Εκατό χρόνια μετά τη δημοσίευση του έργου που σήμανε την αρχή της ψυχανάλυσης, η θεωρία του έχει κατακτήσει τη ζωή μας
Εκατό χρόνια μετά τη δημοσίευση της «Ερμηνευτικής των Ονείρων» του Φρόιντ, που σήμανε τη γέννηση της ψυχανάλυσης, μιλάμε όλοι μας ως δυνάμει θεραπευτές. Ενα «lapsus», μια πράξη αφηρημάδας, και οι διαγνώσεις πέφτουν βροχή. Ακόμη και η σχέση μας με τα αντικείμενα περνάει από το χωνευτήρι της φροϊδικής ψυχανάλυσης. Το αυτοκίνητο ενσαρκώνει το πέος του πατέρα, η τηλεόραση είναι υποκατάστατο της μητέρας, κάθε λέξη μας αποκρυπτογραφείται. Ποιος δεν ξέρει σήμερα τη σημασία του υποσυνείδητου, της σεξουαλικότητας, των αναμνήσεων της παιδικής ηλικίας; Η ψυχανάλυση, ή «ψυ», εισδύει παντού: στο κεφάλι, στη γλώσσα, στα ήθη, ακόμη και στα γυναικεία περιοδικά. «Εισχωρεί στα πιο απόκρυφα βάθη της σκέψης μας, χρωματίζει την εκπαίδευση των παιδιών, ακόμη και τις σχέσεις μας με τους άλλους», λέει ο ψυχαναλυτής Alain Vanier, συγγραφέας του βιβλίου «Πού βρίσκεται η ψυχανάλυση» (Ο¤ en est la psychanalyse?, εκδ. Ers). Οι Γάλλοι, και δεν είναι οι μόνοι, δεν αντιστέκονται πια και ξαπλώνουν στο ψυχαναλυτικό ντιβάνι, είτε είναι δερμάτινο είτε είναι βελούδινο, είτε έχει μαξιλάρια είτε όχι. «Μια ζωή χωρίς ψυχανάλυση είναι μια ζωή χωρίς ηλεκτρικό, χωρίς Μπόινγκ 747», λέει η ψυχαναλύτρια Genevive Delaisi de Parseval. Αλλά όλοι αυτοί που ψυχαναλύονται, πάνε καλύτερα; Είναι καλύτεροι γονείς, πατέρες, εραστές;
Η κρίση των ψυχαναλυτών
Στη συνέδριο των απανταχού ψυχαναλυτών, που έγινε το περασμένο καλοκαίρι στο Παρίσι, έγινε μία αποτίμηση εκατό χρόνων διερεύνησης του υποσυνειδήτου. Λοιπόν: οι ψυχαναλυτές περνάνε κρίση. Είναι οι αβεβαιότητές τους αποτέλεσμα της επιστημονικής προόδου ή μιας εκλαΐκευσης η οποία σπάνια ακολουθεί αυστηρούς κανόνες; Οι οπαδοί της αντίληψης ότι κάθε σωματική ασθένεια είναι οργανική, ορκίζονται ότι οι θεωρίες του Φρόιντ δεν θα επιζήσουν μέχρι την τρίτη χιλιετία. Οσο για τους ίδιους τους ψυχαναλυτές, διαιρεμένοι καθώς είναι σε σχολές, δυσκολεύονται να προσανατολιστούν οι ίδιοι. Πάντως, παραμένει το γεγονός ότι η φροϊδική θεωρία άλλαξε την όψη του κόσμου..
«Μετά τον Φρόιντ δεν μπορούμε να σκεφθούμε τίποτα πια με τον ίδιο τρόπο. Η θεραπευτική του, που είναι και μια στάση της διάνοιας, άλλαξε τον κόσμο», λέει η Elisabeth Roudinesco, διάσημη ιστορικός της ψυχανάλυσης και συγγραφέας μαζί με τον Michel Plon του «Λεξικού της Ψυχανάλυσης» (εκδ. Fayard).
Η είσοδος του υποσυνειδήτου στη σκηνή αποτελεί πλήγμα για όσους πίστευαν ναρκισσιστικά ότι είναι υπεύθυνοι για τη μοίρα τους. Από την εποχή του Kοπέρνικου η Γη δεν είναι πια το κέντρο του κόσμου• από την εποχή του Δαρβίνου ο άνθρωπος προέρχεται εξελικτικά από τα ζώα. Με τον Φρόιντ δεν είναι πια αφεντικό ούτε στο σπίτι του. Το υποσυνείδητο, κρυμμένο σε κάποια απύθμενα βάθη, κινείται εν αγνοία μας. Η ζωή λοιπόν είναι πιο πολύπλοκη απ' ό,τι φαίνεται. Υπάρχει παντού αμφισημία και πολυσημία: έρωτας, μίσος, φόβος, στέρηση, πόθος... «Τώρα ξέρουμε ότι το φανερό συνυπάρχει με το υποδηλωνόμενο» λέει ο ψυχαναλυτής Alain Ksense, συγγραφέας του βιβλίου «La Psychanalyse d' Alice D.» (εκδ. Calmann--Lvy). Ο Φρανσουά Μιτεράν έλεγε σχετικά με την υποψηφιότητα του Ζακ Ντελόρ: «Το υποσυνείδητό του το θέλει, αλλά σε επίπεδο συνείδησης το αρνείται στον εαυτό του».
