευτική, αισθητική, γνωστική) δεν ενθουσιάζουν κανέναν. Η ευχέρεια αποσαθρώνει την πνευματική σκευή του πολιτισμού και του ανθρώπου.
Βέβαια, η ύπαρξη είναι καταστατικώς δυσχερής στον κόσμο τούτο, αφού η κατ’ εξοχήν δυσχέρεια, ο θάνατος, δεν αναιρείται από κανέναν πολιτισμό. Όμως η αναίρεση της βιοτικής μέριμνας (τροφή, ένδυση, στέγη, φάρμακα) απαλύνει τις υψηλότερου βαθμού δυσχέρειες μέχρις αμβλύνσεώς των, δεδομένου ότι οι «πλατιές μάζες» που συνιστούν το μόνο υποκείμενο του πολιτισμού της ευχέρειας, νιώθουν να ευδαιμονούν μέσα στη θαλπωρή της υλικής τους ευμάρειας. Δεν είναι ασήμαντο πράγμα η ικανοποίηση των άμεσων και επιτακτικών βιοτικών αναγκών. Γι’ αυτό ακριβώς και η λύση που δόθηκε κατακυριάρχησε και παραμέρισε όλες τις άλλες λύσεις των άλλων δυσχερειών.
Όλα όμως τούτα ισχύουν βραχυπροθέσμως. Δεν μπορούν να ισχύσουν μακροπροθέσμως. Μακροπροθέσμως οδηγούν ευθέως προς την κατάρρευση του πολιτισμού. Επειδή η ευχέρεια απορρυθμίζει τους μηχανισμούς συντηρήσεως και επεκτάσεως του πολιτισμού. Ίσως στο τέλος αναλάβει τον μόχθο αυτό μια αποφασισμένη μειοψηφία. Οπότε θα περάσομε σε άλλες ιστορικές μορφές χαρούμενης, πλέον, δουλείας των πολλών της ευχέρειας στους λίγους της δυσχέρειας.
Ωστόσο, ο πολιτισμός μας ήδη κρούεται στα όρια της υλικής του ευχέρειας, που είναι τα όρια αντοχής του φυσικού μας περιβάλλοντος. Στο μεταξύ όμως η ευχέρεια, που η Δύση έχει απολαύσει σε πρωτοφανή βαθμό και για πρώτη φορά στην ιστορία, έχει πράξει το κακό. Υπονόμευσε όλη την πνευματικότητα και όλη την εσωτερικότητα που είχαν δημιουργήσει οι πολιτισμοί της δυσχέρειας.
Σ’ αυτόν τον κόσμο τα πάντα έχουν το αντίρροπό τους. Η υλική δυστυχία αντιζυγίζεται με πνευματική ευτυχία. Η υλική ευτυχία αντιρροπείται με πνευματική δυστυχία. Η δυσχέρεια του Ισραήλ εδημιούργησε την Παλαιά Διαθήκη, τον Λόγο του Θεού. Η ευχέρεια της Δύσεως προετοιμάζει τον Λόγο του Δαιμονικού. Ήδη τον ακούμε ευκρινώς.

Από το βιβλίο «Τα μήλα των εσπερίδων», εκδ. Imago. Δημοσιεύθηκε στο αφιέρωμα «Οικονομία σε κρίση - Το έχειν και το είναι» (τχ 217, Ιούλιος 2010) του περιοδικού “Πειραϊκή Εκκλησία”

 

