Η ομορφιά θα καταστρέψει την Εκκλησία;

Ωραίο, νηφάλιο και ισορροπημένο κείμενο που προσγειώνει πολλούς (κυρίως τους θεολογούντες αισθητές).

Ευχαριστώ τον αρθρογράφο και το Αντίφωνο γι’αυτό το κείμενο!

Ένα κείμενο εδώ ενός από τους αγαπητότερους και συνάμα αξιολογώτερους, ασυζητητί, θεολόγους μας, το οποίο τεκμηριώνει την άποψη, που υποστηρίζει, παραπέμποντας σε δύο συγκεκριμένους εκκλησιαστικούς Πατέρες – κυριώτατα στον άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο – για να εισηγηθεί, μάλιστα, να προκρίνουμε την “χρυσοστομική” απόκριση ακόμα και στο σημείο, εκείνο, όπου μας φέρνει σε δίλημμα το ερώτημα τής πλήρους ταύτισής της (ή όχι) με την Καινή Διαθήκη.
[Δεν εκφράζω επ’ αυτού γνώμη: Απλά επισημαίνω το γεγονός.]

Σημειώνω παράλληλα ότι αυτές ειδικά τις μέρες ανέκυψε, στον εν Ελλάδι εκκλησιολογικό χώρο, το δίλημμα αν στην αντιμετώπιση του γεγονότος της βλασφημίας θα υιοθετήσουμε την προτροπή του ίδιου ακριβώς εκκλησιαστικού Πατέρα (του Ιωάννη Χρυσοστόμου) ή αν θα ταυτιστούμε με την απάντηση της Καινής Διαθήκης. Η δημόσια παρέμβαση επ’ αυτού ενός άλλου γνωστού θεολόγου, του Βασίλη Αργυριάδη, ήταν μαχητικά η αντίθετη: Να αγνοήσουμε τον Χρυσόστομο, να αναγνωρίσουμε μονάχα τη Βίβλο. (http://www.pheme.gr/article.aspx?id=5639)
[Ούτε επ’ αυτού ζητώ να αρθρώσω ιδία κρίση: Απλά επισημαίνω – εν αντιστίξει – τα δυο παραδείγματα.]

[b]Η χρήση των αγιοπατερικών ή και των βιβλικών, ακόμα, παραπομπών – τολμώ μόνο να εικάσω – ιδού λοιπόν ότι βρίσκεται, ανά πάσα περίσταση, κάτω από την [i]εξουσία[/i] (του λόγου) του [i]παραπέμποντος[/i].[/b]

ΥΓ: Οι νύξεις μου δεν έχουν, προφανώς, να κάνουν με το [i]κύριο θέμα[/i] του άρθρου. Έχουν όμως να κάνουν με τα [i]πλαίσια[/i] εντός των οποίων ομοφωνούμε (ή όχι) να διεξάγεται ο θεολογικός διάλογος.

