Να ’σαι ο εαυτός σου (…μα όχι έτσι, κοίτα μένα!)

1
762

Στην ιατρική, μια έντιμη παρέμβαση από την πλευρά και του θεραπευτή και του θεραπευόμενου δεν θα μπορούσε παρά να έχει ως σκοπό της την αρμονία. Όταν η παρέμβαση γίνεται πάνω στο μυαλό, καλείται ψυχοθεραπεία, επομένως, σε αυτό το επίπεδο, θα αφορούσε την αποκατάσταση της ισορροπίας μεταξύ συναισθημάτων και προσδοκιών. Η απόκλιση μεταξύ προσδοκίας και συναισθήματος θα ήταν μάλιστα συνετότερο να χρησιμοποιείται ως «ορισμός εργασίας» για την ψυχική διαταραχή, αντί π.χ. για την απόκλιση της συμπεριφοράς, η οποία πολύ εύκολα μπορεί να μολυνθεί από πολιτικές και πολιτισμικές ατζέντες και εν γένει να της αποδοθεί η – βαριά για την οποιαδήποτε θεραπεία –  μομφή της χειραγώγησης.
Όμως, σήμερα αυτό δυστυχώς συμβαίνει κάτω από το τραπέζι στις περισσότερες ιατρικές συναλλαγές, οι οποίες ακόμη και όταν δε ανήκουν στην επίσημη ψυχοθεραπεία, θα περιλαμβάνουν αναγκαστικά και τη συζήτηση, αντιμετώπιση και διαμόρφωση των προσδοκιών του ασθενούς: θα είναι λοιπόν και «ψυχοθεραπευτικές», εκ των πραγμάτων. Οι γιατροί τείνουμε να είμαστε επαγγελματίες χειραγωγοί και οι ασχολούμενοι με την ψυχική-νοητική υγεία απλώς φαινόμαστε περισσότερο.
Ο πολιτισμός ως γονιός
Κάποιος αυστηρός με τη χρήση των λέξεων γρήγορα θα ξεμπέρδευε σχεδόν με όλο το σημερινό σχόλιό μου. Θα διαχώριζε αμέσως την έννοια της χειραγώγησης από την έννοια της φροντίδας και της διδασκαλίας. Όμως, ο διαχωρισμός αυτός διόλου δεν θα μας διαφώτιζε ως προς την ουσία του προβλήματος. Διότι τα όρια της χειραγώγησης είναι ασαφή. Οι παρεμβάσεις στον άλλο δεν είναι υποχρεωτικό να ρέπουν προς τη στέρηση αυτονομίας και να έχουν πάντα αρνητική έννοια. Ούτε και αποκλείεται, κάθε άλλο μάλιστα, πρακτικές που επιφανειακά δεν μοιάζουν χειραγωγικές να συνεπάγονται σκληρή χειραγώγηση.
Γενικά, η χειραγώγηση μπορεί να σημαίνει τη σκόπιμη εμφύσηση ιδεών τόσο διά της οπτικής-βιωματικής επικοινωνίας (δηλαδή την ανάδειξη προτύπων συν τη μίμηση αυτών), όσο και διά της λεκτικής επικοινωνίας. Η πρώτη μορφή απευθύνεται μέσα από συναισθήματα στις καρδιές, η δεύτερη, μέσα από επιχειρήματα, στα μυαλά. Και στα δύο επίπεδα, μπορεί να πραγματοποιείται προπαγάνδα, δηλαδή απόκρυψη δεδομένων και εκμετάλλευση παρά θεραπεία της άγνοιας του χειραγωγούμενου από το χειραγωγό. Πρότυπο της – τι άλλο; –  η γονική σχέση.
Και τι άλλο από γονιός μας είναι ο πολιτισμός που συναντάμε στον έξω κόσμο μόλις ξεμυτήσουμε από τη μήτρα; Το απαθανατισμένο, διαχρονικό «οικοδόμημα» των ανθρώπινων μαθήσεων, ανεξαρτήτως των εκάστοτε «ενοίκων» του, είναι αυτό που συνιστά την βιολογική πεμπτουσία του πολιτισμικού φαινομένου και περιλαμβάνει σχολεία, βιβλία, εκπομπές και άρθρα άποψης, όπως το παρόν. Από τη στιγμή που η φύση δεν το είχε προβλέψει αυτό το φαινόμενο (δεχόμενοι δηλαδή επιπρόσθετα ότι ο πολιτισμός αποτελεί την πραγμάτωση μιας εξελικτικής δυνατότητας έναντι και άλλων εναλλακτκών), πρόκειται για ένα μη αντιστρεπτό ρήγμα στο ρυθμό εξέλιξης του είδους μας, αλλά και ευρύτερα, στο περιεχόμενο που προσλαμβάνει η έννοια της ζωής στον πλανήτη.