πρώτη διαδικτυακή δημοσίευση: Αντίφωνο

13 Σχόλια

  1. Ένα σοφό άρθρο!
    Η αιτία όμως της αποσύνθεσης μπορεί να διατυπωθεί ακόμη πιο συγκεκριμένα.
    Η προπολιτικά καθορισμένη (ως κατοχυρωμένη μέσα από νόμους) ευχέρεια έχει ολέθριες συνέπειες κυρίως στην συμπεριφορά του ανθρώπου γιατί τον αποσυνδέει από την κοινωνία και τον συνδέει άμεσα με το κράτος και τους νόμους. Όταν αυτή την ευχέρεια την απολαμβάνουνε όλο και περισσότερα άτομα, ανεξαρτήτως προσωπικότητας, είναι φυσικό αυτά τα άτομα να πάσχουνε από έλλειψη αυθεντικότητας.
    Οι δυτικές κοινωνίες απολαμβάνουνε την ευχέρεια όχι ως αποτέλεσμα της πολιτικής των εξέλιξης αλλά ως επιβεβλημένη ιδεολογική γραμμή. Η ελληνική παραλλαγή της δυτικοευρωπαϊκής Νομοκρατίας, η λουμπενοκρατία, έχει ακριβώς τα ίδια αποτελέσματα με κορυφαίο, το παράδοξο της χαμηλής συμμετοχής στις εκλογές, ειδικά σε εποχές στις οποίες όλοι δηλώνουνε ότι υπάρχει πολιτικό πρόβλημα.
    Ευρωπαίοι και ειδικά Έλληνες δεν έχουνε κατανοήσει, ότι το επιδικάσιμο των “ανθρωπίνων” δικαιωμάτων, σε ατομικό και όχι κοινωνικό πλέον επίπεδο, είναι η πικρή ουσία της εξάρτησής των από εκείνους τους οποίους ψηφίζουνε κάθε τέσσερα χρόνια για να ασχοληθούνε με τα κοινά, ώστε αυτοί οι οποίοι τους ψηφίζουνε, να έχουνε όλο τον χρόνο στην διάθεσή των για να ιδιωτεύουνε.!

  2. Η ανάλυση των όρων ευχέρεια δυσχέρεια δεν μπορεί να είναι ανεξάρτητη της κατάστασης που βρίσκεται η ανθρώπινη νόηση και τους παράγοντες που την διαμορφώνουν και αυτό νομίζω λείπει από την παραπάνω ανάλυση. Γιατί όπως οι αρχαίοι πρόγονοι μας έχουν διδάξει για να υπάρχει ευτυχία στον άνθρωπο (ευδαιμονία) θα πρέπει το άτομο να έχει ισορροπημένη νόηση (η λογική να ισορροπεί την επιθυμία και το θυμό -Πλάτωνος Πολιτεία-, μέσα στα όρια της μεσότητας της αρετής -Αριστοτέλους Ηθικά Νικομάχια-) δηλαδή να έχει παιδεία. Σήμερα που η φιλοσοφία είναι νεκρή γιατί την αποκόψανε μετά το μεσαίωνα από τις θετικές επιστήμες που τη στήριζαν με ισχυρά επιχειρήματα, ο “πολιτισμός” βρίσκεται στα χέρια άμουσων ατόμων (δεν είναι φιλόσοφοι αλλά μαστροποί της επιστήμης για να πετύχουν πολιτική και οικονομική δύναμη). Οι άμουσοι αυτοί κατά τα άλλα λωποδύτες διαμορφώνουν με τα μέσα που διαθέτουν σε πολλαπλά επίπεδα την περιρρέουσα ατμόσφαιρα που αποσυντονίζει την ανθρώπινη νόηση για να πετύχουν τα κοντόφθαλμα ιδιοτελή και καταστροφικά και για τους ίδιους αποτελέσματα όπως οι πόλεμοι και η υποβάθμιση του περιβάλλοντος. Νομίζω η δυνατότητα να διακρίνει κανείς την ουσία των πραγμάτων και όχι την επιφάνεια λείπει σήμερα σε μεγάλο βαθμό από τους “πνευματικούς ηγέτες” και αυτό είμαι το μείζον πρόβλημα που δημιουργεί την κάθε κρίση.

  3. Ενδιαφέρον αλλά δεν ξέρω αν στην παραπάνω ανάλυση υπάρχει η προυπόθεση ότι πρώτη ανάγκη μιας κοινωνίας, ενος λαού, είναι αυτή η υλική ευχέρεια. Διότι αρκετοί μελετητές έχουν επισημάνει πως υπήρχαν στην ιστορία κοινωνίες όπου η ανάγκη της προσωπικής υλικής ικανοποίησης δεν ήταν η πρώτη, όπως κατα πολλούς στην αρχαία Αθήνα, όπου πρώτη ανάγκη ήταν η ευρεση της αλήθειας όπως πολλές φορές έχει επισημάνει νομίζω και ο κ. Χ. Γιανναράς.
    Δηλαδή ίσως να είναι πρώτα η ιεράρχιση των αναγκών μιας κοινωνίας και μετά η ικανοποίησή τους που να σχετίζεται με την πνευματική, πολιτισμική κτλ αναπτυξή της.