Στην αρχή η ψυχανάλυση θεωρήθηκε μια σεξουαλική βαρβαρότητα. Από το '50 και μετά άρχισε να γοητεύει τη γαλλική ιντελιγκέντσια. Το 1952, το περιοδικό «Elle» γράφει: «Η ψυχανάλυση και η αστρολογία πηγαίνουν χέρι-χέρι» και ο κόσμος στριμώχνεται σε αμφιθέατρα φίσκα για ν' ακούσει τον Ζακ Λακάν. Με την άσπρη του χαίτη και βλέμμα αυστηρό πίσω από τα γυαλιά του, βεβαιώνει ότι το υποσυνείδητο έχει την ίδια ακριβώς δομή με τη γλώσσα. Το κοινό ακούει μαγεμένο.
Σώζει και ζωές
Είναι πια σαφές ότι δεν μπορεί κανείς ν' αλλάξει τη ζωή του αν δεν κάνει δουλειά πάνω στον εαυτό του. Πρέπει κανείς να εμπιστευθεί κάποιον άλλο για να φθάσει στις τραυματικές εμπειρίες της παιδικής ηλικίας, όπως έκανε η Τίπι Χέντρεν στη «Μάρνι» του Χίτσκοκ. Η ψυχανάλυση μπορεί να σώσει και ζωές ακόμη. Στην αρχή θέλει κανείς να φύγει, σιγά-σιγά όμως πείθεται, μένει και αν επιμείνει, μπορεί να δει στον εαυτό του σημαντική αλλαγή, όπως η Αννα, μια φοιτήτρια 23 ετών. Γι' αυτή τη δύσκολη προσπάθεια άρθρωσης, είναι κανείς πρόθυμος να πληρώσει έως και 500 γαλλικά φράγκα για μια θεραπευτική «συνεδρία», μέρος των οποίων καλύπτει η κοινωνική ασφάλιση.
Η ψυχανάλυση έχει αναλάβει τον ρόλο που έπαιζε κάποτε η Εκκλησία. Η εξομολόγηση στις μέρες μας δεν αρκεί. Στρες, αγωνία, νεύρωση, σε καμιά εποχή ο άνθρωπος δεν αυτοπαρατηρήθηκε τόσο. Η αναλογία καταθλιπτικών ατόμων στη γαλλική κοινωνία πενταπλασιάστηκε τα τελευταία χρόνια. Από ένα 3% στη δεκαετία του '70 έφθασε το 15%. Η ναρκισσιστική αυτοπαρατήρηση έγινε εθνικό σπορ για τους Γάλλους. Τώρα υπάρχουν πάνω από 5.000 ψυχαναλυτές, ενώ στη δεκαετία του '30 υπήρχαν μόνο δεκαπέντε. Ο αριθμός αυτός κάνει τη Γαλλία μία από τις χώρες με τη μεγαλύτερη ποσοστιαία αναλογία ψυχαναλυτών στον κόσμο. Kαι δεν χρειάζεται ούτε δίπλωμα ούτε εξάσκηση ούτε έλεγχος. Γι' αυτό πολύ συχνά θεωρούν τους ψυχοθεραπευτές απατεώνες.
Απειλεί το ζευγάρι;
Πάει κανείς στον ψυχαναλυτή του σαν να πηγαίνει σε ραντεβού - είναι η κλασική μεταβίβαση. Αυτό είναι γεγονός. Είναι όμως η ψυχανάλυση, απειλή για το γάμο; «Πράγματι», λέει ο Πατρίκ Γκιγιομάρ, πρόεδρος της Εταιρείας Φροϊδικής Ανάλυσης, «συχνά κατηγορείται για κάτι τέτοιο. Συνήθως όμως η σχέση διαλύεται, επειδή ο ένας αρθρώνει το πρόβλημά του, ενώ ο άλλος αρνείται να μιλήσει. Ο ένας αναζητάει μια σχέση πιο σύνθετη, ενώ ο άλλος είναι μπλοκαρισμένος». Ψυχαναλύομαι, σημαίνει εκτίθεμαι σε έναν μεγάλο κίνδυνο, λένε πολλοί ψυχαναλυθέντες, οι οποίοι ξέρουν ότι πρόκειται για μια μακρά και επίπονη διεργασία. Οσοι δεν την τολμούν θεωρούνται σχεδόν δειλοί. Πολλές θεραπείες διαιωνίζονται. Δέκα, δεκαπέντε χρόνια, μια ολόκληρη ζωή. Μερικοί θεραπευόμενοι πάνε χειρότερα ύστερα από χρόνια πάνω στο ντιβάνι. Ο ψυχαναλυτής Francois Roustang είχε δεκάδες τέτοιες περιπτώσεις: «Αναμασάνε τόσο πολύ τη θλίψη τους πάνω στο ντιβάνι, που η ανάλυση γίνεται πιο σημαντική από την ίδια τη ζωή τους», λέει. Την αντίθεσή τους προς αυτές τις υπερβολές περιγράφει στο συναρπαστικό βιβλίο του «La Fin de la Plainte» (εκδ. Odile Jacob).