Μία ορισμένη πραγματικότητα χρειάζεται κατ’ ελάχιστον Ν έννοιες για να περιγραφεί λεκτικά. Όταν χρησιμοποιούμε Ν/2 ή Ν/3 παράγουμε μόνο σύγχυση και ο προβληματισμός μας μπορεί να καταλήξει άγονος. Στο τέλος είναι δυνατόν να φανεί ότι με πλάγιο τρόπο δικαιολογούμε την ασχήμια που πληγώνει την ίδια την λειτουργία του συναισθήματος και της ψυχής. Από αυτό το πολύ δυνατό και ωφέλιμο για να αρχίσουμε να σκεφτόμαστε το πρόβλημα της εκκλησιαστικής τέχνης κείμενο δεν μπορεί να προκύψει καταφατική απάντηση ή τρόπος να κρίνουμε έργα ή πολύ περισσότερο για να τα σχεδιάσουμε σωστά. Προκύπτει όμως το πρωταρχικό αρνητικό κριτήριο για την εκκλησιαστική ναοδομία:
Τα έργα της δεν πρέπει να εμποδίζουν ή δυσκολεύουν την προσευχή.
Γιά να φτάσουμε να δημιουργήσουμε έργα χαράς και πανηγυριού, όχι πανηγυριώτικα, χρειάζεται μία πολύ πιό διεξοδική θεωρητική έρευνα, γνώση και έμπνευση. Ακόμη και η απλή αντιγραφή απαιτεί μεγάλη ικανότητα και φώτιση, και ας μην ξεχνούμε ότι δεν έχει διατηρηθεί κανένα πλήρες αρχαίο έργο για να αντιγράψουμε. (Κάποια Αγιορείτικα Καθολικά δεν μπορούν να αποτελέσουν κανόνα για τις ανάγκες των ενοριών). Ακόμη και η ψαλμωδία παραπαίει σήμερα από την οίηση και την βαρβαρότητα, η δε ζωγραφική σπάνια είναι ανεκτή ή κάπως ευχάριστη και μόνο αν δεν έχει δει κανείς τα αριστουργήματα των μεσοβυζαντινών χρόνων. Η αναισθησία είναι η διέξοδος του εκκλησιαζόμενου που δεν θέλει να φύγει τρέχοντας, μπορούν όμως οι αναίσθητοι να προσευχηθούν; Να ένα ενδιαφέρον θεολογικό ερώτημα.
Η θεολογία της Αρχιτεκτονικής είναι πράγματι αναγκαία, αλλά από ποιους θα ξεκινήσει; Ήταν τόσο αμαθείς και συμβιβασμένοι οι Ιεράρχες που δεν απέφυγαν να λειτουργήσουν στις λαμπρές παλαιοχριστιανικές βασιλικές και τις μεσοβυζαντινές εκκλησίες;
Οι προσπάθειες των τελευταίων σαράντα χρόνων είναι αποσπασματικές, αλλά αποτελούν μία αρχή. Ακόμη και τα θλιβερά έργα του Κόντογλου. Δεν χρειάζονται επίθεση αλλά κατανόηση. Μία υποβάθμιση αιώνων και ένας αιώνας κακογουστιάς δεν ανορθώνονται με αναλύσεις και ρητορική. Ούτε η απλότητα βρίσκεται στην αισθητική πενία. Το ισοδύναμο της Θείας Φάτνης σε ωραιότητα, δηλαδή την ομορφιά των ζώων, τριών βοσκών, μίας Παρθένου λεχώνας, ενός Θεανθρώπου βρέφους, δεν αρκεί ούτε η Αγία Σοφία Κωνσταντινούπολης να την αποδώσει με μέσα αρχιτεκτονικά και εικαστικά, διότι είναι το αντίθετο του “ευτελούς” και του “ταπεινού”. Η ρητορεία του ύμνου που παρατίθεται πιό πάνω δεν είναι διαφωτιστική και μάλλον είναι υπερβολικά διανοητική και όχι και τόσο ποιητική, όπως άλλωστε όλα τα κείμενα που χρησιμοποιούν παρομοιώσεις του Θεού αντλούμενες από τα παλάτια των βασιλέων… Ας δούμε την τελευταία γέννηση του Γκρέκο ή την Γέννηση του Δαφνιού… Θυμήθηκα πώς μοσχοβόλαγε ο σταύλος του παππού μου όταν ετοιμάζαμε τα άχυρα με πίτουρο για να ταϊσουμε το μουλάρι του. Επίσης θυμήθηκα ότι τρίβανε το χωματένιο δάπεδο του χωριατόσπιτου που έμεινα πριν σαράντα χρόνια με κοπριά αγελάδας και μύριζε πολύ ωραία… Ένα μωράκι βοσκού πριν 100 χρόνια που γεννήθηκε πρόωρα το κρύψανε μέσα σε ένα βουνό μαλλί από κουρεμένα πρόβατα, σίγουρα πολύ φιλικότερο από μια θερμοκοιτίδα.
(Αν μιλούσαμε μόνο με λέξεις που έχουν ένα προσωπικό βιωματικό περιεχόμενο θα μιλούσαμε ελάχιστα. Ευχαριστώ για την ευκαιρία να συνειδητοποιήσω μόλις τώρα το γιατί ποτέ δεν με συγκίνησε η εκκλησιαστική ποίηση που βλέπει τον Θεό σαν βασιλιά ούτε η εικόνα του Χριστού ντυμένου με την στολή του Αυτοκράτορα των Ρωμαίων…)
Η λιτότητα ενός προτεσταντικού ναού είναι οδυνηρή όσο και η κακογουστιά της σύγχρονης ναοδομίας, αλλά δεν έχει καμμιά ελπίδα βελτίωσης όπως η δεύτερη. Ένας αμαρτωλός παραδομένος σε καταχρήσεις έχει πιό πολλές ελπίδες γιά έναν σωστό γάμο από τον ευνουχισμένο Ωριγένη. Ίσως περισσότερες ελπίδες και για προσευχή, όπως απέδειξαν αρκετοί άγιοι.
Και κάτι ακόμη για την με ανεπαρκή σε αριθμό εννοιών διαπραγμάτευση ενός προβλήματος:
Ένας δωρητής μπορεί να ήταν απατεώνας, ο καλλιτέχνης όμως που χτίζει με τα χρήματα αυτά τον ναό μπορεί να είναι εμπνευσμένος και ο ναός να βοηθήσει την λατρεία, ακόμη και την άσκηση. Ο επίσκοπος ή ο ηγούμενος ή ο γέροντας που μεριμνούν για την ίδρυση του ναού μπορεί να διαθέτουν διάκριση και πληροφόρηση άλλου επιπέδου. Συχνά ένα οικοδομικό έργο βοηθά να δοθούν χρήματα με τρόπο που δεν προσβάλλει τον αποδέκτη, όπως η γυμνή (και ασύστολη) ελεημοσύνη (μόνο ένας άγιος μπορεί να δεχτεί ελεημοσύνη χωρίς ψυχικό τραύμα).
Ο Μπετόβεν μπόρεσε να δώσει τα τελευταία έργα του επειδή τον στήριζε οικονομικά ένας άρχοντας εκμεταλλευτής. Πάντα θα αναρωτιέμαι μήπως θα ήταν καλύτερα να γράψει αυτά τα έργα στον Παράδεισο αντί να κάνει χρήση των χρημάτων που αφαιρούσε ο φίλος του από πτωχούς μουζίκους. Είναι ένα δίλημμα…
Τα έργα αυτά όμως τάισαν ψυχές και έσωσαν ανθρώπους από την κατάθλιψη. Και όταν τα έπαιζαν στο Νταχάου την στιγμή που έσερναν τους άνομους εβραίους στους θαλάμους αερίων, ήταν σαδισμός ή μήπως τους βοηθούσαν να δεχτούν το μαρτύριο συνειδητά και να πετάξουν μακρυά από αυτόν τον κόσμο με μικρότερη αγωνία. Πώς να απαντήσουμε σε αυτόν τον κυκεώνα αποριών;
Ο Όσιος Λουκάς ήθελε να πετάξουν το πτώμα του σε ένα φαράγγι, όμως αποδέχτηκε το ότι ήταν θέλημα Θεού ο τόπος της καλύβας του να γίνει ένα λαμπρό οικοδόμημα όπου μέχρι την συντέλεια των αιώνων οι άνθρωποι θα έρχονται να προσκυνήσουν. Αρνήθηκε όμως πεισματικά να τον μετακινήσουν από τον τάφο του, τουλάχιστον με την συγκατάθεσή του.
Μία επίσκεψη στον Καθολικό του Οσίου Λουκά Λιβαδιάς μπορεί να γίνει αρχή για πρακτική απάντηση του ερωτήματος αν η ομορφιά μπορεί να καταστρέψει την Εκκλησία. Η ασχήμια πάντως την καταστρέφει σίγουρα, ενώ η κακοφωνία καταστρέφει μόνο την προσευχή, ευτυχώς.

@Γ. Καστρινάκη:
Δε νομίζω πως το θέμα είναι πόσων Πατέρων τσιτάτα θα παραθέσουμε για να στηρίξουμε τη χ ή την ψ άποψη. Ούτε θεωρώ καλό αυτά τα τσιτάτα να απομονώνονται από τη συνάφειά τους, για να “πουν” ό,τι εμείς θέλουμε. Το θέμα είναι να προσεγγίσουμε βιωματικά τα ιερά κείμενα, να κατανυγούμε και να μεταμορφωθούμε απ’ αυτά, να ζήσουμε τη ζωή της Εκκλησίας και να δώσουμε τις απαντήσεις εκ των έσω, από τη φωτισμένη με το Πνεύμα ύπαρξή μας, όχι μια συνισταμένη αυτών των κειμένων εκ των έξω, με φιλοσοφικά κλπ. κριτήρια.
Βασικά, χρειάζεται διάκριση, να ξέρει κανείς πώς θα απευθυνθεί στους μεν και πώς στους δε· πώς στα μέλη της Εκκλησίας και πώς στους θύραθεν, όπως τονίζει κι ο κ. Αργυριάδης στο άρθρο του στο οποίο παραπέμπεις.