    [url]http://anaghrapho.blogspot.com/[/url]

  4. Μία κοινωνία δεν είναι ποτέ κοινωνία, όταν κυριαρχεί η απαίτηση για κάλυψη της υλική ανάγκης. Η πηγή όμως της κάθε κοινωνίας είναι η επιτευχθείσα αντιμετώπιση μιας δυσμενούς εξέλιξης.

  5. Ο υγιής νους είναι η βάση της ευδαιμονίας και ευδαιμονία δεν σημαίνει υλικά αγαθά μόνον αλλά ισορροπημένη ζωή. Ατυχώς για μας και παγκοσμίως η περίπτωση του μοντέλου υγιούς νου δεν συζητάται ούτε στα σχολεία ούτε γίνεται επιστημονική έρευνα για το θέμα αυτό και έχει μείνει στάσιμο στο βαθμό που το ανάδειξαν οι αρχαίοι. Οι λόγοι είναι απλοί διότι ο υγιής νους έχει τη δυνατότητα να αποκαλύψει τα κακώς κείμενα και ιδιαίτερα αυτούς που τα επιβάλουν προς ίδιον όφελος.

  6. Την απάντηση για το αν θα αφήσουμε να συμβεί ή όχι τη δίνει ο Αριστοτέλης αναφέροντας ότι η αρετή είναι προσπάθεια και αν ένας έκαστος στο μέτρο του δυνατού κάνει την προσπάθεια που πρέπει σίγουρα δεν θα συμβεί. Μακροπρόθεσμα δεν θα συμβεί ούτως ή άλλως διότι είναι αντίθετο στους νόμους της φύσης και η φύση είναι τέλεια στο σχεδιασμό που έχει κάνει. Ο νόμος της βαρύτητας, για παράδειγμα, είναι υποχρεωτικός για όλους είτε τους αρέσει είτε όχι. Το πρόβλημα είναι ο χρόνος που για μας τους ανθρώπους είναι περιορισμένος, ενώ για τη φύση δεν έχει περιορισμό.

  7. Αγαπητέ Ευάγγελε, η ευδαιμονία δεν είναι νόμος της φύσης αλλά προκύπτει από το σχεδιασμό της φύσης ο οποίος βασίζεται στους νόμους της φύσης και στη συγκεκριμένη περίπτωση στους νόμους της βιολογίας οι οποίοι επίσης είναι υποχρεωτικοί είτε αρέσουν είτε όχι. Ο σχεδιασμός εμπεριέχει μια σπουδαία στατιστική παράμετρο που λέγεται μεταβλητότητα (variance)η οποία καθορίζεται από τις προδιαγραφές, π. χ. το ύψος του ανθρώπου είναι 1,70 με μεταβλητότητα 1σ +- 0,20. Αποτέλεσμα βιολογικών διεργασιών είναι η νευρωνική δομή του εγκεφάλου όπου φιλοξενείται η νόηση. Οι νευρώνες είτε είναι προγραμματισμένοι από τη φύση και δεν επιδέχονται αλλαγή στον προγραμματισμό τους όπως είναι εκείνοι που λειτουργούν τα ζωτικά όργανα καρδιά, στομάχι, κλπ., είτε επιδέχονται προγραμματισμό όπως είναι η νόηση και η κίνηση που εξαρτάται και από τη νόηση. Η νόηση για να αναπτυχθεί υγιής χρειάζεται παιδεία δηλαδή όπως λέγει ο Πλάτωνας να ισορροπεί η λογική την επιθυμία και το θυμό μέσα στα όρια της μεσότητας της αρετής που προτείνει ο Αριστοτέλης (μεταβλητότητα) που κατά την ταπεινή μου άποψη αποτελεί και το σχεδιασμό της φύσης. Έχει ενδιαφέρον να μελετήσει κανείς την πολιτεία του Πλάτωνα και τον τρόπο που προτείνει για την παιδεία και ανατροφή των παιδιών. Από εκεί και πέρα η ευδαιμονία είναι καθαρά θέμα παιδείας.