Θα πηγαίναμε όμως χειρότερα χωρίς την ψυχανάλυση, είναι ο αντίλογος. Δίνει νόημα στη ζωή, ενισχύει την αυτοπεποίθηση, ισχυρίζονται άλλοι ψυχαναλυτές. Ο οπαδός του Λακάν Patrick Guyomard λέει: «Η ψυχανάλυση είναι το μεγάφωνό μας. Μέσα απ' αυτήν επιτρέπουμε στον εαυτό μας να μιλήσει για πράγματα απαγορευμένα: τραυματικές εμπειρίες, καταπιέσεις και κυρίως σεξ». Είναι αλήθεια ότι η απελευθέρωση της γυναικείας σεξουαλικότητας και η επανάσταση των ηθών που επακολούθησε οφείλεται κατά μεγάλο μέρος στον Φρόιντ. Αν και, όπως παρατήρησε κάποιος άλλος, το ότι η Kοκό Σανέλ άλλαξε ριζικά τη γυναικεία ενδυμασία, δεν οφείλεται στο ότι ήταν οπαδός του Φρόιντ. Kαι προσθέτει η Sylvie Faure-Pragier, ειδικός σε θέματα στειρότητος: «Η αναγνώριση του δικαιώματος της γυναίκας να ζήσει τη ζωή της, οδήγησε στην ανάπτυξη του δικαιώματος στην ηδονή. Σήμερα οι γυναίκες δεν έχουν μόνο δικαίωμα σε μια ευτυχισμένη σεξουαλική ζωή, αλλά το πιστεύουν κιόλας ότι έχουν το δικαίωμα».
Kαι τα μικρά παιδιά έχουν επίσης σεξουαλικότητα. Το μωρό είναι μια προσωπικότητα. Τα πιο σημαντικά πράγματα συμβαίνουν πριν από τα πέντε χρόνια της ζωής μας... Η περίφημη Francoise Dolto, ψυχαναλύτρια και παιδίατρος, άλλαξε ριζικά την εικόνα του παιδιού και του βρέφους. «Χρόνια ολόκληρα θεωρούσαν τα μωρά περίπου σαν φυτά ή ένα θρεπτικό σωλήνα», λέει η Genevieve Delaisi de Parseval.«Το άφηναν να κλαίει ώρες ολόκληρες στο κρεβατάκι του με τα κάγκελα γύρω-γύρω. Η ψυχανάλυση είπε ακριβώς το αντίθετο: πάρτε το στα χέρια σας, αγγίξτε το, νιώστε τη μυρωδιά του. Εδωσε πάλι στο στήθος την πρωτοκαθεδρία του». Οι διανοούμενοι της δεκαετίας του '40 φτιάχνανε μόνοι τους πιπίλες, πριν ακόμη αρχίσουν να πωλούνται στα φαρμακεία. Το πιπίλισμα ενός αντικειμένου, έλεγε ο Φρόιντ, χτίζει τον ψυχισμό του παιδιού. Kαι τα βρώμικα παιχνιδάκια, με τα οποία παίζουν τα μωρά, οφείλει τη σωτηρία του στον σπουδαίο Βρετανό ψυχαναλυτή Donald Winnicott, που το θεώρησε ως μεταβατικό στάδιο το οποίο επιτρέπει στο παιδί να αποχωριστεί τη μητέρα.
Οταν όμως οι «ψυ» λένε ότι η διαπαιδαγώγηση μπορεί να έχει και αρνητικά αποτελέσματα, οι γονείς αρχίζουν να σκέπτονται μήπως είναι επικίνδυνοι για τα παιδιά τους. Σύντομα το δίκαιο των παιδιών βρήκε τον αντίκτυπό του σε δικαστικές υποθέσεις. «Από το 1985 και εξής, μερικοί δικαστές ζήτησαν από τα παιδιά των χωρισμένων να διαλέγουν ανάμεσα στον πατέρα και τη μητέρα. Αυτό δεν είναι σωστό. Σεβασμός στη γνώμη του παιδιού δεν σημαίνει και να την ακολουθούμε», λέει ο Serge Tisseron. Kαι όταν οι εισαγγελείς ή οι κοινωνικοί λειτουργοί δεν μπορούν να καταφύγουν στο νόμο, αναφέρονται στην ψυχανάλυση. Η λέξη «αιμομιξία», παραδείγματος χάριν, δεν αναφέρεται στο Ποινικό Δίκαιο. Η πράξη τιμωρείται ως κατάχρηση εξουσίας ενός γονέα. Kαι τότε η «ψυ» είναι εκείνη που θέτει τα όρια. Οπως παραδέχονται δικαστές ειδικοί επί των υποθέσεων που αφορούν παιδιά, η ψυχανάλυση έχει σίγουρα μεγάλη επίδραση στην επαγγελματική τους πρακτική. Η εισαγωγή της ψυχικής δυναμικής του υποσυνειδήτου επιτρέπει να κατανοήσει κανείς καλύτερα τη συνθετότητα των κρίσεων της εφηβείας και των παρεκκλίσεων της συμπεριφοράς.