@ Ν. Δεληνικόλα:
Σημαντικότατη η συμβολή σας στον διάλογο. Επεκτείνετε τον προβληματισμό πέρα από εκεί που το έκανε ο αρθρογράφος και δείχνετε πως ποτέ στην καθημερινή ζωή τα πράγματα δεν είναι μονοσήμαντα. Συμφωνώ πώς τα προβλήματα με την εκκλησιαστική τέχνη δεν είναι μόνο ηθικά και πως αυτή οφείλει όχι μόνο να μη διασπά την προσευχή αλλά και να βοηθά σ’ αυτήν.
Θυμάμαι τώρα έναν ιερομόναχο που έχει σπουδάσει αρχιτεκτονική, με μεταπτυχιακά στη Γαλλία, να απαντά σε κάποιον που του είπε πως το ησυχαστήριό του είναι “μηχανή ζωής” (μια γαλλική προσέγγιση της αρχιτεκτονικής) ότι αυτό κυρίως είναι “μηχανή προσευχής”.

Φίλε Νίκο Δεληνικόλα, χάρηκα το σχόλιό σου ακόμη πιο πολύ και από το πολύ ενδιαφέρον κείμενο του Θανάση. Η αντιγραφή είναι πολύ σπουδαία υπόθεση, διότι η μαθητεία σ’ αυτήν οδηγεί στο, “αντιγράφοντας να μην αντιγράφεις”. Δηλαδή παρότι αντιγράφεις, βγαίνει κάτι άλλο. ΄Οταν αφήνεις επί παραδείγματι, την “κοσμική” ζωγραφική και ασχολείσαι μόνο με την αγιογραφία, και έχω εδώ κατά νου τον ζωγράφο Ανδρέα Φωκά, τούτο δεν γίνεται επειδή μία πρωία ξυπνάς και λές “α, τώρα θα κάνω αγιογραφίες”, αλλά υποδηλώνει ένα πέρασμα σε μια άλλη κατάσταση. Ο Φωκάς αντιγράφει, και μάλιστα προσπαθεί να αντιγράψει όσο γίνεται καλύτερα, αλλά βγαίνει και κάτι άλλο. Φυσικά πρέπει να είναι κανείς και καλός τεχνίτης. Το ίδιο και με την αρχιτεκτονική των εκκλησιών. Πιστεύω πως οι άνθρωποι υπάκουσαν σε έναν εσωτερικό ρυθμό, αλλά και οι εκκλησίες που έκαναν δεν ήταν άσχετες με το ανθρώπινο σώμα. Ο Πικιώνης έκανε τον Λουμπαρδιάρη μιμούμενος τις παραδοσιακές εκκλησίες αλλά αμέσως καταλαβαίνει κανείς ότι δεν έχει σχέση μ΄αυτές. Διότι άλλο η μίμηση χωρίς ψυχική συμμετοχή και άλλο η αντιγραφή με συμμετοχή ψυχική, όταν το “πρότυπο” διαποτίζει τα σωθικά του ανθρώπου. Τότε ο καρπός του παντρέματος είναι κάτι παλαιό και συνάμα καινούριο. ΄Οσο για το κάλλος, ας μην ξεχνούμε ότι η μοντέρνα τέχνη (ό,τι απέμεινε απ’ αυτήν), έβαλε στη θέση της ομορφιάς την ασχήμια.

[quote name=”Theo”]@Γ. Καστρινάκη:
Δε νομίζω πως το θέμα είναι πόσων Πατέρων τσιτάτα θα παραθέσουμε για να στηρίξουμε τη χ ή την ψ άποψη. Ούτε θεωρώ καλό αυτά τα τσιτάτα να απομονώνονται από τη συνάφειά τους, για να “πουν” ό,τι εμείς θέλουμε. Το θέμα είναι να προσεγγίσουμε βιωματικά τα ιερά κείμενα, να κατανυγούμε και να μεταμορφωθούμε απ’ αυτά, να ζήσουμε τη ζωή της Εκκλησίας και να δώσουμε τις απαντήσεις εκ των έσω, από τη φωτισμένη με το Πνεύμα ύπαρξή μας, όχι μια συνισταμένη αυτών των κειμένων εκ των έξω, με φιλοσοφικά κλπ. κριτήρια.
Βασικά, χρειάζεται διάκριση, να ξέρει κανείς πώς θα απευθυνθεί στους μεν και πώς στους δε· πώς στα μέλη της Εκκλησίας και πώς στους θύραθεν, όπως τονίζει κι ο κ. Αργυριάδης στο άρθρο του στο οποίο παραπέμπεις.[/quote]

Έχεις κάθε δικαίωμα να αντιδράς στην παρέμβασή μου, αγαπητέ Theo, δεν καρποφορεί σε διάλογο όμως το να_ μ η ν_ π ρ ο σ δ ι ο ρ ί ζ ε ι ς_ την [b]αιτία[/b] αυτής της αντίδρασης.

Διότι, με την ουσία όσων παραθέτεις στην πρώτη παράγραφο της απάντησης σου, προφανώς συμφωνώ. Ενώ η χρήση (δις) της λέξης [i]«τσιτάτα»[/i] μου φαίνεται ότι επιζητεί, μόνο, να “τσαλακώσει” την όλη συνομιλία.
Επί της ουσίας: Το κείμενο του Θ. Παπαθανασίου επικαλείται κατά κόρον τον ιερό Χρσόστομο – και σχεδόν μόνο αυτόν. Την ίδια (κατά φωτεινή συγκυρία) στιγμή ο Β. Αργυριάδης, ο στενώτερος ίσως συνεργάτης του Θ. Παπαθανασίου, δημοσιεύει ένα κείμενο διά του οποίου αναφέρεται στον ιερό Χρυσόστομο κατά τρόπο προπηλακιστικό (ή μήπως όχι;) κατά βάρος τού αγίου.

Δεν καταλαβαίνω, μετά απ’ αυτά, γιατί ακριβώς εσύ ενοχλήθηκες από την επισήμανση – εκ μέρους μου – της εξόφθαλμης ετούτης [i]αντίθεσης[/i], όσον αφορά τούς (πώς να τους πω;) [i]επιχειρηματολογικούς ισχυρισμούς[/i], μεταξύ των δύο συνεργατών.
Εν πάση περιπτώσει, νομίζω ότι είναι σε θέση – αν θέλουν – να υπερασπίσουν οι ίδιοι τον εαυτό τους.

