Νευροβιολογία – Η νέα συντεταγμένη στην οικονομική διαχείριση

Αναμφισβήτητα, το τελικό αποτέλεσμα κάθε ομαδικής δράσης, είτε αυτή είναι επιχείρηση είτε πανεπιστήμιο είτε δημόσιος ή ιδιωτικός οργανισμός είτε αυτό που ονομάζουμε πολιτεία, εξαρτάται από τον τρόπο που τα άτομα παίρνουν τις αποφάσεις τους και τις εκτελούν. Οι δράσεις όμως των ατόμων αντικατοπτρίζουν ταυτόχρονα τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί ο εγκέφαλός μας, προϊόντα του οποίου είναι οι καινοτομίες, η τεχνολογική πρόοδος, η ευέλικτη διοίκηση και σε τελική ανάλυση οι σύγχρονες πλουτοπαραγωγικές πηγές.

Βρισκόμαστε, λοιπόν, τώρα στην ευχάριστη θέση να παρακολουθούμε την πορεία των ερευνών που αφορούν τη λειτουργία του εγκεφάλου. Στο βιβλίο του R. Penrose "Ο νέος αυτοκράτορας" διαβάζουμε ότι: "...Η μη κατανόηση των θεμελιωδών νόμων της φυσικής μάς εμποδίζει να εξοικειωθούμε με την έννοια του "νου" είτε σε φυσικό είτε σε λογικό επίπεδο. Μ' αυτό δεν υπονοώ ότι οι νόμοι δεν θα γίνουν ποτέ κατανοητοί".

Ο Penrose είχε δίκιο, αφού, από τη μια, έχουμε το φυσικό κόσμο που υπακούει σε αιτιοκρατικούς νόμους, σύμφωνα με τους οποίους το παρελθόν και το μέλλον παίζουν έναν συμμετρικό ρόλο. Από την άλλη, πάλι, είναι δύσκολο να φανταστεί κάποιος ότι και ο εγκέφαλος ακολουθεί αυτή τη συμπεριφορά, όμως, για να το καταλάβουμε, αρκεί να σκεφτούμε τη συμπεριφορά δημιουργικότητας του νου.

Και σωστά ο R. Penrose επισημαίνει ότι "οι περισσότεροι φυσικοί θα ισχυρίζονταν ότι όλοι οι θεμελιώδεις νόμοι που διέπουν τη λειτουργία του ανθρώπινου εγκεφάλου είναι απόλυτα κατανοητοί".

Τα τελευταία χρόνια, πάντως, ο κλάδος αυτός της επιστήμης -της νευρολογίας του εγκεφάλου- έχει πραγματοποιήσει σημαντική πρόοδο. Έτσι, μπορούμε τώρα να μελετήσουμε σε "πραγματικό χρόνο" τις διάφορες εγκεφαλικές λειτουργίες και να δώσουμε απάντηση στο ερώτημα: άραγε, με ποιο τρόπο οι λειτουργίες αυτές συνδέονται με τις σκέψεις μας, τις αποφάσεις μας, τα συναισθήματά μας και τις αντιδράσεις μας;

Οφείλουμε πολλές ευχαριστίες στις φυσικές επιστήμες (φυσική, χημεία, μαθηματικά, πληροφορική) που μας έδωσαν τη δυνατότητα, κυρίως με την τεχνική fMRI (του λειτουργικού μαγνητικού συντονισμού), να διερευνήσουμε αρκετές λειτουργίες του εγκεφάλου.

Αλλωστε, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο εγκέφαλος είναι ένα φυσικό σύστημα, η λειτουργικότητα του οποίου διέπεται από τους νόμους της φυσικής, της χημείας και των μαθηματικών. Όμως, δυστυχώς, αν κάποιος ανατρέξει στα συγγράμματα των κοινωνικών, πολιτικών και οικονομικών επιστημών, εύκολα θα διαπιστώσει την απουσία αναφοράς ή έστω και συνειρμικής σύνδεσης της λειτουργίας του εγκεφάλου σε σχέση με τα εν λόγω επιστημονικά πεδία. Βέβαια, ο εγκέφαλος είναι αυτός που ελέγχει και κατευθύνει όλες τις ανθρώπινες δραστηριότητες ξεκινώντας από τις πιο απλές κινήσεις και φτάνοντας μέχρι τις πιο σύνθετες και πολύπλοκες πνευματικές ενέργειες.