Ακόμη και στις επιχειρήσεις έχει εισβάλει η ψυχανάλυση. Μερικές φορές ο υποψήφιος για μια πρόσληψη πρέπει να εξομολογηθεί τις φοβίες του. Ή ένας νευρωτικός, ο οποίος έχει μικρότερη απόδοση από έναν που αισθάνεται μια χαρά, ακολουθεί την οδό του ντιβανιού. Αλλά μέσα σε όλα αυτά η ψυχανάλυση οφείλει να κρατήσει την αυτονομία της. Διαφορετικά μπορεί να γίνει εργαλείο καταστολής και κοινωνικού ελέγχου. Την περίπτωση αυτή εικονογραφεί η Kατρίν Ντενέβ στην ταινία του Ραούλ Ρουίθ «Γενεαλογία ενός εγκλήματος». Παίζει τον ρόλο μιας ψυχαναλύτριας η οποία βλέπει στο πρόσωπο του ανιψιού της έναν δυνάμει εγκληματία και χρησιμοποιεί διάφορες μεθοδεύσεις για να αποκαλύψει το γεγονός αυτό. Kαι στο τέλος κερδίζει το στοίχημα, γιατί ο ανιψιός της τη σκοτώνει.
Αντίπαλες ομάδες
Σήμερα, διαιρεμένο από εσωτερικές αντινομίες το ψυχαναλυτικό κίνημα, αριθμεί πάνω από είκοσι μικροομάδες. Αντίπαλες σχολές με ψυχαναλυτές οπαδούς του Φρόιντ, του Γιουνγκ, του Λακάν, ξεφυτρώνουν ανά πάσα στιγμή, δημιουργώντας σύγχυση. Στο βιβλίο του «Cent ans aprs» (εκδ. Gallimard) ο ψυχαναλυτής Patrick Frot, από τον Kαναδά, αναρωτιέται: «Η ψυχανάλυση ενδιαφέρει όλο και μικρότερο μέρος του πληθυσμού. Μήπως ήρθε η ώρα, ψυχαναλυτές να κάθονται στο ντιβάνι των ψυχαναλυτών;». Οι ψυχαναλυτές αναρωτιούνται αν υπάρχει ακόμη θέση γι' αυτούς σ' έναν κόσμο που μεθάει από την ταχύτητα, το καινούργιο, τον καταναλωτισμό. Τη συναγωνίζονται οι μεγάλες εταιρείες παρασκευής ψυχοτρόπων φαρμάκων και άλλες σχολές που στηρίζονται στη θεραπεία της συμπεριφοράς. Από δω και πέρα οι άνθρωποι θέλουν να θεραπεύονται χωρίς να σκύβουν στο παρελθόν τους.
Ηδη ο Λακάν προέβλεπε ότι το μέλλον της ψυχανάλυσης θα επηρεαζόταν από τις εφευρέσεις της επιστήμης. Πίστευε όμως ότι δεν υπήρχε πραγματική απειλή γιατί οι εφευρέσεις αυτές στην πραγματικότητα ήταν σύμβολα. Εν ολίγοις, τίποτα δεν θα αντικαταστήσει ποτέ αυτά τα λόγια που λέγονται στο ντιβάνι, αυτά τα όνειρα που δεν θα ακούσει ποτέ κανείς άλλος, αυτά τα ψήγματα ευαισθησίας μέσα σ' ένα βίαιο κόσμο.
Η πρώτη φορά
Ανακαλύπτοντας το υποσυνείδητο το 1896, ο Φρόιντ κήρυξε μια επανάσταση της οποίας τις συνέπειες βιώνουμε καθημερινά. Η σεξουαλικότητα, το οιδιπόδειο σύμπλεγμα, οι σκοτεινές δυνάμεις του υποσυνειδήτου έχουν παρεισφρήσει παντού. Πριν όμως φθάσουμε στη βελούδινη οικειότητα του γραφείου του στη Βιέννη, πρέπει να πάμε στο Παρίσι, στα 1885. Μετά το πτυχίο της ιατρικής σχολής, ο νεαρός Σίγκμουντ απέσπασε μια υποτροφία για το νοσοκομείο της Σαλπετριέρ. Παρακολούθησε την παρουσίαση «των τρελών γυναικών» του Δρος Σαρκό, όπου υστερικές γυναίκες θεραπεύονταν με το λόγο και την ύπνωση. Βλέποντας, διαισθητικά ακόμη, ότι υπάρχει σχέση ανάμεσα στην υστερία και τη σεξουαλικότητα, ο Φρόιντ γύρισε στη Βιέννη και άρχισε τη θεραπεία της πρώτης ασθενούς του, της Αννας Ο. Kαθώς διηγείται τις τραυματικές της εμπειρίες, η νεαρή αυτή κοπέλα απαλλάσσεται από τα συμπτώματα της αρρώστιας της (υπνηλία, παραλυσία, παραισθήσεις...). Ο λόγος είναι θεραπευτικός! Με βάση την αρχή του ελεύθερου συνειρμού, μόνον ο λόγος μπορεί να εξερευνήσει τα βάθη του υποσυνειδήτου, όπου εδρεύουν οι τάσεις και τα απωθημένα της παιδικής ηλικίας. Η ψυχανάλυση έχει γεννηθεί!