Εκφράζοντας ειλικρνείς ευχαριστίες προς τους φίλους που τίμησαν τον κόπο μου με τον κόπο τους και βρήκαν αφορμές για παραπέρα δρόμο, θα ήθελα μόνο μια διευκρίνιση να κάνω, σχετικά με το ερώτημα που διατυπώνει ο καλός συνδαιτημόνας Γιώργος Καστρινάκης.

Ολόκληρο το κείμενό μου είναι μια σπουδή ακριβώς πάνω στο να ακούσουμε τη φωνή της Γραφής. Τα προτάγματα τα θέτει ακριβώς η Γραφή (η αγάπη ως κριτήριο της σωτηρίας, η αυτοταύτιση του Χριστού με τους αναγκαιμένους, η αντιδιαστολή Προδρόμου και στολισμένων, η εικόνα των καλωπισμένων τάφων κλπ). Και αναδύεται ως αγιογραφικό πρόβλημα η αντίφαση, ή μάλλον η εναντιοφάνεια, αυτών των αγιογραφικών προταγμάτων αφενός και του αγιογραφικού περιστατικού με το μύρο αφετέρου. Η διελκυστίνδα, δηλαδή, δεν είναι μεταξύ Γραφής και Χρυσοστόμου, αλλά μεταξύ Γραφής και Γραφής. Βρισκόμαστε μπροστά στο απλό, απλούστατο και δυσβάστακτο φορτίο, να παλέψουμε με αυτό το πρόβλημα. Ο Χρυσόστομος (αλλά και ο Ισίδωρος και ο Αναστάσιος) δεν έκαναν τίποτα άλλο, ακριβώς επειδή υπολείπτονταν τη Γραφή τους, όπως οφείλει κάθε πιστός και όπως κάνει η Εκκλησία από την πρώτη στιγμή. Ότι η χρήση των κάθε λογής παραπομπών βρίσκεται, ανά πάσα περίσταση, κάτω από την εξουσία (του λόγου) του παραπέμποντος, δεν είναι υποψία. Είναι κοινή αλήθεια! Δεν υπάρχει, νομίζω, καλλίτερη φανέρωσή της, από τον γνωστό “αγιογραφικό” διάλογο μεταξύ Χριστού και διαβόλου στην έρημο. Δείτε πώς αμφότεροι χρησιμοποίησαν τη έκφραση “γέγραπται”! Το θέμα, λοιπόν, δεν είναι να πούμε ότι κάτι υπάρχει γραμμένο κάπου, αλλά αν θα συνταχθούμε με την εξουσία (του λόγου) του Χριστού ή του διαβόλου. Ας μου επιτραπεί δε, επ’ ευκαιρία, να αναφέρω ότι η αναζήτηση ερμηνειών του περιστατικού (ο τρόπος υποδοχής του, δηλαδή, από την εκκλησιαστική εμπειρία) με απασχόλησε, διότι είχα πραξενευτεί ακούγοντας από θεολογικότατα χείλη τον (ανιστορικό, τελικά) ισχυρισμό ότι η διελκυστίνδα “πολυτέλειας – αλληλεγγύης” είναι νεωτερισμός και ότι τάχα ουδένα είχε απασχολήσει ή ενοχήσει στο διάβα της Εκκλησίας.

Όσον αφορά τη χρήση του Χρυσοστόμου την οποία σχολιάζει ο Βασίλης Αργυριάδης (και με το σχόλιο του οποίου συμφωνώ): Και το εν λόγω Χρυσοστομικό χωρίο -όπως και κάθε χωρίο- οφείλει παρόμοια να τύχει βασανισμού, και πάλι με κριτήρια τα κριτήρια του Χριστού και της Εκκλησίας του (ξανά το εν λόγω φορτίο μπροστά μας). Ελλείψει χρόνου (ελπίζω για αργότερα) περιορίζομαι να σημειώσω εδώ ότι το χωρίο αυτό, ακριβώς επειδή έρχεται όντως σε δυσαρμονία με χριστιανικές επιταγές, έχει τύχει Πατερικών σχολιασμών που το σχετικοποιούν και δεν το καθιστούν οδηγό πλεύσης.

Από πλευράς μου, μια αφορμή ευρύτερων ευχαριστιών – αυτή του η παρέμβαση – προς τον Θανάση Παπαθανασίου, για το γεγονός ότι κάθε του λόγος (προφορικός ή γραπτός) [i]ενσαρκώνει[/i] μια απτή [i]πιστοποίηση[/i] ότι δεν υπάρχει τοπίο τής, εν γένει, Διερώτησης περί Νοήματος του οποίου η οικείωση να προσφέρει εναργέστερη_ π λ ή ρ ω σ η_ από όση το τοπίο τών (ορθόδοξων) θεολογικών [b]βεβαιοτήτων[/b] – ή, ενίοτε, και τών (πάλι ορθόδοξων) θεολογικών [b]διλημμάτων[/b]!

μια ερώτηση: Έστω ότι η παρέμβαση του κ. Theo δεν καρποφορεί σε διάλογο. Η δική σας παρέμβαση, στην οποία δεν ασχοληθήκατε διόλου με το ίδιο το άρθρο του κ. Παπαθανασίου αλλά με την κατά τη γνώμη σας “αντίθεση στους επιχειρηματολογικούς ισχυρισμούς μεταξύ των δυο συνεργατών” (του κ. Παπαθανασίου και του κ. Αργυριάδη), τι είδους διάλογο και προς ποια κατεύθυνση θεωρείτε ότι δύναται να καρποφορήσει;

Αγαπητέ Γιώργο,

Το σχόλιό μου, δες το, σε παρακαλώ, ως παρέμβαση σχετικά “με τα πλαίσια εντός των οποίων ομοφωνούμε (ή όχι) να διεξάγεται ο θεολογικός διάλογος”, όπως γράφεις, όχι ως αντίδραση. Όπως έχω τονίσει και σε άλλες παρεμβάσεις μου στο “Αντίφωνο”, το θέμα είναι τι λέει η Εκκλησία, όχι οι παραθέσεις απομονωμένων χωρίων των Πατέρων που αρκετοί τα χρησιμοποιούν όπως οι μαρξιστές τα τσιτάτα του Μαρξ και του Λένιν (ή του Στάλιν και του Μάο παλαιότερα). Γι’ αυτό, χρησιμοποίησα αυτή τη λέξη.

