Ἡ Κοίμηση τῆς Θεοτόκου εἶναι ἡ σημαντικώτερη θεομητορική ἑορτή. Ἡ ἑορτή τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου εἶναι ἀρχαιοτάτη ὡς «μνήμη τῆς Μαρίας» καί μνημονεύεται κατά πρῶτον στήν Γ´ Οἰκουμενική Σύνοδο τό 431 π. Χ[1]. Εἶναι ἀξιοσημείωτο ὅτι αὐτή ἡ Οἰκουμενική Σύνοδος, ἡ Γ´ ἐν Ἐφέσῳ, καθιέρωσε τόν ὅρο «Θεοτόκος» γιά τήν Παναγία. Κατά τά μέσα τοῦ 5ου αἰῶνος ὁ αὐτοκράτωρ Μαρκιανός (450-457)πρῶτος ἔκτισε ναό τῆς Θεοτόκου στή Γεθσημανῆ, ὅπου κατά τήν παράδοση εἶχε ταφεῖ ἡ Θεοτόκος. Τρία ἔτη μετά τόν θάνατο τοῦ Μαρκιανοῦ τήν 15ην Αὐγούστου 460 ἀπαντᾶ ἡ ἑορτή τῆς κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου. Ἡ ἐπίσημη καθιέρωση τῆς ἑορτῆς ἔγινε ἐπί αὐτοκράτορος Μαυρικίου (582-602).[2]
Ἡ Θεοτόκος, ὡς πραγματικός ἄνθρωπος καί πραγματική ἀπόγονος τοῦ Ἀδάμ καί ὑποκείμενη στό προπατορικόν ἁμάρτημα, ὑπέστη πραγματικό θάνατο. Ἐχωρίσθη ἡ ψυχή ἀπό τό σῶμα της καί ἡ μέν ψυχή ἐξεδήμησε στούς οὐρανούς, τό δέ σῶμα παρεδόθη στή «νόμιμο ταφή», χωρίς ὅμως νά ὑποστεῖ φθορά, διότι δέν ἦταν δυνατόν νά ὑποστεῖ φθορά καί σήψη τό θεοδόχο καί παρθενικό σῶμα της. Ὁ ἱερός Δαμασκηνός γράφει συναφῶς: «Ἀλλ’εἰ καί φυσικῶς ἡ πανίερος καί μακαρία σου ψυχή τοῦ πανολβίου καί ἀκηράτου σου χωρίζεται σώματος καί τό σῶμα τῇ νομίμῳ ταφῇ παραδίδοται, ὅμως οὐκ ἐναπομένει τῷ θανάτῳ οὐδ’ὑπό τῆς φθορᾶς διαλύεται».[3] Ἦταν ἀδύνατον τό θεοδόχο καί παρθενικό σῶμα της νά ὑποστεῖ φθορά, σήψη καί διάλυση στόν τάφο ἀκριβῶς διότι ἦταν ἀδιάθορη ἡ σύλληψη καί ἡ γέννηση τοῦ Χριστοῦ. Ἡ ἀδιάφθορη κύηση τοῦ Χριστοῦ συνεπάγεται ἀδιάφθορο τό θάνατο τῆς Θεοτόκου[4]. Ὅπως γράφει καί ὁ Δαμασκηνός: «Ἧς γάρ τικτούσης ἀλώβητος (=ἄφθορος) ἡ παρθενία διέμεινε, ταύτης μεθισταμένης ἀδιάλυτον τό σῶμα πεφύλακται καί πρός κρείττονα καί θειοτέραν ζωήν μετατίθεται, οὐ διακοπτομένην θανάτῳ, ἀλλ’εἰς ἀπεράντους αἰῶνας αἰώνων διαιωνίζουσαν».[5] Καί πάλι: «Ἔδει τῆς ἐν τῷ τίκτειν φυλαξάσης τήν παρθενίαν ἀλώβητον (=ἄφθορο), ἀδιάφθορον τηρηθῆναι τό σῶμα καί μετά θάνατον».