Η ψυχανάλυση στην Τέχνη
Στον κινηματογράφο η ψυχανάλυση είχε τον πρώτο ρόλο σε ταινίες όπως «Ψυχώ», «Ανάλυσέ το» και «Λέσχη της απάτης». Ο Γούντι Αλεν, αγχώδης, με κατάθλιψη, αυτοπροσδιορίζεται ως ο εφευρέτης της «νευρωτικής κωμωδίας», ένα καινούργιο είδος. Πώς να ξεχάσει κανείς τη φράση του «Ο Θεός πέθανε, ο Μαρξ πέθανε κι εγώ δεν νιώθω καλά»; Απελευθερώνοντας τη φαντασία μας, η ψυχανάλυση υπήρξε συν-δημιουργός των έργων του Μαγκρίτ, του Νταλί και των περισσότερων υπερρεαλιστών του 20ού αιώνα. Οπως λέει ο θεωρητικός της τέχνης Jean Clair, διευθυντής του Μουσείου Πικάσο στο Παρίσι: «Η ψυχανάλυση, απελευθερώνοντας τη δύναμη του υποσυνειδήτου, ενέπνευσε πολλά έργα τέχνης. Αλλά από τη δεκαετία του '70 και μετά, έπαψε να έχει επιρροή στην τέχνη. Δεν ενδιαφέρει πια τους καλλιτέχνες, γιατί δεν είναι ανατρεπτική».
Στη συνέδριο των απανταχού ψυχαναλυτών, που έγινε το περασμένο καλοκαίρι στο Παρίσι, έγινε μία αποτίμηση εκατό χρόνων διερεύνησης του υποσυνειδήτου. Λοιπόν: οι ψυχαναλυτές περνάνε κρίση. Είναι οι αβεβαιότητές τους αποτέλεσμα της επιστημονικής προόδου ή μιας εκλαΐκευσης η οποία σπάνια ακολουθεί αυστηρούς κανόνες; Οι οπαδοί της αντίληψης ότι κάθε σωματική ασθένεια είναι οργανική, ορκίζονται ότι οι θεωρίες του Φρόιντ δεν θα επιζήσουν μέχρι την τρίτη χιλιετία. Οσο για τους ίδιους τους ψυχαναλυτές, διαιρεμένοι καθώς είναι σε σχολές, δυσκολεύονται να προσανατολιστούν οι ίδιοι. Πάντως, παραμένει το γεγονός ότι η φροϊδική θεωρία άλλαξε την όψη του κόσμου..
«Μετά τον Φρόιντ δεν μπορούμε να σκεφθούμε τίποτα πια με τον ίδιο τρόπο. Η θεραπευτική του, που είναι και μια στάση της διάνοιας, άλλαξε τον κόσμο», λέει η Elisabeth Roudinesco, διάσημη ιστορικός της ψυχανάλυσης και συγγραφέας μαζί με τον Michel Plon του «Λεξικού της Ψυχανάλυσης» (εκδ. Fayard).
Η είσοδος του υποσυνειδήτου στη σκηνή αποτελεί πλήγμα για όσους πίστευαν ναρκισσιστικά ότι είναι υπεύθυνοι για τη μοίρα τους. Από την εποχή του Kοπέρνικου η Γη δεν είναι πια το κέντρο του κόσμου• από την εποχή του Δαρβίνου ο άνθρωπος προέρχεται εξελικτικά από τα ζώα. Με τον Φρόιντ δεν είναι πια αφεντικό ούτε στο σπίτι του. Το υποσυνείδητο, κρυμμένο σε κάποια απύθμενα βάθη, κινείται εν αγνοία μας. Η ζωή λοιπόν είναι πιο πολύπλοκη απ' ό,τι φαίνεται. Υπάρχει παντού αμφισημία και πολυσημία: έρωτας, μίσος, φόβος, στέρηση, πόθος... «Τώρα ξέρουμε ότι το φανερό συνυπάρχει με το υποδηλωνόμενο» λέει ο ψυχαναλυτής Alain Ksense, συγγραφέας του βιβλίου «La Psychanalyse d' Alice D.» (εκδ. Calmann--Lvy). Ο Φρανσουά Μιτεράν έλεγε σχετικά με την υποψηφιότητα του Ζακ Ντελόρ: «Το υποσυνείδητό του το θέλει, αλλά σε επίπεδο συνείδησης το αρνείται στον εαυτό του».
Στην αρχή η ψυχανάλυση θεωρήθηκε μια σεξουαλική βαρβαρότητα. Από το '50 και μετά άρχισε να γοητεύει τη γαλλική ιντελιγκέντσια. Το 1952, το περιοδικό «Elle» γράφει: «Η ψυχανάλυση και η αστρολογία πηγαίνουν χέρι-χέρι» και ο κόσμος στριμώχνεται σε αμφιθέατρα φίσκα για ν' ακούσει τον Ζακ Λακάν. Με την άσπρη του χαίτη και βλέμμα αυστηρό πίσω από τα γυαλιά του, βεβαιώνει ότι το υποσυνείδητο έχει την ίδια ακριβώς δομή με τη γλώσσα. Το κοινό ακούει μαγεμένο.