Νομίζω, λοιπόν, πως και ο Θ. Παπαθανασίου (τον γνωρίζω από δεκαετίες) και ο Β. Αργυριάδης (πρώτη φορά τον συναντώ κι ούτε φυσικά ήξερα πως ήταν συνεργάτης του πρώτου) προσπαθούν να ανιχνεύσουν και να παρουσιάσουν τη στάση της Εκκλησίας σε δύο διαφορετικά ζητήματα. Αυτό έχει σημασία, όχι το αν ο ένας επικαλείται τον ι. Χρυσόστομο κι ο άλλος προσπαθεί να ερμηνεύσει τη στάση του με βάση τις καταστάσεις τις οποίες αντιμετώπιζε τότε, που διαφέρουν από τις σημερινές κι αν φαίνεται πως τον αμφισβητεί. Όχι, δεν τον αμφισβητεί. Προσπαθεί να τον ερμηνεύσει.

Εδώ, λοιπόν, χρειάζεται η διάκριση.

Ωραιος, για μια φορα ακομα ο Αθανασιος.

Φίλε Αλέξανδρε Κοσματόπουλε (με ικανοποίηση αποδέχομαι την επίκληση και την ανταποδίδω) το σχόλιό σου οδηγεί την συζήτηση στο πιό ουσιαστικό στοιχείο της τέχνης, αυτό που δεν μπορεί να αγγίξει καμμία επιστημονική γνώση ή επιστημονική ανάλυση. Την ποιότητα ενός έργου την αναγνωρίζει ο έμπειρος φιλότεχνος αλλά δεν μπορεί κανείς να εξηγήσει που οφείλεται και με ποιά καλλιτεχνικά μέσα επιτυγχάνεται. Ένα έργο τέχνης, ας πούμε ζωγραφικής, είναι δυνατόν να χαρακτηρίζεται από ποικίλα επίπεδα τεχνικής επιτηδειότητας, από το πιό πρωτόγονο σχεδιαστικά και χρωματικά μέχρι το πιό αριστοτεχνικό με τεράστια γνώση του υλικού και ικανότητα σκόπιμης αναδημιουργίας οιασδήποτε μορφής. Η ποιότητά του, όμως, είναι τελικά ανεξάρτητη της τεχνικής και της δεξιοτεχνίας. Έτσι, μπορεί ένα έργο να είναι απλοϊκό τεχνικά ή με χαμηλό επίπεδο δεξιοτεχνίας, όπως του Θεόφιλου, ο οποίος φανερά αστοχούσε ως προς το χρώμα και το σχέδιο κρινόμενος από τις ίδιες τις προθέσεις του, και ταυτόχρονα να είναι έργο κορυφαίας ποιότητας. Και το αντίθετο, υπάρχουν έργα μεγάλης δεξιοτεχνίας, ψυχρά και αδιάφορα. Ο έμπειρος και προ παντός καλλιεργημένος φιλότεχνος χάρις στην μακροχρόνια άσκηση στο βλέπειν και απολαμβάνειν τα έργα, αναγνωρίζει αμέσως την ποιότητα ενός έργου ανεξάρτητα από το επίπεδο της τεχνικής και αυτή η κρίση είναι σχεδόν ομόφωνη μεταξύ αμερόληπτων άλλων φιλότεχνων. Εν τούτοις κανείς ποτέ δεν κατάφερε να εξηγήσει πώς συμβαίνει αυτό το φαινόμενο, ούτε ποιά ακριβώς χαρακτηριστικά συγκροτούν το αριστούργημα, αφού δεν είναι η τεχνική δεινότητα του καλλιτέχνη.
Μάλιστα, αγαπώ ιδιαίτερα τα έργα γεροντικής ηλικίας καλλιτεχνών που, αφού απόκτησαν κορυφαία τεχνική, απελευθερώνονται από τις πιό επιφανειακές εκδηλώσεις της και υιοθετούν ακόμη και αφελή στοιχεία για να προσεγγίσουν το μέγιστο, όπως ο Γκρέκο, ο Μιχαήλ Άγγελος, ο Ματίς, ο Μότσαρτ, ακόμη και ο ανώνυμος ζωγράφος της Μονής Δαφνίου.
Αυτό το “κάτι άλλο της τέχνης” που ο καλλιτέχνης το έχει από την πρώτη στιγμή και ή το διατηρεί ή το χάνει κάποτε, όμως κανείς δεν το αποκτά με την εργασία αν δεν το έχει εκ γενετής, το λέμε ταλέντο, δηλαδή τάλαντο, και υπόκειται στην νομοτέλεια της γνωστής Παραβολής. Το ταλέντο χάνεται χωρίς τίμια δουλειά, δεν αποκτιέται όμως εκ του μηδενός με την εκπαίδευση, αν και αποκαλύπτεται μετά από την αναγκαία αρχική ενασχόληση. Και μπορεί να έχει βαθμούς, όμως δύσκολα ένα ταλέντο β΄ κατηγορίας γίνεται α΄. Απλά ο καλλιτέχνης επιπέδου β΄ διατηρεί την σπουδαία και πάλι ικανότητά του και υπηρετεί με αυτό που του δόθηκε…
Αυτή η μυστήρια ιδιότητα, το χάρισμα, λειτουργεί και όταν ο καλλιτέχνης δεν χρησιμοποιεί συμβάσεις “ωραίες” αλλά σκόπιμα “άσχημες”. Γιά χρόνια έδειχνα σε φίλους εξοικειωμένους με την ευρωπαϊκή τέχνη ένα έργο του Θεοφάνη του Έλληνα (14ου αι) λέγοντας ότι είναι κυβιστική προσπάθεια του Πικάσσο στο ύφος της Βυζαντινής ζωγραφικής και όλοι, ειδήμονες και μη, σάστιζαν ή και το πίστευαν.
Στον Θεοφάνη τον Έλληνα μπορούμε να αναγνωρίσουμε μία εικαστική ασκητική με αξιοποίηση της “ασχήμιας” σαν στοιχείο ύφους. Στα τελευταία κουαρτέτα του Μπετόβεν, όπως και σε μουσικά έργα του 20ου αι., μπορούμε να αναγνωρίσουμε την κορυφαία ομορφιά που πλέον τείνει προς το άμορφο, γιά όσους δεν έχουν ακόμη αναπτύξει στο απαραίτητο επίπεδο την δεκτική τους ικανότητα. Η Άννα Μαγδαληνή Μπάχ, βλέποντας ότι στα τελευταία έργα του ο άντρας της ανατρέπει το ύφος του και τις τεχνικές του, θεωρεί ότι πλέον συνθέτει για τον Παράδεισο…
Δικαίως οι βυζαντινοί θεωρούσαν, στην πράξη, την ζωγραφική καλύτερο μέσον από τον λόγο για την έκφραση των δογματικών αληθειών, ακόμη και για τους μορφωμένους, και από τις μορφές του λόγου την ποίηση.