Η άποψη αυτή, είναι αλήθεια, βασίζεται στην παραδοχή όχι μιας «κατ’ εικόνα Θεού» προέλευσης του ανθρώπινου μυαλού, αλλά της βιολογικής (γονιδιακής) εξελικτικής προέλευσής του από τη δεξαμενή των λοιπών συγγενικών ζωικών ειδών. Μια τέτοια άποψη δεν προσβάλλει κατ’ ανάγκη την ουσία της Γένεσης, εφόσον αντιμετωπίζει την εξέλιξη ως μηχανισμό και την ιστορία του Αδάμ και της Εύας ως αλληγορία. Όλες οι χριστιανικές αναγνώσεις της ανθρώπινης ιστορίας χωρουν κι εδώ και πολύ περισσότερο, όλες οι χριστιανικές αναγνώσεις της μεταφυσικής, δηλαδή του τι ο άνθρωπος «επιτρέπεται» να είναι και πώς μπορεί κάτι τέτοιο να το ψηλαφήσει.
Η εξέλιξη σε κάποιο στάδιο «ανακάλυψε» ότι πέρα από το DNA με το οποίο γεννιόμαστε, η εναπόθεση σημαντικού μέρους πολλών απαραίτητων για την επιβίωση και αναπαραγωγή του είδους μας πληροφοριών στο περιβάλλον, μέρους εισαγόμενου στον εγκέφαλο με τη μορφή της μάθησης, παρέχει μια κατά πολύ ανώτερη ευελιξία και προσαρμοστικότητα.
Η χειραγώγηση, έτσι, μοιάζει να είναι συνώνυμη της ίδιας της ανατροφής των παιδιών μας (και όχι μόνον), υπό την έννοια της εισαγωγής στον πολιτισμό ενός όντος γεννούμενου απολίτιστου: του ελλιπούς ως προς τις γνώσεις του για τον κόσμο ανθρώπινου παιδιού. Μα και ως ενήλικες, διαρκώς αλληλεπιδρούμε με τους άλλους και οι μεταβολές που τους προκαλούμε επιστρέφουν προς εμάς, προσλαμβάνοντας ένα χαρακτήρα κυκλικής και όχι μονόδρομης (γραμμικής) αιτιακότητας. Αρκετά συχνά, η αλληλεπίδραση αυτού του είδους γίνεται συνειδητοποιημένα μεταξύ ενηλίκων μερών, οπότε και μπορούμε να πούμε ότι τότε επιθυμούμε να μάθουμε και να μάς μάθουν. Κυρίως όμως, πέρα από τις προφανείς ανάγκες του χειραγωγού, η ατμόσφαιρα άκρατου ανταγωνισμού και η μάχη περί του όλου ή ουδενός, εντός της οποίας ζούμε φοβούμενοι κι ελπίζοντας τα πάντα, δημιουργούν συναισθηματικές ανάγκες και για το χειραγωγούμενο, ανάγκες που δεν είναι πάντα στο προσκήνιο. Ανάκτηση ισχύος, συμμετοχή σε ένα ευρύτερο όλο και αποδοχή σου ως κάτι που δεν χρειάζεται να παλεύεις για να είσαι. Ίσως η χειραγώγηση δεν είναι απλή εξαπάτηση, αλλά μια εντελώς επίκαιρη και πολύ πιο σύνθετη διαδικασία. Αλλά, η εξάλειψη της αμφιβολίας, η παγίωση των απόψεων και η απόλυτη επικράτηση ορισμένων ιδεών έναντι όλων των άλλων ορίζονται, σε μερική ή ακραία εκδοχή, ως ολοκληρωτισμός.
«Έντιμη χειραγώγηση»
Η φύση κανονικά δεν επιτρέπει ολοκληρωτισμούς. Η υπερανάπτυξη ενός είδους σε βάρος των υπόλοιπων είχε μέχρι σήμερα ως αναγκαστική οροφή την έλλειψη ενεργειακών πόρων. Αν οι λύκοι φάνε όλα τα πρόβατα, θα αυξηθούν προσωρινά, για να αρχίσουν να μειώνονται με τη σειρά τους αμέσως μετά, πεθαίνοντας από ασιτία (ενώ η βλάστηση θα αυξάνεται). Όμως, κάθε μαθητής είναι δυνητικά μελλοντικός δάσκαλος, στον οποίο θα επαφίεται η αποκομιδή νέας γνώσης, γνώσης που θα δημιουργηθεί όμως μόνο αν υπάρχει ελευθερία ως προς αυτό.
Επομένως, η πιο έντιμη δυνατή χειραγώγηση είναι μόνο η προσωρινή: έχει ως στόχο τη μάθηση με σκοπό την αυτοπεποίθηση και έτσι την τελική χειραφέτηση και αυτονομία των συναισθημάτων και των σκέψεων του μαθητευόμενου. Πόσο εφικτή είναι όμως; Αγιάζει ο σκοπός τα μέσα; Το κακό είναι πως από ό, τι κι αν κανείς κρίνει ότι πρέπει να μας απελευθερώσει, η απελευθέρωση αναιρείται λόγω της αναγκαίας προς αυτήν χειραγώγησης των «αμύητων» εξ ημών που διατηρούμε μια «ψευδή» αίσθηση των αναγκών μας. Οπότε, μια «πεφωτισμένη» ελίτ παλεύει να μυήσει την ακατέργαστη μάζα στη δική της αλήθεια, παλεύοντας ολημερίς να χτίσει ό, τι οι – εξ αυτής αποκαλούμενοι – λαϊκιστές κάθε βράδυ γκρεμίζουν.
Αν ο ολοκληρωτισμός στεγνώνει μακροπρόθεσμα τη δεξαμενή νέων γνώσεων και εναλλακτικών προσαρμογών, τότε καθιστά όλο και πιο ευάλωτο σε κρίσιμα απρόβλεπτα πλήγματα το πολιτισμικό οικοδόμημα. Η ανθρώπινη γνώση – τη λένε και ημιμάθεια – είναι πολύ δεινότερη από τα δόντια των λύκων. Ο αγώνας εναντίον της ροπής των ιδεών προς τον ολοκληρωτισμό είναι μια απολύτως αναγκαία αξία για πολιτισμούς που σέβονται το μέλλον τους.
Αν λοιπόν αφεθούμε μόνο στο γλωσσολογικό διαχωρισμό, κινδυνεύουμε ανά πάσα στιγμή να αντιδρούμε ως αγριάλογα πανικόβλητα στη θέα του χαλιναριού όποτε θα ακούμε κάτι που μοιάζει να μη μας μας συμφέρει ατομικά, αλλά επίσης και να χειραγωγούμαστε από τους επιτήδειους χωρίς να το γνωρίζουμε, για να το θέσω και αντίστροφα, κάτι που είναι μάλλον πιο βλαπτικό. Αν η χειραγώγηση είναι μια διαδικασία εγγενής οποιοδήποτε πολιτισμού, τότε θα πρέπει να μας απασχολεί όχι αυτή καθαυτή καθολικά, αλλά μάλλον το εάν και κατά πόσον στην εποχή μας ή και σε οποιαδήποτε εποχή, τα παιδιά χειραγωγούνται προς έναν πολιτισμό όπου οι δυνάμεις του θανάτου επικρατούν των δυνάμεων ζωής.
Μάλλον δεν μπορούμε να ξεριζώσουμε από τον πολιτισμό την παρέμβαση πάνω στον άλλο. Δεν χρειάζεται απελπισία, αλλά οι μέθοδοι ίσως μπορούν να διασφαλιστούν, ώστε από τη μια ο πολιτισμός να σέβεται το σκεπτόμενο άνθρωπο με όσο το δυνατό καλύτερη κατανόηση των αναγκών του και από την άλλη, να φρενάρει την αποκοπή οποιωνδήποτε ιδεών από την πεμπτουσία του πολιτισμού (χωρίς τον οποίο δεν θα είχαν φορέα ύπαρξης). Σε μια τέτοια πολιτισμική κατάσταση, ο μόνος ολοκληρωτισμός που θα επιτρεπόταν θα ήταν αυτός της αμφιβολίας.
Ο ζωγραφικός πίνακας που πλαισιώνει τη σελίδα είναι έργο του Εδουάρδου Σάκαγιαν.
πηγή κειμένου: Aντίφωνο

1 σχόλιο

Σχολιάστε:

Πληκτρολογήστε το σχόλιό σας
παρακαλώ εισάγετε το όνομά σας εδώ