Σώζει και ζωές
Είναι πια σαφές ότι δεν μπορεί κανείς ν' αλλάξει τη ζωή του αν δεν κάνει δουλειά πάνω στον εαυτό του. Πρέπει κανείς να εμπιστευθεί κάποιον άλλο για να φθάσει στις τραυματικές εμπειρίες της παιδικής ηλικίας, όπως έκανε η Τίπι Χέντρεν στη «Μάρνι» του Χίτσκοκ. Η ψυχανάλυση μπορεί να σώσει και ζωές ακόμη. Στην αρχή θέλει κανείς να φύγει, σιγά-σιγά όμως πείθεται, μένει και αν επιμείνει, μπορεί να δει στον εαυτό του σημαντική αλλαγή, όπως η Αννα, μια φοιτήτρια 23 ετών. Γι' αυτή τη δύσκολη προσπάθεια άρθρωσης, είναι κανείς πρόθυμος να πληρώσει έως και 500 γαλλικά φράγκα για μια θεραπευτική «συνεδρία», μέρος των οποίων καλύπτει η κοινωνική ασφάλιση.
Η ψυχανάλυση έχει αναλάβει τον ρόλο που έπαιζε κάποτε η Εκκλησία. Η εξομολόγηση στις μέρες μας δεν αρκεί. Στρες, αγωνία, νεύρωση, σε καμιά εποχή ο άνθρωπος δεν αυτοπαρατηρήθηκε τόσο. Η αναλογία καταθλιπτικών ατόμων στη γαλλική κοινωνία πενταπλασιάστηκε τα τελευταία χρόνια. Από ένα 3% στη δεκαετία του '70 έφθασε το 15%. Η ναρκισσιστική αυτοπαρατήρηση έγινε εθνικό σπορ για τους Γάλλους. Τώρα υπάρχουν πάνω από 5.000 ψυχαναλυτές, ενώ στη δεκαετία του '30 υπήρχαν μόνο δεκαπέντε. Ο αριθμός αυτός κάνει τη Γαλλία μία από τις χώρες με τη μεγαλύτερη ποσοστιαία αναλογία ψυχαναλυτών στον κόσμο. Kαι δεν χρειάζεται ούτε δίπλωμα ούτε εξάσκηση ούτε έλεγχος. Γι' αυτό πολύ συχνά θεωρούν τους ψυχοθεραπευτές απατεώνες.
Απειλεί το ζευγάρι;
Πάει κανείς στον ψυχαναλυτή του σαν να πηγαίνει σε ραντεβού - είναι η κλασική μεταβίβαση. Αυτό είναι γεγονός. Είναι όμως η ψυχανάλυση, απειλή για το γάμο; «Πράγματι», λέει ο Πατρίκ Γκιγιομάρ, πρόεδρος της Εταιρείας Φροϊδικής Ανάλυσης, «συχνά κατηγορείται για κάτι τέτοιο. Συνήθως όμως η σχέση διαλύεται, επειδή ο ένας αρθρώνει το πρόβλημά του, ενώ ο άλλος αρνείται να μιλήσει. Ο ένας αναζητάει μια σχέση πιο σύνθετη, ενώ ο άλλος είναι μπλοκαρισμένος». Ψυχαναλύομαι, σημαίνει εκτίθεμαι σε έναν μεγάλο κίνδυνο, λένε πολλοί ψυχαναλυθέντες, οι οποίοι ξέρουν ότι πρόκειται για μια μακρά και επίπονη διεργασία. Οσοι δεν την τολμούν θεωρούνται σχεδόν δειλοί. Πολλές θεραπείες διαιωνίζονται. Δέκα, δεκαπέντε χρόνια, μια ολόκληρη ζωή. Μερικοί θεραπευόμενοι πάνε χειρότερα ύστερα από χρόνια πάνω στο ντιβάνι. Ο ψυχαναλυτής Francois Roustang είχε δεκάδες τέτοιες περιπτώσεις: «Αναμασάνε τόσο πολύ τη θλίψη τους πάνω στο ντιβάνι, που η ανάλυση γίνεται πιο σημαντική από την ίδια τη ζωή τους», λέει. Την αντίθεσή τους προς αυτές τις υπερβολές περιγράφει στο συναρπαστικό βιβλίο του «La Fin de la Plainte» (εκδ. Odile Jacob).
Θα πηγαίναμε όμως χειρότερα χωρίς την ψυχανάλυση, είναι ο αντίλογος. Δίνει νόημα στη ζωή, ενισχύει την αυτοπεποίθηση, ισχυρίζονται άλλοι ψυχαναλυτές. Ο οπαδός του Λακάν Patrick Guyomard λέει: «Η ψυχανάλυση είναι το μεγάφωνό μας. Μέσα απ' αυτήν επιτρέπουμε στον εαυτό μας να μιλήσει για πράγματα απαγορευμένα: τραυματικές εμπειρίες, καταπιέσεις και κυρίως σεξ». Είναι αλήθεια ότι η απελευθέρωση της γυναικείας σεξουαλικότητας και η επανάσταση των ηθών που επακολούθησε οφείλεται κατά μεγάλο μέρος στον Φρόιντ. Αν και, όπως παρατήρησε κάποιος άλλος, το ότι η Kοκό Σανέλ άλλαξε ριζικά τη γυναικεία ενδυμασία, δεν οφείλεται στο ότι ήταν οπαδός του Φρόιντ. Kαι προσθέτει η Sylvie Faure-Pragier, ειδικός σε θέματα στειρότητος: «Η αναγνώριση του δικαιώματος της γυναίκας να ζήσει τη ζωή της, οδήγησε στην ανάπτυξη του δικαιώματος στην ηδονή. Σήμερα οι γυναίκες δεν έχουν μόνο δικαίωμα σε μια ευτυχισμένη σεξουαλική ζωή, αλλά το πιστεύουν κιόλας ότι έχουν το δικαίωμα».