Σχόλιο γιά τους έντονους διαξιφισμούς μεταξύ ορισμένων πιό πάνω σχολίων:
Όταν ήμουν νεώτερος, με στενοχωρούσε η έμφυτη εριστικότητα, η δική μου και των συμπατριωτών μου Ελλήνων, στην πλειοψηφία τους. Σιγά σιγά κατάλαβα ότι αυτό το χαρακτηριστικό, όπως και ο άκρατος εγωϊσμός, η ζηλοτυπία, η ανυπομονησία, η επιθετικότητα, είναι ιδιότητες που έκαναν τους παππούδες των σημερινών Ελλήνων να διατηρήσουν την εθνότητα και την γλώσσα τους. Τα παιδιά τους που δεν είχαν αυτά τα ελαττώματα έχουν προ πολλού ενσωματωθεί στους ωραίους γειτονικούς και μακρυνούς λαούς που τους επιβλήθηκαν και δεν θυμούνται πλέον την καταγωγή τους. Έτσι, προσπαθώ να ελαττώσω αυτές τις τάσεις χάριν της επικοινωνίας, αλλά δεν με ενοχλούν ακόμη και όταν χαλάνε την συζήτηση. Διασώζουν παραδόξως πολύ σημαντικότερα πράγματα. Ο Μανιάτες, που κάθε σπίτι το θεωρούσαν χωριστό κράτος, και με τις βεντέτες τους κήρυσσαν κανονικό πόλεμο μεταξύ γειτόνων, διατήρησαν ένα γνήσιο Ελληνικό κράτος με πρεσβευτές στην Ευρώπη, μέσα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία που δεν κατάφερε να τους κατακτήσει. Ήταν και πειρατές… Ενώ τώρα, με την μεγάλη ευρωπαϊκή νομιμοφροσύνη μας, αδικαιολόγητη αφού και πάλι, υποκριτικά, μας διασύρουν για πράγματα που δεν έχουμε κάνει, κινδυνεύουμε να αφανιστούμε οριστικά.

Ας ευχαριστήσουμε λοιπόν ακόμα μια φορά τον Θανάση Παπαθανασίου που με το ωραίο του κείμενο μας έδωσε την ευκαιρία αυτής της συνάντησης.

Αντί της [i]ομορφιάς[/i], οπότε, τον κόσμο θα σώσει η [i]ασχήμια[/i] («ο άκρατος εγωϊσμός, η ζηλοτυπία, η ανυπομονησία, η επιθετικότητα»);
Κύριε Δεληνικόλα, αν το… σχόλιό μου επί του σχολίου σας γίνει εκτενές, θα έχω συμπράξει στον αποπροσανατολισμό απ’ τα θέματα της παρούσας ανάρτησης.
Δεν μπορώ να μην επισημάνω, όμως, ότι αυτό που ουσιαστικά μας λέτε είναι ότι ο άρχων του αιώνος τούτου είναι ο πόλεμος. (Που δεν είναι ψέμα.) Όποιος τον μετέρχεται, λοιπόν, ενδεχομένως και να κατανικά τους εχθρούς του.

[b]Εκείνο που διαφεύγει απ’ την προκείμενη επισήμανση / προτροπή ωστόσο (ενώ… βρίσκεται παρόν μέσα στα παραδείγματα τα οποία αυτή επικαλείται!) είναι ότι ο ίδιος που αρέσκεται να νικά τον άλλο ενδεχομένως και να ηττάται – εν τώ μεταξύ – από τον εαυτό του. Εξ ού και να μην έχει ανάγκη εχθρού.[/b]

Πολλές φορές οι βαθύτερες συνειδητοποιήσεις μας είναι και οι πλέον παρεξηγήσιμες, διότι η γλώσσα αποδεικνύεται αδέξια, όπως και είναι, να τις εκφράσει. Αποδέχομαι τις επισημάνσεις και προσπαθώ να βελτιώσω:
Την ασχήμια σαν εικαστικό μέσο, στο ένα σχόλιό μου για την τέχνη, την εννούσα μόνο μορφολογικά, όχι ηθικά. Και ηθική δεν εννοώ την εποχική ή τοπική αλλά την βαθύτερη παγκόσμια και βαθύτερα ριζωμένη στον κάθε άνθρωπο, κάθε φυλής. Ο ηθικός άνθρωπος, ακόμη και ανεπαρκής διανοητικά, κάνει πολύ εξυπνότερες και ευεργετικές πράξεις για τους άλλους, επομένως πρακτικά είναι πολύ εξυπνότερος από ένα ανήθικο με ακραία νοητική ευστροφία που πρακτικά καταλήγει ηλίθιος και αδέξιος. Αυτό το επαληθεύω στην ζωή μου συνεχώς. Ο μύθος του λαγού και της χελώνας…
Η ακραία επιθετικότητα πράγματι αποτρέπει και καταστρέφει την επικοινωνία, όπως επανειλημμένα έχουμε δει στις συζητήσεις αυτής της ιστοσελίδας. Επομένως ο ανεξέλεγκτα επιθετικός βλάπτει πρώτα τον εαυτό του, συμφωνώ. Με το σημείωμά μου ήθελα να εξηγήσω με ποιόν τρόπο ασκούμαι να μην θυμώνω με αυτή την συμπεριφορά, με το να θυμάμαι ιστορικά παραδείγματα που επιβεβαιώνουν ότι η βαθύτερη ενέργεια της επιθετικότητας δεν πηγάζει από το κακό, που είναι ανύπαρκτο, αλλά είναι αστοχία και αδεξιότητα, ενώ σε ορισμένες άγριες εξωτερικές συνθήκες μπορεί να είναι και η μοναδική διέξοδος. Όταν ξεσπά η ανωμαλία του πολέμου, δεν μπορούμε να μένουμε αμέτοχοι… Ζούμε σε εξορία και ίσως είναι φαντασίωση η δυνατότητα να είμαστε ηθικοί. Όταν οι άγιοι μιλούν γιά την μεγάλη τους αμαρτωλότητα δεν κάνουν άσκηση ταπεινοφροσύνης, το πιστεύουν. Δεν είναι καθόλου εύκολο να αποδεχτώ, όχι μόνο διανοητικά, αλλά συνειδητά, τον Ιωάννη της Κλίμακας όταν μας λέει ότι η χρήση και όχι η ίδια η ενέργεια των παθών είναι κακή, τον Αρεοπαγίτη όταν λέει ότι ούτε των δαιμόνων η ουσία είναι κακή. Πάντα αιφνιδιάζομαι και αποδεικνύομαι ανέτοιμος. Είναι μία δοκιμασία όχι μόνο όταν αντιμετωπίζω συγκρούσεις στην προσωπική ζωή και την δουλειά μου αλλά και όταν διαβάζω στην ασφάλεια της αργίας μου ένα βιβλίο οδυνηρό όπως Ο Αγρός Του Αίματος.

