Δημήτρης Κ. Γερούκαλης
Πρόλογος
Η Αστική Εταιρεία "ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ" παρουσιάζει τη μονογραφία: "Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ".
Με τις περιοδικές εκδόσεις το Τμήμα Κοινωνικών Μελετών της Αστικής Εταιρείας "ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ" συμβάλλει στη διάδοση της πληροφορήσεως και στον προβληματισμό των πολιτών.
Ο σύγχρονος άνθρωπος εγκλωβισμένος σε υπαρξιακά αδιέξοδα οπισθοχωρεί και οχυρώνεται στην ατομικότητα του, αδυνατώντας να αισθανθεί και να συμμετάσχει στη λειτουργία της πόλεως και να βιώσει την ανεπανάληπτη εμπειρία των ανθρωπίνων σχέσεων.
Με τη μονογραφία αυτή πιστεύουμε ότι ο αναγνώστης θα βοηθηθεί στην πορεία του και στη λειτουργία του ως προσώπου και ως πολίτη.
1. Εισαγωγή
Η ανάπτυξη, η εξέλιξη των εθνών, των οικονομικών αγορών, της κουλτούρας προσδιορίζεται από την συμπεριφορά των ανθρώπων (π.χ. οι αποφάσεις των ανθρώπων στηρίζονται στις προθέσεις, στα αιτήματα και στις επικρατούσες αξίες).
Στη μικροκλίμακα δυνάμεθα να παρατηρήσουμε μεμονωμένα άτομα με τις προθέσεις, με τα πιστεύω τους κ.λ.π. Στη μακροκλίμακα η ανάπτυξη και η εξέλιξη των εθνών, των οικονομικών αγορών και της κουλτούρας, είναι κάτι περισσότερο από το άρθροισμα των μερών. Η ανάδυση της πολιτικής, κοινωνικής και οικονομικής τάξεως, ρυθμίζεται από το συλλογικό αποτέλεσμα των μη - γραμμικών, αλληλεπιδράσεων και από τη διαδικασία της αυτοοργανώσεως.
Ο ADAM SMITH εγνώριζε ήδη ότι η κατανομή του πλούτου δεν είναι το αποτέλεσμα της κοινωνικώς προσδιοριζομένης καλής θελήσεως μεμονωμένων ατόμων (π.χ. του εμπόρου). Τα ιδιαίτερα ενδιαφέροντα των ατόμων και οι εγωιστικές προθέσεις δύνανται να ανταγωνίζονται τα συλλογικά ενδιαφέροντα.
Παρόλα αυτά, οι μη γραμμικές αλληλεπιδράσεις οδηγούν σε συλλογική ισορροπία λόγω της εμφανίσεως των φαινομένων της αυτοοργανώσεως. Οι συμπεριφορές, οι οποίες προκύπτουν από τις προθέσεις, και η συνείδηση τυποποιούνται ως αυτο - αναφερόμενα συστήματα με μη γραμμικές αλληλεπιδράσεις.
Η ανάδυση φαινομένων συλλογικής τάξεως (με μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό πολυπλοκότητας) δεν συνδέεται υποχρεωτικώς με τη συνείδηση. Από την σκοπιά της πολιτικής, η συλλογική τάξη της ανθρώπινης κοινωνίας είναι προφανές ότι δεν διαθέτει συνείδηση ή ευφυία, αν και η ανάδυση της είναι φαινόμενο της μεταβολής των φάσεων, ως αποτέλεσμα των μη γραμμικών αλληλεπιδράσεων συνειδητών ατόμων με προθέσεις και αιτήματα.
Στις κοινωνικές επιστήμες, η πολυπλοκότητα των ανεπτυγμένων κοινωνιών παράγεται από το μεγάλο αριθμό των ατόμων, των σχέσεων τους, τις
οργανωσιακές υποδομές, τις αλληλεξαρτήσεις.