[6] Ἡ ἀειπαρθενία καί ἡ θεοτοκία τῆς Παναγίας ἔχουν ὡς ἄμεση συνέπεια τήν ἀφθαρσία τοῦ σώματός της στόν τάφο καί τήν ἐνσώματη μετάστασή της στόν Οὐρανό. Ὅπως ἔχει γραφεῖ: «Πράγματι, τό ἅγιον σῶμα τῆς Θεοτόκου Μαρίας, νεκρωθέν καί ἐν τάφῳ τεθέν, δέν ἀποξενοῦται τοῦ διπλοῦ χαρακτῆρος αὐτοῦ, ὡς παρθενικοῦ καί ζωοδόχου, ἀλλ’ὑφίσταται τάς “συνεπείας” τῶν θεολογικῶν τούτων ἰδιοτήτων Θεοτόκος καί Ἀειπάρθενος εἰς τρόπον, ὥστε τά τέλη τῆς Θεοτόκου δέν περιορίζονται εἰς τό καθολικόν γεγονός τοῦ θανάτου, ἀλλά περιβάλλονται ὑπό τοῦ θαυμαστοῦ ἐκείνου γεγονότος τῆς ἐν τάφῳ ἀφθαρσίας τοῦ παρθενικοῦ σώματος καί τῆς εἰς οὐρανούς μεταστάσεως τοῦ θεομητορικοῦ σώματος».[7]
Σημειωθήτω ἐπίσης ὅτι στήν Ὀρθόδοξη θεολογία ἡ Μαριολογία εἶναι στενά συνυφασμένη μέ τήν Χριστολογία. Τό μυστήριον τῆς Θεοτόκου εἶναι ἄρρηκτα συνημμένο μέ τό μυστήριον τοῦ Χριστοῦ. Ὁ μακαριστός Μητροπολίτης π. Ἀθανάσιος Γιέβτιτς γράφει σχετικά: «Ἡ περί Παναγίας Θεοτόκου διδασκαλία διά τόν Δαμασκηνόν ὑπάρχει μόνον ἐντός τῆς Χριστολογίας καί ὄχι ὡς μία αὐτόνομος “Μαριολογία” ἤ ὡς μία “ἀνθρωπολογία” μέ κέντρον τήν ἁγίαν Παρθένον. Ἡ ὀρθόδοξος θεολογία τοῦ Δαμασκηνοῦ δέν εἶναι ἀνθρωπολογία οὔτε “Μαριολογία”, ἀλλ’ ἡ Χριστολογία εἰς τήν ὁποίαν συμπεριλαμβάνεται καί ἡ ἀνθρωπολογία καί ἡ περί Θεοτόκου διδασκαλία».[8] Ἀντιθέτως στή Λατινική Θεολογία ἡ περί Παναγίας διδασκαλία χωρίζεται καί αὐτονομεῖται ἀπό τήν Χριστολογία. Κατά τόν μακαριστό Μητροπολίτη π. Ἀθανάσιο Γιέβτις «ἡ ρωμαιοκαθολική “Μαριολογία” πάσχει ἀπό τόν ἀποχωρισμόν της καί τήν ἀνεξαρτητοποίησιν ἀπό τήν Χριστολογία καί τήν Σωτηριολογίαν».[9]
Ἐπανερχόμενοι στή Κοίμηση τῆς Θεοτόκου θά ἀναφερθοῦμε στό λόγο τοῦ Δαμασκηνοῦ, σύμφωνα μέ τόν ὁποῖον ἡ Θεοτόκος, ἀφοῦ ἀποτίθεται στόν τάφο τήν τρίτη ἡμέρα ἐξανίσταται τοῦ τάφου καί μεθίσταται στόν οὐρανό: «Καί οὕτω τό πανάγιον σῶμα τῷ πανευκλεῖ (=δοξασμένο) καί ὑπερφερεῖ (=θαυμαστό) ἀποτίθεται μνήματι∙ κἀντεῦθεν πρός οὐρανίους δόμους μετεωρίζεται (=ἀνυψώνεται)…ἀλλ’ ὥσπερ τό ἐξ αὐτῆς