Καλησπερα σε ολους με ενδιαφερον διαβασα όλα τα κειμενα και ηθελα να καταθεσω μια γνωμη.Ειμαι αρχιτεκτων και εχω καποια γνωση της ναοδομιας.ποιος ειναι ικανος να κρινει το θεολογικα ωραιο ; η να νομιζει οτι σχεδιαζει η κατασκευαζει κατι ωραιο;την ομορφια την φανερωνει ο Θεος οπως την αγιοτητα ( γιαυτο παρακαλουμε: φωτισον μου το σκοτος) ετσι δεν μπορει να υπαρχει η βεβαιοτητα του : οτι κανουμε εμεις ειναι ωραιο . ουτε τα υλικα προσδιδουν η αφαιρουν ομορφια .

“Η αλληλεγγύη, συνεπώς, ως ιστορικό σημείον του μόνου που θα μείνει αιώνια (δηλαδή της αγάπης), δεν είναι ένα φευγαλέο και προσπεραστέο στοιχείο της ιστορίας, αλλά εικών και πρόγευση του μέλλοντος αιώνος.”

Ένα ερώτημα, νομίζω, εδώ είναι που στρέφεται η αλληλεγγύη. Πιστεύω ότι θα πρέπει να υπάρχει αλληλεγγύη μεταξύ των μελών της Εκκλησίας (αν και σήμερα δεν υπάρχει καν απλή επικοινωνία – για την αλληλεγγύη έχουμε δρόμο ακόμα) αλλά προς τους αλλόπιστους και αιρετικούς δε θα πρέπει να υπάρχει αλληλεγγύη ή κοινωνία παρά μόνο επιθυμία για ελεημοσύνη και κατήχηση προς αυτούς.

“Ακόμα κι αν βρίσκονται σε ένδεια οι εκκλησίες, είναι ωφελιμότερο να καταστραφούν, παρά να δεχτούν κάτι από εχθρούς του Θεού, πράγμα το οποίο αποτελεί προσβολή και χλευασμό των φίλων Του”

Αυτό το κείμενο πρέπει να σταλεί στα άτομα που εμπλέκονται στις διαμάχες σχετικά με τη μονή Εσφιγμένου και τις χρηματοδοτήσεις των μονών από την Ε.Ε. Δε θα προσπαθήσω να το στείλω εγώ γιατί τελευταία φορά που προσπάθησα να επικοινωνήσω με άτομο από την ιεραρχία της Εκκλησίας απέτυχα παταγωδώς.

Μερικές παρατηρήσεις:
1) Ίσως θα θέλατε να εφαρμόσετε τις ιδέες του άρθρου σας στο λεξιλόγιο που χρησιμοποιείτε για να οικοδομήσετε άρθρα. Έχω την εντύπωση ότι ο θεολογικός λόγος είναι καλό να είναι όσο πιο λιτός και κατανοητός γίνεται (και χωρίς να χρειάζεται ο μέσος αναγνώστης λεξικό για να τα βγάλει πέρα).
2) Νομίζω ότι ο τίτλος του site “Επιστήμες-Φιλοσοφία-Τέχνες-Θεολογία” είναι κάπως αθεολόγητος έως και προκλητικός. Εγώ δε θα έγραφα άρθρα μου σε αυτό το site και αν ήμουν διαχειριστής θα τον έκανα : “Επιστήμες+Φιλοσοφία+Τέχνες=Θεολογία” για να αντιπροσωπεύει την πραγματικότητα. Η χριστιανική θεολογία ήταν και είναι η βάση των επιστημών, η εξέλιξη της φιλοσοφίας και η ουσία της κάθε τέχνης.
3) Προς διαχειριστές ιστοσελίδας (μάλλον):Υπάρχει κάποια αναγκαιότητα να παρουσιάζεται δημόσια η IP του ατόμου που έγραψε το κάθε σχόλιο?

Ο Παλαιολόγος έγραψε:
“Η χριστιανική θεολογία ήταν και είναι η βάση των επιστημών, η εξέλιξη της φιλοσοφίας και η ουσία της κάθε τέχνης.”

Aγαπητέ μου σεβαστή η άποψη σας αλλά δεν βγαίνει νόημα σε κανένα από τα τέσσερα σκέλη της.

Εννοείτε ότι εσείς δε βγάζετε νόημα σε κανένα από τα σκέλη της.
Δεν καταλαβαίνω τον τίτλο “Aφορισμοί;-Ακρότητες;”. Εγώ απλά λέω ότι σκέφτομαι με ειλικρίνεια, χωρίς φόβο και χωρίς πάθος όπως αρμόζει σε μια δημοκρατία και σε μια υγιή κοινωνία. Αν θεωρείτε ότι λέω ακρότητες πείτε μου σας παρακαλώ ποιος ορίζει τα άκρα σας και με ποια λογικά κριτήρια.