Στις ανθρώπινες κοινωνίες αναπτύσσονται πλέον πολύπλοκες στρατηγικές μάθησης, οι οποίες επικρατούν των συμπεριφεριολογικών προτύπων. Οι κοινωνίες αναπτύσσουν ειδικευμένους φορείς και οργανισμούς (π.χ. σύστημα δικαίου, θρησκεία, εμπόριο, κράτος), προκειμένου να σταθεροποιήσουν τη συμπεριφεριολογική αλλαγή για τις επόμενες γενεές. Η προσέγγιση δια των πολυπλόκων συστημάτων μας αποκαλύπτει ότι δεν απαιτείται για τη γενετική εξέλιξη ή για την εξέλιξη των συμπεριφορών, ένα οικουμενικό πρόγραμμα (π.χ. η ζωτική δύναμη, η παγκόσμια στρατηγική της εξελικτικής βελτιστοποιήσεως
Η επιβίωση των γόνων ή η ανάδυση σφαιρικών προτύπων συμπεριφοράς ερμηνεύεται από τις τοπικές αλληλεπιδράσεις των ατόμων τα οποία συνιστούν το σύστημα.
Οι ανθρώπινες κοινωνίες, ως μη γραμμικά συστήματα, καθίστανται όλο και περισσότερο πολύπλοκες.
Η κοινωνία μας , συγκρινόμενη με την "πόλη" του Αριστοτέλη ή με το πολιτικό σύστημα των φυσιοκρατών, χαρακτηρίζεται από τον βαθμό της οργανωσιακής πολυπλοκότητας και των δικτύων πληροφοριών.
Ήδη από τον περασμένο αιώνα ο Herbert Spencer διετύπωνε την άποψη ότι η αυξανόμενη πολυπλοκότητα είναι ο προθάλαμος της εξελίξεως: "εξέλιξη είναι η αύξηση της πολυπλοκότητας των δομών και λειτουργιών με τάση να προσεγγισθεί η διαδικασία της ισορροπίας".
Στα πλαίσια των πολυπλόκων συστημάτων, η δυναμική της κοινωνίας γίνεται κατανοητή με τους όρους "μετάβαση φάσεως" των συστημάτων αναλώσεως, ανταλλάσσοντας ύλη, ενέργεια και πληροφορία με το περιβάλλον. Οι οργανώσεις της κοινωνίας είναι " δομές αναλώσεως", οι οποίες δύνανται να αναδύονται και να διατηρούνται οι ίδιες στο μεσοδιάστημα των συνθηκών. Για παράδειγμα, στην νεολιθική εποχή, στους οικισμούς, η απόκτηση τροφής άλλαξε όταν ο εφοδιασμός δεν μπορούσε να διασφαλισθεί με τις υπάρχουσες δομές. Στην ιστορία των βιομηχανικών κοινωνιών, μπορούμε να διακρίνουμε έντονες οικονομικές διακυμάνσεις, οι οποίες μπορούν να αποτελέσουν την αφετηρία για την κατάρρευση των κοινωνικών δομών και την ανάδυση νέων. Για παράδειγμα, η οικονομική ύφεση του 1922 στις ΗΠΑ ήταν σχετικώς ήπια και σύντομη και δεν προκάλεσε δομικές αλλαγές στην κοινωνία. Αντιθέτως η κατάρρευση του χρηματιστηρίου το 1929 προκάλεσε το "φαινόμενο της πεταλούδας" και οδήγησε στη Μεγάλη Ύφεση του 1933. Αυτή η κρίση προκάλεσε την οικονομική κατάρρευση πολλών εταιρειών και δημιούργησε πλήθος ανέργων και δεν κατέστη δυνατόν να αντιμετωπισθεί από τις υπάρχουσες δομές.
Οι παράμετροι " κατωφλίου" των υπαρχουσών δομών είχαν υπερκερασθεί. Νέες κοινωνικές δομές, όπως η Ασφάλεια και Επιτροπή Συναλλαγών, η Ομοσπονδιακή Υπηρεσία Ασφάλειας Καταθέσεων, η Υπηρεσία Δημοσίων Έργων οργανώθηκαν και αναδύθηκαν προκειμένου να ξεπερασθούν οι επιπτώσεις της υφέσεως και να εμποδίσουν έντονες διακυμάνσεις στο μέλλον. Αυτή η Κευνσιανή αντίδραση της Αμερικάνικης κοινωνίας έγινε γνωστή ως το New Deal του προέδρου Roosevelt.