Kαι τα μικρά παιδιά έχουν επίσης σεξουαλικότητα. Το μωρό είναι μια προσωπικότητα. Τα πιο σημαντικά πράγματα συμβαίνουν πριν από τα πέντε χρόνια της ζωής μας... Η περίφημη Francoise Dolto, ψυχαναλύτρια και παιδίατρος, άλλαξε ριζικά την εικόνα του παιδιού και του βρέφους. «Χρόνια ολόκληρα θεωρούσαν τα μωρά περίπου σαν φυτά ή ένα θρεπτικό σωλήνα», λέει η Genevieve Delaisi de Parseval.«Το άφηναν να κλαίει ώρες ολόκληρες στο κρεβατάκι του με τα κάγκελα γύρω-γύρω. Η ψυχανάλυση είπε ακριβώς το αντίθετο: πάρτε το στα χέρια σας, αγγίξτε το, νιώστε τη μυρωδιά του. Εδωσε πάλι στο στήθος την πρωτοκαθεδρία του». Οι διανοούμενοι της δεκαετίας του '40 φτιάχνανε μόνοι τους πιπίλες, πριν ακόμη αρχίσουν να πωλούνται στα φαρμακεία. Το πιπίλισμα ενός αντικειμένου, έλεγε ο Φρόιντ, χτίζει τον ψυχισμό του παιδιού. Kαι τα βρώμικα παιχνιδάκια, με τα οποία παίζουν τα μωρά, οφείλει τη σωτηρία του στον σπουδαίο Βρετανό ψυχαναλυτή Donald Winnicott, που το θεώρησε ως μεταβατικό στάδιο το οποίο επιτρέπει στο παιδί να αποχωριστεί τη μητέρα.
Οταν όμως οι «ψυ» λένε ότι η διαπαιδαγώγηση μπορεί να έχει και αρνητικά αποτελέσματα, οι γονείς αρχίζουν να σκέπτονται μήπως είναι επικίνδυνοι για τα παιδιά τους. Σύντομα το δίκαιο των παιδιών βρήκε τον αντίκτυπό του σε δικαστικές υποθέσεις. «Από το 1985 και εξής, μερικοί δικαστές ζήτησαν από τα παιδιά των χωρισμένων να διαλέγουν ανάμεσα στον πατέρα και τη μητέρα. Αυτό δεν είναι σωστό. Σεβασμός στη γνώμη του παιδιού δεν σημαίνει και να την ακολουθούμε», λέει ο Serge Tisseron. Kαι όταν οι εισαγγελείς ή οι κοινωνικοί λειτουργοί δεν μπορούν να καταφύγουν στο νόμο, αναφέρονται στην ψυχανάλυση. Η λέξη «αιμομιξία», παραδείγματος χάριν, δεν αναφέρεται στο Ποινικό Δίκαιο. Η πράξη τιμωρείται ως κατάχρηση εξουσίας ενός γονέα. Kαι τότε η «ψυ» είναι εκείνη που θέτει τα όρια. Οπως παραδέχονται δικαστές ειδικοί επί των υποθέσεων που αφορούν παιδιά, η ψυχανάλυση έχει σίγουρα μεγάλη επίδραση στην επαγγελματική τους πρακτική. Η εισαγωγή της ψυχικής δυναμικής του υποσυνειδήτου επιτρέπει να κατανοήσει κανείς καλύτερα τη συνθετότητα των κρίσεων της εφηβείας και των παρεκκλίσεων της συμπεριφοράς.
Ακόμη και στις επιχειρήσεις έχει εισβάλει η ψυχανάλυση. Μερικές φορές ο υποψήφιος για μια πρόσληψη πρέπει να εξομολογηθεί τις φοβίες του. Ή ένας νευρωτικός, ο οποίος έχει μικρότερη απόδοση από έναν που αισθάνεται μια χαρά, ακολουθεί την οδό του ντιβανιού. Αλλά μέσα σε όλα αυτά η ψυχανάλυση οφείλει να κρατήσει την αυτονομία της. Διαφορετικά μπορεί να γίνει εργαλείο καταστολής και κοινωνικού ελέγχου. Την περίπτωση αυτή εικονογραφεί η Kατρίν Ντενέβ στην ταινία του Ραούλ Ρουίθ «Γενεαλογία ενός εγκλήματος». Παίζει τον ρόλο μιας ψυχαναλύτριας η οποία βλέπει στο πρόσωπο του ανιψιού της έναν δυνάμει εγκληματία και χρησιμοποιεί διάφορες μεθοδεύσεις για να αποκαλύψει το γεγονός αυτό. Kαι στο τέλος κερδίζει το στοίχημα, γιατί ο ανιψιός της τη σκοτώνει.