βάση των επιστημών
1) Όλες οι επιστήμες θεωρούσαν και θεωρούν αυθαίρετα ότι υπάρχουν πάντα κάποιοι σταθεροί και λογικοί νόμοι που περιγράφουν και καθορίζουν τα φαινόμενα γύρω μας και ότι για κάθε αποτέλεσμα υπάρχει μία ή περισσότερες αιτίες (αρχή αιτιότητας). Το θέμα είναι ότι, οι ίδιοι οι νόμοι, με την ίδια λογική, πρέπει να είναι προϊόν μιας αιτίας και ούτω καθεξής, φτάνοντας τελικά στην απόλυτη Αιτία που αποκαλείται αναπόφευκτα Θεός και η οποία πρέπει να είναι μη-περιορίσιμη από το χρόνο και επομένως ανεξάρτητη από την ίδια την αρχή της αιτιότητας. Με αυτό τον τρόπο, κάθε επιστήμονας άμεσα ή έμμεσα αποδέχεται το βασικότερο κομμάτι της χριστιανικής θεολογίας (που, θέλοντας και μη, αποδεικνύει την ύπαρξη Θεού), και το οποίο αποτελεί αναπόσπαστο μέρος του τρόπου σκέψης του.
2) Στις μέρες μας έχει συγκεντρωθεί απίστευτη επιστημονική γνώση που δείχνει ότι το σώμα μας είναι κατασκευασμένο από μια απίστευτη ιδιοφυΐα. Έτσι, οι αποδείξεις που βροντοφωνάζουν πως δεν υπάρχει χάσμα μεταξύ επιστήμης και ορθόδοξης χριστιανικής θεολογίας έχουν γίνει αναμφισβήτητες. Πλέον, κάθε επιστήμονας που έχει ασχοληθεί με το θέμα και θέλει να είναι ειλικρινής με τον εαυτό του αποδέχεται κάποια εκδοχή δημιουργίας της ζωής πάνω στη Γη που μοιάζει πολύ με αυτή της Γένεσης (αν δεν είναι και ακριβώς η ίδια). Για καιρό η βιολογία και η μοριακή βιολογία ήταν σε αδιέξοδο από τα βάρη της συμμόρφωσής τους με τη θεωρία της εξέλιξης. Πλέον βρισκόμαστε σε μια εποχή επαναστατική, όπου η αλήθεια θριαμβεύει και γίνεται πάλι βάση της σκέψης του κάθε επιστήμονα. Για άλλη μια φορά επιστήμες όπως π.χ. η νανοτεχνολογία (αλλά και πολλές άλλες) αντιγράφουν ελεύθερα τις πολύπλοκες βιολογικές μηχανές με τη λογική ότι “αυτό το σχέδιο επέλεξε αυτός που μας έφτιαξε, άρα αυτό θα είναι το καλύτερο” και δεν ψάχνουν στη φύση για εξελικτικά πρότυπα αλλά για τεχνολογικά σχέδια προς μίμηση.
3) Υπάρχουν πολλές μελέτες σχετικά με την καταλυτική επιρροή που είχε ο χριστιανισμός στην επιστημονική πρόοδο. Μερικά σχετικά άρθρα:
http://creation.com/the-biblical-origins-of-science-review-of-stark-for-the-glory-of-god
http://creation.com/review-whats-so-great-about-christianity-dsouza

η εξέλιξη της φιλοσοφίας
1) Η φιλοσοφία ποτέ δε μπόρεσε να απαντήσει στα πιο βασικά και ουσιαστικά ερωτήματα του ανθρώπου και αυτό γιατί από τη φύση της δε μπορεί να το κάνει. Η χριστιανική θεολογία από την άλλη βασίζεται σε μια αλάθητη πηγή απαντήσεων για την οποία ο καθένας μπορεί να σιγουρευτεί για την αυθεντικότητά της με άμεση προσωπική εμπειρία και η οποία απαντά σε όλα τα ουσιώδη ερωτήματα του ανθρώπου πιο ολοκληρωμένα, πιο τεκμηριωμένα και πιο σωστά από ότι η μακαρίτισσα προκάτοχός της, η φιλοσοφία. Καμιά άλλη θεολογία ή πρακτική δεν το κάνει αυτό (από τις πολλές που γνώρισα τουλάχιστον). Εκτός αυτού, εμπεριέχει στη φύση της την επιστήμη και την φιλοσοφία, με κάθε πιθανό ορισμό των εννοιών που μου έρχεται στο μυαλό. Μάλιστα, η χριστιανική θεολογία αποκαλείται από πολλούς (αρχαίους και νέους) “η ύψιστη φιλοσοφία” γιατί φιλοσοφεί για τα πάντα αλλά και μελετά ταυτόχρονα την ύψιστη σοφία του Θεού όπως εκφράζεται μέσα από αυτά.

η ουσία της κάθε τέχνης
1) Θα έπρεπε να είναι περιττό να αναφέρω ότι, χωρίς να υπάρχει σκόπιμη δημιουργία του παρόντος κόσμου, δεν υπάρχει νόημα και ουσία σε τίποτα. Ούτε στην τέχνη, ούτε στην επιστήμη, ούτε στη φιλοσοφία, ούτε στη ζωή μας την ίδια. Επίσης, τότε δε θα υπήρχε ούτε καλό και κακό (αντικειμενικά τουλάχιστον). Έτσι, αφαιρώντας την ύπαρξη νοήματος και την ύπαρξη ενός απόλυτου καλού και κακού, η επιστήμη, η φιλοσοφία και η τέχνη (οι οποίες βασίζονται σε αυτές τις έννοιες) μένουν μετέωρες.
Η προσπάθεια νοηματοδότησης, από την άλλη, μιας κατάστασης που δεν έχει από μόνη της κανένα νόημα (πράγμα που συχνά το επιχειρούν σύγχρονοι άθεοι) είναι εκτός από αυθαίρετο και χαζό. Είναι σαν το ψυχολογικό φαινόμενο της άρνησης. Η πραγματικότητα φαίνεται να είναι πως όλα γύρω μας και πάνω μας φθείρονται. Κανένας άνθρωπος, καμιά κοινωνία, καμιά ιδέα και τίποτα άλλο ανθρώπινο (η και συμπαντικό) δε φαίνεται ικανό να μείνει αθάνατο, με βάση αυτά που γνωρίζουμε μέσω της επιστήμης. Ακόμα και το ηλιακό μας σύστημα κάποτε θα καταστραφεί αφήνοντας ανέπαφα μόνο μεμονωμένα άτομα από τα κουφάρια μας. Όλα όσα παλεύουμε να κατακτήσουμε σαν κοινωνία για αιώνες ή σαν άτομα για χρόνια είναι μαθηματικώς καταδικασμένα να χαθούν μαζί μας ανά πάσα στιγμή χωρίς να αφήσουν πίσω τους κανένα ίχνος. Σαν να μην υπήρξαν ποτέ. Σαν να μην έγιναν ποτέ. Ματαιότης. Και η άποψη πως “η επιστήμη μπορεί να κάνει λάθος” δεν αποτελεί λύση αλλά χρονική επέκταση του προβλήματος.
Έτσι, και πάλι χρειάζεται κάποια θεολογία και κάποιος σκοπός στην ύπαρξή μας για να νοηματοδοτησεις μια ενέργειά σου. Ουσιαστικά, κάνοντας το οτιδήποτε στο οποίο αποδίδεις σημασία στην καθημερινή σου ζωή διατυπώνεις μια μικρή μεταφυσική και θεολογική άποψη (εκτός κι αν είσαι κυριευμένος από ανοησία).

βάση των επιστημών
4) Γενικά όλες οι αρχές της επιστήμης (αποδοχή της ύπαρξης μιας απόλυτης αλήθειας, αποδοχή της ύπαρξης λογικών νόμων και λογικής στον κόσμο, αποδοχή της αξίας της εύρεσης της αλήθειας, κ.α.) αποτελούν επιστημονικές αρχές με θεολογική και μεταφυσική προέλευση.