ἐνυποστάν τῷ Θεῷ Λόγῳ σῶμα (=ἀλλά καθώς τό σῶμα πού ἀπ’αὐτήν ὁ Θεός Λόγος ἕνωσε μέ τήν ὑπόστασή του), τό ἅγιον καί ἀκήρατον, τῇ τρίτῃ ἡμέρα ἐξανίστατο τοῦ μνήματος (=τήν τρίτη μέρα ἀνέστη ἀπό τό μνῆμα) οὕτω καί ταύτην ἐξαρπασθῆναι τοῦ τάφου καί πρός τόν Υἱόν τήν μητέρα μεθορμισθῆναι (=ἔτσι καί τούτη ἔπρεπε ἀπό τόν τάφο νά ἁρπαχτῆ καί νἄβρη ἄλλο λιμάνι κοντά στόν Γιό)».[10]
Ἐπίσης ὁ ἱερός Δαμασκηνός ἐν εἴδει διαλόγου τῶν πιστῶν πρός τόν τάφον τῆς Παναγίας γράφει: «Σύ δέ ὦ τάφων ἱερῶν ἱερώτατε, μετά γε τόν ζωαρχικόν τοῦ Δεσπότου τάφον, ὅς πηγή ὑπῆρξε τῆς ἀναστάσεως−ὡς γάρ ἐμψύχῳ σοι διαλέξομαι (=θά σοῦ μιλήσω ὡς νἄσουνα ὕπαρξη ζωντανή)−ποῦ χρυσός ὁ ἀκίβδηλος, ὅν ἀποστόλων χεῖρες ἐν σοί ἐθησαύρισαν; ποῦ ὁ πλοῦτος ὁ ἀδαπάνητος; ποῦ τό θεοδόχον κειμήλιον; ποῦ ἡ ἔμψυχος τράπεζα; ποῦ ὁ καινός τόμος (=τό νέο βιβλίο), ἐν ᾧ ἀφράστως ὁ Θεός Λόγος χειρός ἄνευ ἐγγέγραπται; ποῦ ἡ τῆς χάριτος ἄβυσσος; ποῦ τῶν ἱαμάτων τό πέλαγος; ποῦ ἡ ζωοτόκος πηγή; ποῦ τό πολυπόθητον σῶμα τῆς Θεοτόκου καί πολυέραστον;
Τί ζητεῖτε ἐν τάφῳ τήν πρός οὐράνια μετεωρισθεῖσαν σκηνώματα; (=Στόν τάφο τί ζητᾶτε αὐτήν πού πέταξε στά οὐράνια δώματα;) Τί με τῆς φρουρᾶς τάς εὐθύνας εἰσπράττεσθε (=Σάν νἄμουν φρουρός τί μοῦ ζητᾶς εὐθύνες); Οὐ μοι δύναμις τοῖς θείοις ἀντιτείνειν κελεύσμασι (=Ν’ἀντισταθῶ δέν δύναμαι στίς διαταγές τίς θεῖες). Τάς σινδόνας καταλιπόν τό σῶμα τό ἱερόν τε καί ἅγιον καί μοι τοῦ ἁγιασμοῦ μεταδεδωκός καί μύρου καί εὐωδίας ποιῆσαν ἀνάπλεων (=γεμάτο) καί θεῖον ἀπεργασάμενον τέμενος (=κι ἱερό ναό μ’ἔκανε), ἀνάρπαστον οἴχεται (=σά νά τ’ἅρπαξαν ἔφυγε), δορυφορούντων ἀγγέλων καί ἀρχαγγέλων καί πασῶν τῶν οὐρανίων δυνάμεων».[11] Ὁ ἱερός Δαμασκηνός στόν ἀνωτέρω διάλογο παρουσιάζει τό κενό, τόν ἀδειανό τάφο τῆς Θεοτόκου ὡς ἀπόδειξη ἀναντίλεκτη ὅτι ἐξανέστη τοῦ τάφου καί μέ συνοδεία ἀγγέλων καί ἀρχαγγέλων μετετέθη στόν οὐρανό. Ὅπως ἀκριβῶς ὁ κενός, ὁ ἀδειανός τάφος τοῦ Χριστοῦ εἶναι τεκμήριον ἀδιάσειστον καί ἀποστομωτική ἀπόδειξη τῆς ἐκ νεκρῶν ἀναστάσεώς του.