Συνεπώς, δεν είναι λογικό ούτε και σωστό να διαχωρίζουμε κάθε μορφή ανθρώπινης δραστηριότητας, όπως είναι η λήψη σωστών αποφάσεων, η επιχειρηματικότητα, η πολιτική, η κοινωνική και η αθλητική δραστηριότητα, από τη λειτουργία του συγκεκριμένου οργάνου. Κι όμως... συνήθως παραλείπουμε να εξετάζουμε την πιο σημαντική σχέση ανάμεσα στη λειτουργία του νου και τις διάφορες ανθρώπινες δραστηριότητες.

Αξίζει να συνεχίσουμε αναφέροντας ένα απλό οικονομικό παράδειγμα: ο καθένας μας, χωρίς αναγκαστικά να είναι πτυχιούχος Οικονομικού Πανεπιστημίου, γνωρίζει ότι, αν αυξηθεί η τιμή του καφέ ή του παγωτού, θα μειωθεί η ζήτησή του. Όμως, στο απλό ερώτημα γιατί μας αρέσει ο καφές ή το παγωτό, δεν θα πάρει απάντηση. Γιατί; Γιατί, για να δοθεί απάντηση, θα πρέπει να αρχίσει ένα ταξίδι μέσα στο λαβύρινθο του εγκεφάλου.

Αλήθεια, γιατί κάποιος προτιμά τον καφέ αντί το τσάι; Οι Vernon L. Smith και D. Kahneman (βραβεία Νόμπελ 2002) έδωσαν για πρώτη φορά πειραματικά την υφιστάμενη σχέση μεταξύ της λειτουργίας του εγκεφάλου και της οικονομικής συμπεριφοράς των ανθρώπων. Τα "νευροοικονομικά", ένας νέος επιστημονικός κλάδος, που στηρίζεται και στις εργασίες των Smith και Kahneman, συνδυάζουν την οικονομική επιστήμη, την ψυχολογία και τις νευροεπιστήμες και διερευνούν πώς οι λειτουργίες του εγκεφάλου συνδέονται με τη λήψη των αποφάσεων. Τα αποτελέσματα των ερευνών αυτών έχουν δώσει σημαντικά και ενδιαφέροντα αποτελέσματα.

Τα δύο παραδείγματα που θα αναφέρουμε πιο κάτω αφορούν τους οδηγούς ταξί δύο μεγαλουπόλεων, του Λονδίνου και της Νέας Υόρκης (όχι εκείνους που αντιδρούσαν για την τοποθέτηση ταμειακών μηχανών στα ταξί).

Ξεκινάμε από τους οδηγούς ταξί του Λονδίνου, στους οποίους πρέπει να έχετε εμπιστοσύνη, όταν τους ζητήσετε να σας πάνε στον τόπο προορισμού σας, γιατί μόνοι τους θα επιλέξουν τη βέλτιστη διαδρομή. Παράξενο; Όχι, γιατί ένας οδηγός ταξί στο Λονδίνο, προκειμένου να πάρει άδεια άσκησης του επαγγέλματος οδηγού ταξί, πρέπει να φοιτήσει για έναν χρόνο περίπου, παρακολουθώντας μαθήματα, τρεις ώρες την ημέρα, και, αν επιτυχώς περατώσει τα ειδικά μαθήματα, τότε έχει δικαίωμα να ασκήσει το επάγγελμα του οδηγού ταξί. Οι οδηγοί των ταξί του Λονδίνου που δίνουν τις εξετάσεις τους, γνωστές ως "The knowledge" (Η γνώση), γνωρίζουν ποια είναι η βέλτιστη διαδρομή όχι μόνο για κάθε προορισμό μέσα στην πόλη, αλλά ταυτόχρονα και για κάθε χρονική στιγμή της μέρας.

