Arnold J. Toynbee
Ο κόσμος που μέσα σ ̓ αυτόν ζει η δημιουργική προσωπικότητα και μέσα στον οποίον πρέπει να εργασθεί, είναι κοινωνία από συνηθισμένους ανθρώπους. Αποστολή, λοιπόν, του δημιουργικού ανθρώπου είναι αυτούς τους ανθρώπους από συντρόφους να τους μετατρέψει σε οπαδούς. Και το ανθρώπινο γένος, οι μάζες του, μπορούν να τεθούν σε κίνηση προς σκοπούς πέρα από τον εαυτό τους, μόνον επιστρατεύοντας την πρωτόγονη και πανανθρώπινη ικανότητα της μίμησης. Γιατί η μίμηση είναι ένα είδος κοινωνικών ασκήσεων ακριβείας. Και ενώ τα ανθρώπινα αυτιά είναι κουφά στην ουράνια μουσική της Ορφικής λύρας, αντιθέτως, είναι καλά συντονισμένα στη βροντερή φωνή του λοχία υπηρεσίας όταν διατάζει...
Επιπλέον, υπάρχουν βασικές αδυναμίες κατά την εκτέλεση συγκεκριμένων μιμήσεων, ανεξάρτητα από τον τρόπο που μπορούμε να εκμεταλλευτούμε αυτή την ανθρώπινη ικανότητα. Γιατί εάν είναι αλήθεια ότι η μίμηση είναι είδος ασκήσεων ακριβείας, είναι επίσης αλήθεια ότι οι ασκήσεις ακριβείας είναι ένα είδος μηχανοποίησης της ανθρώπινης κίνησης και ζωής. Αλλά εδώ το νόημα της λέξης «μηχανή» έχει αμφίδρομους συσχετισμούς.
Όταν μιλάμε για «κομψό μηχανισμό» ή για «έξυπνο μηχανισμό» ή για «μηχανική ευφυΐα» ή για «εύστροφο μηχάνημα», οι λέξεις αυτές αντανακλούν στη μνήμη μας τη γενική ιδέα του θριάμβου, της νίκης της Ζωής επάνω στην Ύλη και την ειδικότερη ιδέα του θριάμβου της ανθρώπινης θέλησης και σκέψης επάνω στο φυσικό περιβάλλον των ανθρωπίνων κοινωνιών...
Και η ίδια η φύση, για να πει ένα «ευχαριστώ» στον άνθρωπο για την ικανότητά του να επινοεί και να χειρίζεται έξυπνους μηχανισμούς, τον πρόλαβε και τον επιδαψίλευσε με το τελειότερο «αυτοματοποιημένο μηχάνημα» με το αριστούργημά της: Το ανθρώπινο σώμα. Με την καρδιά και τους πνεύμονες κατασκεύασε δύο αυτορυθμιζόμενες μηχανές που είναι πρότυπα στο είδος τους. Και εμείς, τα δημιουργήματά της, της οφείλουμε ευγνωμοσύνη γι ̓ αυτό τον μεγάλο θρίαμβο της εκμηχάνισης μέσα στη σάρκα μας, μέσα στο αίμα μας. Ρυθμίζοντας την καρδιά μας και τους πνεύμονές μας να λειτουργούν έτσι που να φθάνουν έως την τελειότητα, δηλαδή να «εργάζονται αυτόματα». Κατά τη επιτέλεση του έργου που τους έχει ανατεθεί, η φύση απελευθέρωσε κάποιο σημαντικό περιθώριο εργασίας μυϊκής, νοητικής, ψυχικής από τη μονότονα επαναλαμβανόμενη εργασία των Δαναΐδων κατορθώνοντας έτσι, ώστε ύστερα από την αναπνοή, να επακολουθεί αναπνοή, τον ένα σφυγμό καρδιάς να τον διαδέχεται ο επόμενος σφυγμός καρδιάς. Και έτσι, απάλλαξε αυτές τις περιθωριακές ενέργειες από τον αυτοματισμό και τις κατεύθυνε προς την πρωτότυπη εργασία της κίνησης, της αίσθησης, της σκέψης. Αυτό είναι το τέχνασμα με το οποίο κατά την ανέλιξη της η οργανική ζωή κατόρθωσε να ανεγείρει ολοένα και περισσότερο, κι ̓ ακόμα πιο εκλεπτυσμένους οργανισμούς. Σε κάθε στάδιο αυτής της προώθησης, η ζωή ενεργούσε όπως ακριβώς ενεργεί ο Ορφέας όταν καταφεύγει στις μεθόδους του λοχία υπηρεσίας. Σε κάθε διαδοχικά ανώτερο οργανισμό αυτής της ανερχόμενης σειράς, η ζωή εισήγε το μέγιστο επιτρεπόμενο ποσό ασκήσεων ακριβείας, δηλαδή εκμηχάνισης. Σκοπός της ζωής ήταν να τα
καταφέρει έτσι που, ας πούμε, το «ενενήντα τοις εκατόν» όλων των λειτουργιών που κάποιος ζωντανός οργανισμός πρέπει να εκτελεί, να εκτελούνται αυτομάτως, δηλαδή με την ελάχιστη δαπάνη ενέργειας, με απώτερο σκοπό, όσο πιο πολύ μεγάλο ποσό ενέργειας να συγκεντρωθεί στο δέκα τοις εκατόν που απόμεινε από το σύνολο των δραστηριοτήτων αυτού του οργανισμού, στο οποίο ποσό η φύση «ένιωθε» να βρίσκεται ο δρόμος μιας πιο καινούργιας προώθησης σε οργάνωση. Πράγματι, ένας ζωντανός οργανισμός είναι φτιαγμένος, όπως και μια ανθρώπινη κοινωνία, από δημιουργική μειοψηφία και από μη-δημιουργική πλειοψηφία μελών της. Και σε ένα αναπτυσσόμενο οργανισμό, όπως και σε μια αναπτυσσόμενη κοινωνία, η πλειοψηφία είναι γυμνασμένη έτσι που να ακολουθεί την μειοψηφία μηχανικά.