  8. Η νοημοσύνη είναι αποτέλεσμα του γενετικού λογισμικού που έχει αναπτυχθεί στους νευρώνες και αποτελεί ένα ενιαίο απέραντο χώρο το χώρο της νόησης. Όλα τα σημεία του χώρου αυτού κατά το μοντέλο νόησης του Πλάτωνα εντοπίζονται με τρεις παραμέτρους λογική, επιθυμία και θυμό, οι οποίες πάλι σύμφωνα με το παράδειγμα του Πλάτωνα είναι ποσοτικά μεγέθη και μπορούν να μετρηθούν. Έτσι προκύπτει η υγιής νόηση όπου η λογική ισορροπεί την επιθυμία και το θυμό η οποία επίσης επιτυγχάνεται με άπειρους συνδυασμούς των τριών συνιστωσών. Η διαίρεση της νόησης σε δύο μέρη μπορεί ενδεχομένως να εξυπηρετεί στην ερμηνεία ορισμένων φαινομένων όμως η νόηση αυτή καθεαυτή είναι ενιαία και εξαρτάται από το λογισμικό των νευρώνων. Έχοντας αυτά υπόψη η ευδαιμονία μπορεί να επιτευχθεί μόνο από την προσπάθεια διατήρησης ενός υγιούς νου. Αν θέλεις περισσότερες λεπτομέρειες ρίξε μια ματιά σε μια πρόσφατη δημοσίευση μου στο δεσμό: http://www.env.aegean.gr/labs/Remote_sensing/publications/Hatzopoulos-Hsss-Gr-2-Ref.pdf

  9. “Ο Αδικημένος Στοχαστής”

    Για να κατανοήσει κανείς το πνευματικό μέγεθος του Μαλεβίτση πρέπει με τρόπο συστηματικό και γόνιμο να μελετήσει σε βάθος το έργο του
    (μεταφραστικό, δοκιμιακό και μελέτες) και τότε ίσως καταλάβει τι εννοώ χαρακτηρίζοντάς τον ως αδικημένο στοχαστή!
    Τα βιβλία του θα έπρεπε, κατ’ εμέ, να διαβάζονται πολύ περισσότερο για δύο μονάχα λόγους:
    α) για το υπαρξιακό τους βάθος και β) για την ποιητική φιλοσοφική τους γλώσσα, που είναι αξεπέραστη !

    Ο Μαλεβίτσης είναι ένας Μάστορας του φιλοσοφικού δοκιμίου!
    Τα Κείμενα του είναι επιτακτική ανάγκη να διαβαστούν ξανά και ξανά!
    Ειδικά σήμερα που ο λόγος -προφορικός και γραπτός – υφίσταται μία έκπτωση τραγική.

    Γράφω αδικημένος -προσωπική μου πάντοτε άποψη – γιατί τα έργα του δεν ανήκουν στην κατηγορία των ευπώλητων κειμένων
    (που θα έπερεπε για τον αστείρευτο γλωσσικό τους πλούτο ) και φυσικά για την αποσιώπησή του από τον ακαδημαϊκό χώρο!

    Τώρα, ό,τι και να γράψει κανείς για τον σεμνό διανοητή Μαλεβίτση είναι πολύ λίγο και θα τον αδικήσει, γι’ αυτό και σταματώ εδώ!
    Ας είναι παρηγοριά στις μέρες μας τα έργα του ( Αθάνατα μνημεία λόγου στην κυριολεξία) για να μάς στηρίζουν!

    Διογένης (Ε.Μ.)

  10. Θα τολμούσα να πω ότι πρόκειται περί προφητικού άρθρου Ότι και να γράψει κάποιος για τον Χρήστο Μαλεβίτση είναι πολύ λίγο Σπάνιος λόγιος πηγή γνώσης και προβληματισμού

  11. Πολύτιμος θησαυρός το συγγραφικό έργο του Μαλεβίτση Τα γραπτά του αλλά και οι μεταφράσεις του παράγουν αλλά και προάγουν τον ελληνικό πολιτισμό την φιλοσοφική σκέψη και γενικότερα την ύπαρξη της σκέψεως. Η συνδρομή του στον ελληνικό πολιτισμό μεγίστη.-

Σχολιάστε:

Πληκτρολογήστε το σχόλιό σας
παρακαλώ εισάγετε το όνομά σας εδώ