Ερευνητές του Πανεπιστημίου του Λονδίνου σε ένα πείραμά τους, προκειμένου να διαπιστώσουν την επίπτωση του προγράμματος "The knowledge" στον εγκέφαλο, χρησιμοποίησαν την τεχνική fMRI σε οδηγούς ταξί και σε οδηγούς διάφορων άλλων οχημάτων. Το ενδιαφέρον των ερευνητών του Πανεπιστημίου του Λονδίνου επικεντρώθηκε στην περιοχή του ιππόκαμπου, γιατί αυτή είναι υπεύθυνη για τον έλεγχο της μνήμης των συναισθημάτων. Τα αποτελέσματα της έρευνας έδειξαν ότι οι οδηγοί ταξί είχαν αναπτύξει μεγαλύτερο μπροστινό τμήμα του ιππόκαμπου σε σύγκριση με εκείνο των άλλων οδηγών. Το γεγονός αυτό αποδεικνύει ότι μία ευέλικτη μεταβολή του ιππόκαμπου του εγκεφάλου συνοδεύεται με αντίστοιχη αύξηση της μνήμης.

Το δεύτερο παράδειγμα αναφέρεται στους οδηγούς-ιδιοκτήτες ταξί της Νέας Υόρκης, οι οποίοι έθεταν έναν ημερήσιο στόχο: ένα ποσό χρημάτων, το οποίο προσδοκούσαν να κερδίσουν, κατά τη διάρκεια μιας εργάσιμης μέρας. Οι οδηγοί αυτοί, λοιπόν, όταν πετύχαιναν τον οικονομικό τους στόχο, σταματούσαν τη δουλειά τους και επέστρεφαν στο σπίτι τους. Τι έδειξε η σχετική μελέτη; Ότι οι οδηγοί ταξί της Νέας Υόρκης εργάζονταν λιγότερο τις μέρες που είχε αρκετή δουλειά και περισσότερο τις μέρες που δεν υπήρχαν πολλοί πελάτες.

Ας αξιολογήσουμε τώρα τα συμπεράσματα της έρευνας. Η συμπεριφορά των οδηγών ταξί είναι αντίθετη από εκείνη που ορίζεται ως "οικονομικά ορθολογική" συμπεριφορά. Είναι γνωστό ότι ο Homoeconomicus πρέπει να εργάζεται περισσότερο τις μέρες που μπορεί να αυξήσει το εισόδημά του και λιγότερο τις μέρες που δεν θα έχει πελάτες. Η Παλαιά Εποχή του ανθρώπινου εγκεφάλου έχει παραχωρήσει τη θέση της στη Νέα Εποχή. "Μελετάμε λεπτομερώς τον εγκέφαλο" σημαίνει "μετατοπιζόμαστε σε ένα νέο παράδειγμα, όπου διερευνούμε τη λειτουργικότητα του εγκεφάλου και, φυσικά, τις ασθένειες και τις δυσλειτουργίες του". Όμως, αυτό το νέο παράδειγμα, κατά Kuhn, θα μας οδηγήσει σε νέες λεπτομέρειες που αφορούν την ανθρώπινη συμπεριφορά. Αλλωστε, αρκετές έρευνες έχουν δείξει ότι ένα τμήμα της εγκεφαλικής δραστηριότητας επικεντρώνεται στο σχεδιασμό του μέλλοντος - δημιουργώντας εικόνες για το μέλλον που σχετίζονται με τις θετικές προσδοκίες.

Τα επόμενα χρόνια η ανθρωπότητα θα γνωρίσει έναν καταιγισμό, όμοιο με "τσουνάμι", αλληλοσύνδεσης διαφορετικών επιστημονικών κλάδων που έχουν βασικές συνιστώσες τα μαθηματικά, τη φυσική, τη χημεία, την πληροφορική και τη βιολογία, που θα αλλάξει ή, καλύτερα, θα διαταράξει τις υφιστάμενες σχέσεις μεταξύ των διάφορων επιστημονικών κλάδων. Με τη σειρά του, αυτό το "τσουνάμι" αναμένεται ότι θα οδηγήσει την ανθρωπότητα (επιχειρήσεις, σχολεία, πανεπιστήμια, κυβερνήσεις) σε ριζοσπαστικές αλλαγές.