Αλλά καθώς πλέουμε σε πελάγη θαυμασμού για τους θριάμβους της εκμηχάνισης, ασφαλώς θα μας κακοφανεί εάν κάποιος μας υπενθυμίσει μερικές λέξεις ή φράσεις, όπως «μηχανοποίητα αγαθά» ή «εκείνος ο άνθρωπος έκανε κινήσεις και μιλούσε σαν να ήταν μηχανάκι», «μηχανική συμπεριφορά», «κομματική μηχανή» όπου μέσα σ ̓ αυτές τις λέξεις ο συσχετισμός της λέξης «μηχανή» δεν προκαλεί θαυμασμό για τον άνθρωπο. Πραγματικά, οι φράσεις ή λέξεις μέσα σ ̓ αυτή τη δεύτερη ομάδα λέξεων δεν ανακλούν στη μνήμη μας παραστάσεις νίκης της Ζωής επάνω στην Ύλη αλλά κυριαρχίας της Ύλης επάνω στην Ζωή. Και αντί για ρίγη αυτοπεποίθησης και υπερηφάνειας που μας προκάλεσε η πρώτη ομάδα λέξεών, τώρα νιώθουμε ένα τράνταγμα ταπείνωσης και φόβου καθώς αναλαμβανόμαστε πως το τελειότερο εργαλείο της Ζωής και του Νου που υπόσχεται την απεριόριστη κυριαρχία του Ανθρώπου επάνω στο Υλικό Σύμπαν, μπορεί καμιά φορά να καταντήσει όργανο που θα υποδουλώσει τον ίδιο τον άνθρωπο κάτω από το Βασίλειο της Αρχαίας Νύχτας. «Η ύλη είναι εργαλείο αλλά και εμπόδιο» λέει ο Μπερξόν, «το σώμα μας είναι μέσον που μας βοηθά να δράσουμε αλλά και μας παρεμποδίζει να αντιληφθούμε τον κόσμο» λέει πάλι ο ίδιος. Και αλλού ξανά ο ίδιος λέει: «Η μηχανική, καθώς αναπτύσσεται, μπορεί να δράσει εναντίον της γνώσης των βαθύτερων πτυχών της ανθρώπινης ψυχής». Οι δυνάμεις που πριν από λίγο φαίνονταν πως είχαν ανακαλύψει το μυστικό να θέτουν προμηθεϊκή φωτιά σ ̓ όλο το σύμπαν, τώρα ξαφνικά συρρικνώνονται, κατεβάζουν σιγά-σιγά την φλόγα τους έως το σημείο να σβήσουν το ίδιο το φως τους, καταπνίγοντας τη σπίθα κάτω από το υλικό που θα πυρπολούσαν.
Αυτή η αμφισημία που υπάρχει στην ποιότητα των μηχανημάτων που δυνητικά μπορούν να κατευθυνθούν προς δύο ολότελα αντίθετες κατευθύνσεις, ως να ήταν ο θεός Ιανός, μας ενοχλεί και μας βγάζει έξω από τα μέτρα μας, γιατί, με μια πρώτη ματιά, αυτό μας φαίνεται σα να ήταν προδοσία. αλλά κοιτάζοντας προσεκτικότερα, γίνεται ολοφάνερο ότι όλα «μπαίνουν στο παιχνίδι» και το κέρδος και η ζημιά, και η νίκη και η ήττα.
Εάν, λοιπόν, υπάρχει κίνδυνος καταστροφικός, όταν χρησιμοποιούνται μηχανήματα κατά τις φάσεις αντιμετώπισης του φυσικού περιβάλλοντος από τον άνθρωπο, τότε πρέπει ο κίνδυνος να είναι ακόμα πιο μεγάλος όταν προστρέχουμε στις μηχανολογικές εφευρέσεις για να βοηθήσουν τον άνθρωπο στις σχέσεις του με τον ίδιο τον εαυτό του και με τους συνανθρώπους του. Γιατί, όταν ένα εργαλείο είναι επικίνδυνο για τη Ζωή, όταν χρησιμοποιείται σύμφωνα με τις προδιαγραφές που η ίδια η φύση έχει καθορίσει κατά τον αγώνα ανάμεσα στη Ζωή και την Ύλη, τότε αυτό το εργαλείο καταλήγει σε μοιραία τσεκουριά όταν η Ζωή το χρησιμοποιεί στη μάχη της εναντίον της ίδιας της Ζωής.