Αλλά όπως έχουμε διδαχθεί από τους νεοκλασσικούς οικονομολόγους και από την εμπειρία της κοινωνικής αναπτύξεως μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, η βέλτιστη στρατηγική του συτήματος πρόνοιας του δημοσίου τομέα δύναται να προκαλέσει την αυτο - δυναμική της διαχειριστικής γραφειοκρατίας η οποία παραλύει τις οικονομικές πρωτοβουλίες και ανταγωνίζεται τις αρχικώς καλές προθέσεις. ("Δημοσκλήρυνση": οι μεταπολεμικές κυβερνήσεις έχασαν σταδιακώς την ικανότητα να προσαρμόζονται. Alexis De Tocqueville: Η τυρανία της πλειοψηφίας οδηγεί τις μειοψηφίες στην απόγνωση. Ορισμένες φορές η "δημοσκλήρυνση" συμβαίνει όχι γιατί η αλλαγή είναι δύσκολη, αλλά γιατί είναι ευκολότερο να γίνει μόνον προς μία κατεύθυνση). Η υπέρ - αντίδραση δύναται να είναι το ίδιο επικίνδυνη όσο και η μη αντίδραση για τη δομική σταθερότητα του συτήματος. Από την άλλη πλευρά, η ιστορία των πολιτικών επαναστάσεων καταδεικνύει ότι οι κοινωνίες μπορεί να απωλέσουν ολοκληρωτικώς τη δομική τους σταθερότητα και την ικανότητα να παράγουν νέο "δίκαιο", οργανώσεις και κοινωνικές δομές.
2. Μη Γραμμική Δυναμική, Αυτοοργάνωση και Κοινωνική Δυναμική
Από μεθοδολογικής σκοπιάς το αναφυόμενο ερώτημα είναι πως αντιστοιχείται η κοινωνικο - πολιτιστική εξέλιξη των κοινωνιών στα πολύπλοκα συστήματα. Η παραδοχή "ελκυστών" (παραμέτρων ελέγχου) και φάσεων ισορροπιών, προϋποθέτει τον προσδιορισμό του "κοινωνικο - πολιτιστικού" status και της "κοινωνικο - πολιτιστικής" φάσεως. Στις σύγχρονες κοινωνίες έχει αναπτυχθεί μεγάλη ποικιλία "κέντρων" όλων των μεγεθών, μορφών και χαρακτήρων, μεγάλες πόλεις με πολλούς κατοίκους και μικρά χωριά με λίγους κατοίκους.
Πρέπει να αναρωτηθούμε ποία είναι η αιτία για τη χωρική κατανομή αυτών των διαφορετικών κέντρων και ποια θα είναι η εξέλιξη τους προοπτικώς.
Η απάντηση εξαρτάται από το σφαιρικό χωρο - χρονικό τύπο του ανθρωπίνου συστήματος, το οποίον προέρχεται από τις τοπικές μη γραμμικές αλληλεπιδράσεις των παραγόντων του (άτομα, οικογένειες, επιχειρήσεις, υπηρεσίες ,κ.λ.π.), οι οποίοι (παράγοντες) διαπνέονται ή δύνανται να διαπνέονται, από διαφορετικά συνεργατικά ή συγκρουσιακά ενδιαφέροντα. Η χωροχρονική δομή του αστικού συστήματος με τα μεταβαλλόμενα κέντρα και συγκεντρώσεις των κατοίκων δεν είναι το άθροισμα των παραγόντων. Επίσης δεν είναι το αποτέλεσμα κάποιου οικονομικού παράγοντα βελτιώσεως ή κάποια συλλογική λειτουργία, αλλά είναι το αποτέλεσμα της αστάθειας "επιτυχών" ισορροπιών, όπως αυτή προκαλείται από τις μεταβάσεις των μη γραμμικών φάσεων. Η διερεύνηση της κοινωνικής εξελίξεως είναι ουσιαστικής σημασίας για να κατανοήσουμε τη δυνατότητα της δημιουργίας χώρου, υπό τη φυσική και τη μη φυσική έννοια.
Η δημιουργία κοινωνικού χώρου σημαίνει την ανάδυση των αναγκαίων συνθηκών για τη συμμετοχή των πολιτών στο κοινωνικό γίγνεσθαι.