Ὅμως ἐνῶ στόν Χριστό μιλᾶμε γιά ἀνάσταση αὐτοῦ, στή Θεοτόκο μιλᾶμε γιά μετάσταση αὐτῆς. Ὑπάρχει νοηματική διαφορά τῶν δύο λέξεων; Ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης ἀντιμετωπίζοντας τό πρόβλημα αὐτό συνέλεξε ἀρκετά χωρία Πατέρων, τό ὁποῖα μιλοῦν γιά ἀνάσταση τῆς Θεοτόκου. Τά χωρία αὐτά βρίσκονται στό βιβλίο του Κῆπος Χαρίτων, ἔκδ. Σωτηρίου Ν. Σχοινᾶ, Βόλος 1958 (Νομίζω ὅτι ὑπάρχουν καί νεώτερες ἐκδόσεις). Γιά τήν διευκόλυνση τοῦ ἀναγνώστη σημειώνουμε ὅτι τό προκείμενο θέμα ἀναλύει ὁ ἅγιος Νικόδημος στό κεφάλαιο Ἑρμηνεία τῆς ἑνάτης ὠδῆς τῆς Θεοτόκου καί πιό συγκεκριμένα στήν ἑρμηνεία τοῦ στίχου «ὅτι ἐποίησέ μοι μεγαλεῖα ὁ δυνατός».
Σημειωτέον ἀκόμη πρός ἔτι διευκόλυνση τοῦ ἀναγνώστου ὅτι ἔχω παρουσιάσει τά χωρία αὐτά σέ παλαιότερο ἄρθρο μου μέ τίτλο Τό Πάσχα τῆς Θεοτόκου πού ἀναρτήθηκε στό Ἀντιφωνο στίς 15 Αὐγούστου 2015. Ἐδῶ ἁπλῶς ἀναφέρουμε τά συμπεράσματα τοῦ ἁγίου Νικοδήμου στό ἔργο του Κῆπος Χαρίτων στήν σελίδα 213 σέ μία ὑποσημείωση ὅπου γράφει τά ἑξῆς: «Τάς μαρτυρίας ταύτας ἐκοπιάσαμεν νά συνάξωμεν καί νά ἐκθέσωμεν ἐδῶ, διά ἐκείνους, ὅπου ἀντιτείνουν οὐκ ὀρθῶς καί λέγουν, ὅτι ἡ Κυρία Θεοτόκος μετέστη μέν, οὐκ ἀνέστη δέ. Εἰ δέ καί ἀπορεῖ τινας, διότι ὡς ἐπί τό πλεῖστον μετάστασιν λέγομεν ἐπί τῆς Θεοτόκου, καί οὐχί ἀνάστασιν. Ἀποκρίνονταί τινες λέγοντες, ὅτι ἡ αἰτία τούτου εἶναι, διότι ἡ ἀνάστασις τῆς Θεοτόκου δέν μαρτυρεῖται ὑπό τῆς Γραφῆς, ὡς ἡ ἀνάστασις τοῦ Υἱοῦ της. Ἄλλοι δέ λέγουν∙ διότι, ἡ μετάστασις μέν τῆς Θεοτόκου ὡς κήρυγμα δημοσιεύεται∙ ἡ δέ ἀνάστασις αὐτῆς, ὡς δόγμα σιωπᾶται∙ ἐπειδή, κατά τόν Μέγαν Βασίλειον, τά μέν δόγματα, σιωπᾶται, τά δέ κηρύγματα, δημοσιεύεται. Ἄλλοι δέ ἐπιτυχικώτερον ἀποκρίνονται, ὅτι, λέγοντες μετάστασιν τῆς Θεοτόκου, καί τήν ἀνάστασιν ταύτης περιλαμβάνομεν καί τήν εἰς οὐρανούς ἀνάληψιν, καθ’ὅτι ἡ μετάστασις εἶναι γενικωτέρα καί καθολικωτέρα, περιλαμβάνουσα καί τήν ἀνάστασιν καί τήν ἀνάληψιν∙ διότι, καί τό ἀναστηθέν ἐκ τάφου καί τό ἀναληφθέν εἰς οὐρανούς, μεθίσταται∙ ἡ δέ ἀνάστασις καί ἀνάληψις εἶναι εἰδικωτέρα».