Αυτή η συγκλονιστική πρόοδος γίνεται κατανοητό ότι ασφαλώς και θα πρέπει να επηρεάσει και τη δομή των προγραμμάτων σπουδών στα πανεπιστήμια. Το υπόδειγμα παροχής γνώσεων, που κυριαρχεί και τώρα στα πανεπιστήμια και βασίζεται στην εξειδίκευση, θα αρχίσει σιγά σιγά να μεταβάλλεται και να κατευθύνεται προς τη συνεργασία επιστημονικών κλάδων των οποίων η επιστημολογία θα διαφέρει ουσιαστικά (π.χ. οικονομικά με βιολογία).

Αξίζει να αναφέρουμε ένα απλό παράδειγμα που ζητά εδώ και χρόνια λύση, το πρόβλημα της διαχείρισης των απορριμμάτων. Όλοι γνωρίζουμε λίγο ή πολύ τις υπάρχουσες λύσεις: καύση, βιοσταθεροποίηση, υγειονομική ταφή. Όμως, η επιλογή τής πιο κατάλληλης κατά περίπτωση μεθόδου δεν είναι εύκολη. Για να έχουμε τη βέλτιστη λύση, θα πρέπει να συνεργαστούν διάφοροι κλάδοι: η χημεία, για να αναλύσουμε την επίπτωση στην ατμόσφαιρα των διάφορων εκπομπών, η βιολογία-οικολογία, για να εξετάσουμε πιθανές επιπτώσεις στο οικοσύστημα, η οικονομία, για να αναλυθούν ανάλογα τα διάφορα κόστη και οφέλη, η μηχανική, για να κατανοήσουμε τους κινδύνους από την εγκατάσταση του εργοστασίου, και η κοινωνιολογία, για να αξιολογήσουμε την κοινωνική συμπεριφορά των κατοίκων (πιθανές αντιδράσεις). Έτσι, για να δοθεί λύση σε αυτό το πρόβλημα, χρειάζεται μία συνεκτικότητα και μία σύμφωνη γνώμη μεταξύ επιστημόνων διαφορετικών επιστημονικών πεδίων, ώστε να σχηματιστεί μία ολοκληρωμένη και ευρέως αποδεκτή λύση.

Η εποχή μας απαιτεί την πλήρη κατάργηση των συνόρων μεταξύ των διαφορετικών επιστημονικών πεδίων. Η συμβολή των Smith και Kahneman βρίσκεται ακριβώς στην αρμονική σύζευξη των οικονομικών, της ψυχολογίας, της βιολογίας και της στατιστικής.

Προκειμένου να λυθούν προβλήματα που απασχολούν την ανθρωπότητα και να δοθούν απαντήσεις σε κρίσιμα ερωτήματα της κοινωνίας, δεν αρκεί η συνδρομή ενός μόνο επιστημονικού κλάδου, αλλά απαιτείται η συνεργασία διάφορων επιστημόνων. Αυτή η συνέργεια οδηγεί σε μία αναλυτική διαδικασία και καταλήγει σε μια ολοκληρωμένη γνώση, λαμβάνοντας υπόψη περισσότερες παραμέτρους της φύσης του προβλήματος, σε σύγκριση με τη μονομερή επιστημονική αντιμετώπιση από λίαν εξειδικευμένους επιστήμονες που εφαρμοζόταν μέχρι σήμερα, αλλά έδινε "φιλτραρισμένες" πληροφορίες.

Μόνο αυτή η πολύπλευρη διαδικασία δημιουργεί την αναγκαία συνθετική γνώση που κατευθύνει στις βέλτιστες λύσεις των κοινωνικών προβλημάτων.

Ο Επαμεινώνδας Πανάς είναι πρόεδρος του τμήματος Στατιστικής του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών.