Παντελής Σαββίδης*
Ποιές είναι οι ευθύνες της κοινωνίας
Το πρόβλημα με την πολιτική και τα ΜΜΕ είναι το ίδιο με το ερώτημα: «η κότα έφτιαξε το αυγό ή το αυγό την κότα».
Ποια είναι η κρίση που διέρχεται η πολιτική; H αποδόμηση της παλιάς κοινωνίας και η διαμόρφωση μιας νέας.
Το κοινωνικοοικονομικό σύστημα που γνώρισε η ανθρωπότητα τα τελευταία 150 χρόνια είναι που περνάει κρίση (το καπιταλιστικό σύστημα δηλαδή) και ο κόσμος δεν μπόρεσε ακόμη να βρει ένα νέο σύστημα αποδεκτό από την πλειοψηφία των κοινωνικών δυνάμεων, ώστε να αντικαταστήσει το παλιό. Η κοινωνικοοικονομική κρίση περνά στο επίπεδο των θεσμών και του εποικοδομήματος. Στο εποικοδόμημα ανήκουν και τα ΜΜΕ, έχοντας, μάλιστα μια προεξάρχουσα θέση στην αναπαραγωγή της ιδεολογίας.
Αναπαράγουν, όμως, μια ιδεολογία που είναι ηγεμονική.
Εδώ, πλέον αμφισβητείται και η ηγεμονία της κυρίαρχης αστικής τάξης. Αμφισβητείται, δηλαδή, η οικονομική της, κοινωνική, πολιτική και ιδεολογική κυριαρχία, με την έννοια ότι δεν είναι αποτελεσματικές, δεν αναπαράγουν τους όρους της καθημερινής μας διαβίωσης, δεν απαντούν στα ερωτήματα που η ίδια η αστική τάξη βάζει, όπως είναι η κλιματική αλλαγή και το μέγα ενεργειακό πρόβλημα, όπως είναι η λογική της συνεχούς ανάπτυξης. Στο δυτικό καπιταλιστικό σύστημα, οικονομίες που δεν έχουν διαρκή ανάπτυξη, οι οικονομίες που παραμένουν στάσιμες, δεν έχουν προοπτική, περνούν κρίση.
Όταν, λοιπόν, όλο αυτό το σύστημα περνά κρίση, θα μπορούσε ένα τμήμα, όσο σημαντικό και αν είναι, του εποικοδομήματός του, όπως είναι τα Μέσα Ενημέρωσης να μην υφίστανται αυτήν την κρίση; Βεβαίως, το κυρίαρχο πολιτικό σύστημα, χρησιμοποιεί τα ΜΜΕ και το ρόλο τους στην κοινωνία για να διαχειρίζεται την κρίση του με τον τρόπο που αυτό επιθυμεί και νομίζει καλύτερο.
Προσπαθεί να περάσει την κρίση του συντεταγμένα, ελπίζοντας πως είναι μια από τις κρίσεις του γνωστού οικονομικού κύκλου, αλλά πολλοί αναλυτές εκτιμούν πως η οικονομική κρίση η οποία θα συνοδευτεί από κοινωνικές και πολιτικές αναταράξεις δεν είναι από τις συνηθισμένες κρίσεις του καπιταλιστικού συστήματος. Είναι κρίση δομική, κρίση που προμηνύει τους σπασμούς της γέννησης ενός νέου τρόπου παραγωγής με βάση τις σύγχρονες ανάγκες της ανθρωπότητας, ενός τρόπου παραγωγής περισσότερο συμβατού στις φυσικές ελλείψεις που παρουσιάζονται (ενέργεια κλπ) που δεν θα αμφισβητεί καθ ολοκληρίαν τον καπιταλισμό αλλά που θα παίρνει υπόψη του νέα δεδομένα, δεδομένα που δεν μπορεί να μην ληφθούν υπόψη χωρίς να προκαλέσουν κοινωνικές αναταράξεις.