Βεβαίως ἐπί τῆς Θεοτόκου ὁμιλοῦμε ὄχι μόνο περί ἀνάστασεως αὐτῆς, ἀλλά καί περί ἀναλήψεως ὄχι βεβαίως μέ τήν ἔννοια τῆς Ἀναλήψεως τοῦ Χριστοῦ, ἀλλά μέ τήν ἔννοια τῆς ἐπανασυνδέσεως τῆς ψυχῆς καί τοῦ σώματος της καί τῆς ἐνσωμάτου πλέον μεταστάσεώς της στόν Οὐρανό. Οἱ Ρωμαιοκαθολικοί πιστεύουν, ἐσφαλμένως, ὅτι ἡ Παναγία δέν ἀπέθανε θάνατο πραγματικό, ἤτοι δέν ἀποσυνδέθηκε ἡ ψυχή ἀπό τοῦ σώματος της, ἀλλά ἀνελήφθη ἐνσώματος, ζῶσα στόν Οὐρανό. Αὐτή ἡ πεπλανημένη δοξασία εἶναι ἀπόρροια τῆς ἐπίσης πεπλανημένης δοξασίας τους περί ἀσπίλου συλλήψεως τῆς Θεοτόκου. Ἑπομένως πιστεύουν λανθασμένως ὅτι ἡ Θεοτόκος δέν ἦταν φορεύς τοῦ προπατορικοῦ ἁμαρτήματος, ἄρα δέν ὑπέκειτο στό θάνατο. Ὅθεν δέν ἀπέθανε θάνατο πραγματικό, ἀλλά ζωντανή μετετέθη στούς Οὐρανούς. Ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία πιστεύει ὅτι ἡ Θεοτόκος ἦταν φορεύς τοῦ προπατορικοῦ ἁμαρτήματος, ἀφοῦ ἐγεννήθηκε μέ φυσιολογικό τρόπο, ὅπως ὅλοι – πλήν τοῦ Χριστοῦ − οἱ ἄλλοι ἄνθρωποι. Ἐκαθαρίσθη ἀπό τό προπατορικόν ἁμάρτημα κατά τόν Εὐαγγελισμόν της.[12] Ἑπομένως, ὅπως ἤδη ἔχουμε σημειώσει, ἀπέθανε θάνατο πραγματικό, ἐτάφη κανονικά, μετά τρεῖς ἡμέρες ἐπανασυνδέθηκε ἡ ψυχή μέ τό σῶμα της, ἤτοι ἀνέστη καί μετετέθη στούς Οὐρανούς.
Ὁ ἱερός Δαμασκηνός τονίζει ἐμφαντικά ὅτι «τό παιδίον Θεός, καί πῶς οὐ Θεοτόκος ἡ τεκοῦσα;»[13] ἀκόμη τονίζει ὅτι ὅσοι ὁμολογοῦν τήν Παρθένο ὡς Θεοτόκο εἶναι εὐλογημένοι, ἐνῶ ὅσοι ἀρνοῦνται τήν θεοτοκία της εἶναι καταραμένοι: «Οἱ ὁμολογοῦντες σε Θεοτόκον ηὐλόγηνται καί οἱ ἀρνούμενοι κεκατήρανται».[14] Ἡ Παναγία εἶναι πράγματι καί ἀληθείᾳ Θεοτόκος καθότι «οὐ γάρ ἄνθρωπον ψιλόν ἐγέννησε ἡ ἁγία παρθένος, ἀλλά Θεόν ἀληθινόν, οὐ γυμνόν ἀλλά σεσαρκωμένον».[15] Καί σεσαρκωμένον ἐν αὐτῇ καί ἐξ αὐτῆς, ὅπως ἀποφαίνεται ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης μαζί μέ ὅλη τήν Πατερική χορεία καί Παράδοση τῆς Ἐκκλησίας.Τονίζει ἀκόμη ὁ Δαμασκηνός ὅτι ἡ ἀπόδοση τοῦ ὀνόματος «Θεοτόκος» στήν Παρθένο συνοψίζει καί συμπεριλαμβάνει ὅλο τό μυστήριον τῆς θείας ἐνανθρωπήσεως καθότι συνεπάγεται ἀφεύκτως τήν θεότητα καί ἀνθρωπότητα τοῦ Χριστοῦ:«ὅθεν δικαίως καί ἀληθῶς Θεοτόκον τήν ἁγίαν Μαρίαν ὀνομάζομεν∙ τοῦτο γάρ τό ὄνομα ἅπαν τό μυστήριον τῆς οἰκονομίας συνίστησι. Εἰ γάρ Θεοτόκος ἡ γεννήσασα, πάντως Θεός (σαφής ὑπαινιγμός κατά τῶν Νεστοριανῶν) ὁ ἐξ αὐτῆς γεννηθείς, πάντως δέ καί ἄνθρωπος (σαφής ἐπισήμανση κατά τῶν Μονοφυσιτῶν)».