Επισημαίνουμε, λοιπόν, πόσο πολύ προσεκτικοί επιβάλλεται να είμαστε και να μη παρασυρόμαστε άκριτα να χρησιμοποιούμε ανθρώπινα όντα ως να ήταν κομμάτια άψυχης ύλης. Έτσι, είναι ολοφάνερο ότι διακινδυνεύουμε να προκαλέσουμε μεγάλη καταστροφή, όταν χρησιμοποιούμε την ανθρώπινη ικανότητα της μίμησης που είναι όχημα της εκμηχάνισης μέσα στην ανθρώπινη φύση. Η βασική αδυναμία της μίμησης έγκειται στο ότι η πράξη αυτή είναι μηχανική απάντηση προς κάποια υποβολή από ξένη πηγή, έτσι που η πράξη η οποία γίνεται με τη μίμηση να είναι «εξ υποθέσεως» μια πράξη που ποτέ δεν θα την έκανε αυτός που την πράττει εάν ενεργούσε μόνον από δική του πρωτοβουλία.
Η μηχανοποιημένη ή τυφλή πειθαρχία «εκ πρώτης όψεως» δείχνει ότι συντελεί στο να γίνεται υπέρβαση της ανθρώπινης φύσης προς κάτι ανώτερο απ ̓ αυτή. Αλλά ύστερα από προσεκτικότερη παρατήρηση διαπιστώνουμε ότι αυτού του είδους η πειθαρχία είναι οπισθοδρόμηση προς το κτήνος.
Ο Τολστόϊ διηγείται ότι κάποτε ένας πιτσιρίκος, παρακολουθώντας κάποια στρατιωτική επιθεώρηση, διακινδυνεύοντας να ποδοπατηθεί, πλησίασε πολύ κοντά στην τελετή. Αλλά αμέσως γύρισε προς το σπίτι του, φωνάζοντας: «Μαμά! μαμά! Ξέρεις τι ανακάλυψα; αυτοί οι στρατιώτες ήταν κάποτε άνθρωποι!».
Στους αδρανείς πολιτισμούς έχουμε κλασικό παράδειγμα της αποτυχίας τους να διατηρηθεί η προς τα πρόσω κίνηση τους, γιατί οι ίδιοι οι αρχηγοί υπνωτίζονται από τις ασκήσεις ακριβείας που μ ̓ αυτές διαπότισαν τους συντρόφους τους.
Σ ̓ αυτές τις πολύ δύσκολες καταστάσεις η «φάλαγγα» θανάσιμα σταματά σε οποιοδήποτε σημείο της πορείας της κι αν βρίσκεται, εκείνη τη στιγμή, επειδή κανένας δεν υπάρχει για να τεθεί επικεφαλής του συνόλου και να εκδώσει καινούργιες διαταγές. Παραδείγματα; Πολλά, κι ας θυμηθούμε ένα από αυτά:
Το στράτευμα με τους δέκα χιλιάδες (τους μυρίους) Έλληνες οπλίτες του οποίου την ηθική παράλυση τη νύχτα ύστερα από την απώλεια των αρχηγών τους τόσο γραφικά απεικονίζει η γλώσσα του Ξενοφώντα, ήταν το ίδιο στράτευμα με τους ίδιους ακριβώς δέκα χιλιάδες στρατιώτες που πριν από πολύ λίγες εβδομάδες έδωσε μεγάλη χαρά στον Κύρο και τη μεγαλύτερη τρομάρα της ζωής της στη βασίλισσα της Κιλικίας με την ακρίβεια της πειθαρχίας τους κατά την στρατιωτική παρέλαση που έκαναν στην Ταρσό.
Συμπέρασμα: Ας κρατήσουμε, λοιπόν, στη μνήμη μας ότι η μίμηση είναι πράξη ετεροπροσδιορισμένη. Το ίδιο και η εκμηχάνισή της, σε εντονότερο βαθμό. Και τελικά, ας γνωρίζουμε ότι η απώλεια του αυτοπροσδιορισμού είναι το ύστατο κριτήριο που μ ̓ αυτό διαπιστώνεται η αποσύνθεση κάποιας κοινωνίας, κάποιου πολιτισμού.
Aπό το περιοδικό «Ευθύνη» τχ 334, Οκτ.1999, μετάφραση Ντίνος Απ. Κοτσόγιαννος.
Ο ζωγραφικός πίνακας που πλαισιώνει τη σελίδα είναι έργο τού (Άγγλου) Laurence Stephen Lowry.
πηγή: Aντίφωνο