Οι κοινωνικές αναταράξεις μπορεί, μάλιστα να είναι το λιγότερο, μπροστά στις επιπτώσεις που μπορεί να έχει για την ανθρωπότητα η κλιματική αλλαγή επι παραδείγματι.
Προϊόν του σταδίου του καπιταλισμού που διανύουμε, είναι η διαμόρφωση ενός νέου τύπου ανθρώπου, προσανατολισμένου προς την κατανάλωση (χαρακτηριστικό στοιχείο του συστήματος για να μπορεί το σύστημα να αναπαράγεται, να έχει μια διαρκή ανάπτυξη ώστε να επιβιώνει), στο εύκολο κέρδος, το οποίο για να επιτευχθεί χρειάζεται ένα ρίσκο και ένα κενό χώρο, μια φούσκα, ένα ποσό το οποίο δεν ανταποκρίνεται στην πραγματική παραγωγή.
Το είδος του ανθρώπου που δημιουργήθηκε είναι ο άνθρωπος χωρίς ενδοιασμούς να πετύχει το νέο θεό, το χρήμα, που πιέζει και έχει τη δύναμη να το κάνει όλοι οι θεσμοί να κατευθύνονται στην υπηρεσία αυτού του νέου θεού, η προσέγγιση του οποίου δεν χρειάζεται παιδεία, αλλά κάποια τεχνική κατάρτιση. Άρα προς τα εκεί κατευθύνεται και η εκπαίδευσή του και όχι η παιδεία του.
Όλο αυτό το σύνολο αμφισβήτησε παραδοσιακούς θεσμούς που συγκρότησαν για εκατοντάδες χρόνια την κοινωνία, όπως είναι για παράδειγμα ο θεσμός της οικογένειας και έθεσαν ως πρώτο ιεραρχικό στόχο στο σύγχρονο αξιακό σύστημα την προσωπική ηδονή, την ηδονή που ξεπερνά τα όρια της ευχαρίστησης και της απόλαυσης, την ηδονή που γίνεται ιδεολογικός στόχος του συστήματος, την απόλυτη εξατομίκευση, την απόλυτη κυριαρχία του ατόμου και την αμφισβήτηση οτιδήποτε συλλογικού, ακόμη και των συλλογικών διαδικασιών λειτουργίας των πολιτικών κομμάτων, απαραίτητων θεσμών για τη λειτουργία του πολιτικού συστήματος.
Τα κόμματα, λοιπόν, χωρίς την ανανέωση του πολιτικού τους δυναμικού, έγιναν στατικοί και γερασμένοι μηχανισμοί στους κόλπους των οποίων δεν γίνεται πολιτική και ιδεολογική συζήτηση, δεν παράγεται πολιτική, δεν γίνονται εσωτερικές συγκρούσεις για να βγει από τη σύνθεση η πολιτική γραμμή, δεν επιτελούν εν τέλει κανέναν ρόλο πολιτικής και ιδεολογικής αναπαραγωγής της κοινωνίας. Και σ αυτήν τη στατική μορφή των πολιτικών κομμάτων, έμειναν μόνο τα παλιά στελέχη τους ενώ η όποια ανανέωσή τους δεν επιτεύχθηκε με τη συμμετοχή των πλέον προωθημένων κοινωνικά και διανοητικά δυνάμεων της κοινωνίας.
Αποτέλεσμα, το πολιτικό δυναμικό της χώρας, να υπολείπεται των αναγκών της κοινωνίας, η κοινωνία, να έχει αναδείξει στελέχη τα οποία είναι ικανά και να ανταποκρίνονται σε διεθνείς απαιτήσεις και να μην μπορούν να απορροφηθούν στο εσωτερικό της χώρας, επειδή το πολιτικό δυναμικό της χώρας υπολείπεται της συνειδητοποίησης του παγκόσμιου γίγνεσθαι και κατά συνέπεια αδυνατεί να προσαρμόσει τη χώρα στα νέα αυτά δεδομένα.