[16] Ὅθεν ἐπαναλαμβάνοντας τόν ἅγιο Γρηγόριο τόν Θεολόγο λέγει ὁ ἱερός Δαμασκηνός ὅτι «εἴ τις οὐ Θεοτόκον ὁμολογεῖ τήν Ἁγίαν Παρθένον, χωρίς ἐστι τῆς Θεότητος[17]». Συγκεφαλαιώνουμε λοιπόν ὅτι τό θεοδόχο καί παρθενικό σῶμα τῆς Παναγίας, ἀπό τό ὁποῖο σχηματίσθηκε ἡ ἔμψυχος σάρκα τοῦ Χριστοῦ κατά τήν ἐνανθρώπισή του δέν ἦταν δυνατόν κατά τόν θάνατό της νά ὑποστεῖ φθορά, σήψη καί διάλυση στόν τάφο, ἀλλά ἄφθορο ἐπανασυνδέθηκε μέ τήν ψυχή της καί μετέστη στόν Οὐρανό.
[1] ΘΗΕ, τόμος 7ος, λῆμμα «Κοίμησις τῆς Θεοτόκου»
[2] Βασιλείου Στεφανίδου, Ἐκκλησιαστική Ἱστορία, τρίτη ἔκδοσις, ἐκδοτικός οἶκος Ἀστήρ, Ἀθῆναι 1970, σελ. 317
[3] Ἁγίου Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Θεοτόκος, Ἐγκώμιον Α´ εἰς τήν Κοίμησιν τῆς Θεοτόκου, κεφ. 10, κείμενο-εἰσαγωγή-σχόλια Ἀθανασίου Γιέβτιτς, Ἀποστολική Διακονία,Ἀθῆναι 2010, σελ. 128
[4]Ἀμαλίας Σπουρλάκου-Εὐτυχιάδου, Ἡ Παναγία Θεοτόκος τύπος χριστιανικῆς ἁγιότητος, διατριβή ἐπί διδακτορίᾳ, Ἀθῆναι 1990, σελ. 74
[5] Ἁγίου Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, ὅ.π., σελ. 128
[6] Ἁγίου Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, ὅ.π., σελ. 180
[7]Ἀμαλίας Σπουρλάκου-Εὐτυχιάδου, ὅ π., σελ. 62
[8] Ἁγίου Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, ὅ.π., σελ. 24
[9] Ἁγίου Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, ὅ.π., σελ. 39
[10]Ἁγίου ἸωάννουΔαμασκηνοῦ,ὅ.π.,σελ.178-179,180-181. Μετάφραση Καίτης Χιωτέλλη
[11]ἉγίουἸωάννουΔαμασκηνοῦ, ὅ.π.,σελ.186-187,188-189. Μετάφραση Καίτης Χιωτέλλη
[12] Ἀμαλίας Σπουρλάκου-Εὐτυχιάδου, ὅ π., σελ. 560-561
[13] ἉγίουἸωάννουΔαμασκηνοῦ, Λόγος εἰς τό Γενέσιον τῆς Θεοτόκου,κεφ.4, ὅ.π.,σελ. 74
[14] ἉγίουἸωάννουΔαμασκηνοῦ, ὅ.π.,σελ. 96
[15] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Ἔκδοσις ἀκριβής τῆς ὀρθοδόξου πίστεως ΙΙΙ, 12, ἔκδ. B. Kotter,τόμος II, Βερολίνο 1973, σελ. 134
[16] Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, ὅ.π., σελ. 135
[17] Ἁγίου Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Θεοτόκος, Λόγος εἰς τό Γενέσιον τῆς Θεοτόκου,κεφ.4,κείμενο-εἰσαγωγή-σχόλιαἈθανασίο Γιέβτιτς, Ἀποστολική Διακονία,Ἀθῆναι 2010, σελ. 74
Η Κοίμηση. Ρωσική εικόνα, μέσα του 15ου αι.