Αντίπαλες ομάδες
Σήμερα, διαιρεμένο από εσωτερικές αντινομίες το ψυχαναλυτικό κίνημα, αριθμεί πάνω από είκοσι μικροομάδες. Αντίπαλες σχολές με ψυχαναλυτές οπαδούς του Φρόιντ, του Γιουνγκ, του Λακάν, ξεφυτρώνουν ανά πάσα στιγμή, δημιουργώντας σύγχυση. Στο βιβλίο του «Cent ans aprs» (εκδ. Gallimard) ο ψυχαναλυτής Patrick Frot, από τον Kαναδά, αναρωτιέται: «Η ψυχανάλυση ενδιαφέρει όλο και μικρότερο μέρος του πληθυσμού. Μήπως ήρθε η ώρα, ψυχαναλυτές να κάθονται στο ντιβάνι των ψυχαναλυτών;». Οι ψυχαναλυτές αναρωτιούνται αν υπάρχει ακόμη θέση γι' αυτούς σ' έναν κόσμο που μεθάει από την ταχύτητα, το καινούργιο, τον καταναλωτισμό. Τη συναγωνίζονται οι μεγάλες εταιρείες παρασκευής ψυχοτρόπων φαρμάκων και άλλες σχολές που στηρίζονται στη θεραπεία της συμπεριφοράς. Από δω και πέρα οι άνθρωποι θέλουν να θεραπεύονται χωρίς να σκύβουν στο παρελθόν τους.
Ηδη ο Λακάν προέβλεπε ότι το μέλλον της ψυχανάλυσης θα επηρεαζόταν από τις εφευρέσεις της επιστήμης. Πίστευε όμως ότι δεν υπήρχε πραγματική απειλή γιατί οι εφευρέσεις αυτές στην πραγματικότητα ήταν σύμβολα. Εν ολίγοις, τίποτα δεν θα αντικαταστήσει ποτέ αυτά τα λόγια που λέγονται στο ντιβάνι, αυτά τα όνειρα που δεν θα ακούσει ποτέ κανείς άλλος, αυτά τα ψήγματα ευαισθησίας μέσα σ' ένα βίαιο κόσμο.
Η πρώτη φορά
Ανακαλύπτοντας το υποσυνείδητο το 1896, ο Φρόιντ κήρυξε μια επανάσταση της οποίας τις συνέπειες βιώνουμε καθημερινά. Η σεξουαλικότητα, το οιδιπόδειο σύμπλεγμα, οι σκοτεινές δυνάμεις του υποσυνειδήτου έχουν παρεισφρήσει παντού. Πριν όμως φθάσουμε στη βελούδινη οικειότητα του γραφείου του στη Βιέννη, πρέπει να πάμε στο Παρίσι, στα 1885. Μετά το πτυχίο της ιατρικής σχολής, ο νεαρός Σίγκμουντ απέσπασε μια υποτροφία για το νοσοκομείο της Σαλπετριέρ. Παρακολούθησε την παρουσίαση «των τρελών γυναικών» του Δρος Σαρκό, όπου υστερικές γυναίκες θεραπεύονταν με το λόγο και την ύπνωση. Βλέποντας, διαισθητικά ακόμη, ότι υπάρχει σχέση ανάμεσα στην υστερία και τη σεξουαλικότητα, ο Φρόιντ γύρισε στη Βιέννη και άρχισε τη θεραπεία της πρώτης ασθενούς του, της Αννας Ο. Kαθώς διηγείται τις τραυματικές της εμπειρίες, η νεαρή αυτή κοπέλα απαλλάσσεται από τα συμπτώματα της αρρώστιας της (υπνηλία, παραλυσία, παραισθήσεις...). Ο λόγος είναι θεραπευτικός! Με βάση την αρχή του ελεύθερου συνειρμού, μόνον ο λόγος μπορεί να εξερευνήσει τα βάθη του υποσυνειδήτου, όπου εδρεύουν οι τάσεις και τα απωθημένα της παιδικής ηλικίας. Η ψυχανάλυση έχει γεννηθεί!
Η ψυχανάλυση στην Τέχνη
Στον κινηματογράφο η ψυχανάλυση είχε τον πρώτο ρόλο σε ταινίες όπως «Ψυχώ», «Ανάλυσέ το» και «Λέσχη της απάτης». Ο Γούντι Αλεν, αγχώδης, με κατάθλιψη, αυτοπροσδιορίζεται ως ο εφευρέτης της «νευρωτικής κωμωδίας», ένα καινούργιο είδος. Πώς να ξεχάσει κανείς τη φράση του «Ο Θεός πέθανε, ο Μαρξ πέθανε κι εγώ δεν νιώθω καλά»; Απελευθερώνοντας τη φαντασία μας, η ψυχανάλυση υπήρξε συν-δημιουργός των έργων του Μαγκρίτ, του Νταλί και των περισσότερων υπερρεαλιστών του 20ού αιώνα. Οπως λέει ο θεωρητικός της τέχνης Jean Clair, διευθυντής του Μουσείου Πικάσο στο Παρίσι: «Η ψυχανάλυση, απελευθερώνοντας τη δύναμη του υποσυνειδήτου, ενέπνευσε πολλά έργα τέχνης. Αλλά από τη δεκαετία του '70 και μετά, έπαψε να έχει επιρροή στην τέχνη. Δεν ενδιαφέρει πια τους καλλιτέχνες, γιατί δεν είναι ανατρεπτική».
πηγή: http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_civ_2_1/04/01_I7064238=I7064238=%7C01&01-0401!cod10401$30856.html