Μια μίζερη ομφαλοσκόπηση, μια αναπαραγωγή των ίδιων και των ίδιων πραγμάτων σε επίπεδο κάτω του μετρίου, οδήγησε στη διαμόρφωση μιας κοινωνίας η οποία δεν αντιλαμβάνεται τους υπαρξιακούς κινδύνους που διατρέχει και αναδεικνύει πρόσωπα στο δημόσιο βίο από την τηλεόραση, τα καλλιστεία ή τον αθλητισμό πρόσωπα που καμιά εγγύηση δεν μπορούν να παράσχουν ότι θα διαχειριστούν αποτελεσματικά τα προβλήματα της κοινωνίας και κυρίως την προοπτική της.
Όλα αυτά συνιστούν μια πολιτική και κοινωνική κρίση μέσα στην οποία ενυπάρχει και ο τομέας της δημοσιογραφίας σε μια διαλεκτική σχέση με την κοινωνία. Την επηρεάζει και επηρεάζεται από αυτήν. Το αποτέλεσμα είναι αυτό που βιώνουμε. Η κοινωνία δεν στηρίζει τις προσπάθειες μεμονωμένων δημοσιογράφων να φωτίσουν σκοτεινές πλευρές της καθημερινότητας και να δώσουν μιαν άλλη προοπτική, και οι δημοσιογράφοι, προκειμένου να βρίσκονται κοντά στις απαιτήσεις της κοινωνίας, προσαρμόζουν το πρόγραμμά τους στις απαιτήσεις αυτές, που κυμαίνονται πάνω κάτω γύρω από την υπογάστριο χώρα.
Τράβαμε να σε τραβώ, όχι να ανεβούμε στο βουνό αλλά να πέσουμε στο γκρεμό. Αυτή είναι η σύγχρονη τάση την οποία κανείς δεν θέλει ή δεν μπορεί να ανακόψει.
Αυτή η παραλυσία οδήγησε στην παραλυσία όλων των άλλων θεσμών, και η παραλυσία των θεσμών ενθάρρυνε την διαφθορά αφού προκειμένου να επιτευχθεί η μέγιστη ιδεολογική επιλογή του σύγχρονου συστήματος, ο άκρατος ηδονισμός, δεν υπάρχουν ηθικοί φραγμοί. Οι μόνοι, ίσως, φραγμοί που θα υπήρχαν ήταν οι νομικού, η δικαιοσύνη αλλά και αυτή παρέλυσε ή διαλύθηκε.
Αυτό το πλαίσιο, λοιπόν, όποιος δημοσιογράφος επιχειρήσεις να το διαχειριστεί θα πρέπει να προσδιορίσει, και αυτό δεν είναι εύκολο, ένα νέο αξιακό σύστημα μέσα σε έναν άλλο τρόπο λειτουργίας της κοινωνίας.
Τι απαιτεί, λοιπόν, σήμερα η κοινωνία από το δημοσιογράφο; Να αντικαταστήσει συλλογικότητες, όπως ήταν και όπως λειτουργούσαν παλιά τα κόμματα;;
Το ερώτημα είναι πρώτος αν θέλει ο δημοσιογράφος να μπει σε μια τέτοια περιπέτεια και δεύτερον αν μπορεί.
Αν μπει στην περιπέτεια και δεν είναι προσεκτικός, το σύστημα θα τον αποβάλει από τους κόλπους του.
Η επίδειξη, όμως, προσοχής, εκλαμβάνεται ως αδυναμία, άρα και απομάκρυνση από τις επιλογές και τις προσπάθειες ενός αδύναμου δημοσιογράφου.
Υπάρχουν και οι φαινομενικά δυνατοί δημοσιογράφοι, οι οποίοι υποτίθεται πως τα έβαλαν με το σύστημα αλλά στο τέλος αποδείχθηκε πως ουσιαστικά, το εξυπηρέτησαν και αυτό ρίχνει τη σκιά της κοινωνικής αμφιβολίας πάνω τους ακόμη περισσότερο.
Στην περίπτωση, τώρα, των δημοσιογράφων που προσπαθούν να θίξουν την ουσία των προβλημάτων:
Ο λόγος τους κατ αρχάς αν αποκτήσει κυρίαρχα χαρακτηριστικά στη δημόσια αντιπαράθεση, χωρίς να ενσωματώνεται σε μια διατεταγμένη προσπάθεια μετασχηματισμού του συστήματος, θα απομονωθεί, θα περιθωριοποιηθεί και αν συνεχίσει να ενοχλεί θα καταργηθεί.
Αν επιβιώσει, είναι αμφίβολο κατά πόσο μια δημοσιογραφική προσπάθεια μπορεί να υποκαταστήσει το όλον ή μέρος της υποχρέωσης που έχει ένα πολιτικό κόμμα.
Αλλά υπάρχει και κάτι άλλο που επιδεινώνει την κρίση γενικότερα. Δεν είναι ότι το σύστημα δεν θέλει να μετασχηματισθεί, με τους δικούς του όρους βεβαίως. Είναι, ότι, προς το παρόν δεν γνωρίζουν και οι ίδιοι οι ταγοί του προς τα πού να το μετασχηματίσουν.
Το παρόν σύστημα κυρίες και κύριοι δεν μπορεί να λειτουργήσει πλέον αποτελεσματικά, διότι επιτέλεσε τον ιστορικό του ρόλο.
Από τι θα αντικατασταθεί ώστε να αφήνει ικανοποιημένες τις κυρίαρχες σήμερα δυνάμεις και να ενσωματώνει κάτω από την πολιτική και ιδεολογική ηγεμονία του και τις άλλες κοινωνικές τάξεις;
Στο ερώτημα αυτό δεν μπορεί να απαντήσει κανείς.
Τι θα μπορούσε να κάνει η δημοσιογραφία που δεν κάνουν τα πολιτικά κόμματα;
Να βοηθήσει στην ορθολογικότερη και αντικειμενικότερη λειτουργία του παρόντος συστήματος κατ αρχάς.
Και δεύτερον να αναδείξει τις προτάσεις εκείνες που θα βοηθούσαν το μετασχηματισμό του προς τη διαμόρφωση μιας περισσότερο δίκαιης και δημοκρατικής κοινωνίας.
Υπάρχουν οι προτάσεις αυτές και το δημοσιογραφικό σύστημα δεν τις αναδεικνύει; Μήπως η κρίση συνίσταται ακριβώς στο ότι δεν υπάρχουν προτάσεις; Βεβαίως, ο καθένας μπορεί να λέει κάτι και να νομίζει πως αυτό αποτελεί την λύση για κάθε πρόβλημα.
Εδώ, όμως, έχει άλλη μια ευθύνη ο δημοσιογράφος απέναντι στην κοινωνία. Η ευθύνη του συνίσταται στην προσπάθεια που πρέπει να καταβάλει ώστε να διαμορφώσει το υπόβαθρο που θα του επιτρέψει να διακρίνει τι από όσα ακούει έχει ενδιαφέρον να αναπαραχθεί.
Το κάνει αυτό ο δημοσιογράφος; Υπάρχουν ορισμένοι που σε ένα βαθμό το επιχειρούν
Αλλά δεν βοηθούν οι θεσμοί της κοινωνίας. Δεν υπάρχει ένα σύστημα διαρκούς επιμόρφωσης των δημοσιογράφων και οι σχολές που υποτίθεται πως τους εξειδικεύουν είναι χαμηλού επιπέδου.
* Το κείμενο αποτέλεσε μέρος ομιλίας του Π. Σαββίδη στις Συκιές Θεσσαλονίκης
πηγή: "Ανιχνεύσεις"