Ο σχηματισμός της δημοκρατίας είναι ένα σχετικό παράδειγμα διαμορφώσεως συνθηκών ώστε οι πολίτες να συμμετέχουν στη ζωή και στην κουλτούρα της κοινωνίας.
Δημιουργούμε νέο χώρο στην κοινωνία όταν δημιουργούμε νέες οργανώσεις οι οποίες γεφυρώνουν το χάσμα μεταξύ των ορίων των ομάδων, των ιδεολογιών και κυβερνήσεων. Τροποποιούμε το δυναμικό πρότυπο της κοινωνίας του κόσμου και δημιουργούμε χώρο όταν είμεθα ικανοί να οργανώνουμε διεθνείς οργανισμούς (π.χ. παγκόσμιο συμβούλιο εκκλησιών, μια διεθνή επιστημονική εταιρεία), να στηρίζουμε την εξάπλωση της δημοκρατίας στο χώρο.
Υπ' αυτήν την έννοιαν η ανάπτυξη και εξέλιξη του αστικού συστήματος δεν ρυθμίζεται από τον "βασιλέα" του Πλάτωνα ούτε από τον "αρχιτέκτονα" του Καρτεσίου ή δεν προβλέπεται από το πνεύμα του Λαπλάς.
Στα πολύπλοκα συστήματα ο τύπος του αστικού συστήματος φαίνεται να δημιουργείται ως επί ζωντανών οργανισμών.
Η δυναμική των αστικών συστημάτων είναι ένα πρακτικό παράδειγμα των πολυπλόκων συστημάτων και καταδεικνύει ότι η "καλή θέληση" των μεμονωμένων ατόμων δεν είναι αρκετός παράγοντας εξελίξεως και δύναται να καταστεί επικίνδυνη, εάν παραγνωρισθεί η μη γραμμικότητα των επακολούθων.
Η συλλογικότητα των επιδράσεων των μεμονωμένων δράσεων χαρακτηρίζει την κοινωνία μας. Οι αποφάσεις πρέπει να λαμβάνονται, όσο το δυνατόν με μακροπρόθεσμη προοπτική και με την επίγνωση των συλλογικών αποτελεσμάτων.
Ακόμη και οι πολίτες οι οποίοι δεν εμπλέκονται στις κοινωνικές δραστηριότητες και στο σχεδιασμό, οφείλουν να γνωρίζουν το πολύπλοκο των αλληλοεξαρτήσεων στην κοινωνία. Το δημαγωγικό αίτημα για έναν ισχυρό πολιτικό ηγέτη, ο οποίος θα δύναται να επιλύει όλα τα προβλήματα δεν είναι μόνο επικίνδυνο για την δημοκρατία, είναι και αναντίστοιχο με τη φύση των πολυπλόκων συστημάτων, τα οποία χαρακτηρίζουν τις σύγχρονες κοινωνίες.Επίσης, δεν πρέπει να εξαρτάμε όλες τις προσδοκίες μας από μεμονωμένους πολιτικούς ή κόμματα και να οδηγούμεθα σε ματαίωση όταν απογοητευόμεθα. Οι ανθρώπινες κοινωνίες χαρακτηρίζονται από τις προθέσεις των μελών της. Παρόλα αυτά ρυθμίζονται από τους μη γραμμικούς νόμους της πολυπλοκότητας. Στα πολύπλοκα συστήματα η προσέγγιση των κοινωνικών θεμάτων γίνεται δια της μη γραμμικής δυναμικής. Εάν συζητάμε για την κοινωνική αλληλεγγύη, η συζήτηση αφορά: 1) τη μη γραμμική αλληλεπίδραση των ατομικών συμπεριφορών, και 2) τη συλλογική έκφραση τους. Η ανάλυση των πολιτικών αποφάσεων περιλαμβάνει τις προθέσεις των ατόμων, το κοινωνικό περιβάλλον των οργανισμών και φορέων, τα μέσα ενημερώσεως, τα πολιτικά κόμματα, κ.λ.π.
Με την προσέγγιση των πολυπλόκων συστημάτων, τα κοινωνικά φαινόμενα περιγράφονται από μη γραμμικές εξισώσεις. Δυνάμεθα να διακρίνουμε πολιτικές αποφάσεις ως "γραμμικές", αντιστοιχούσες σε "ατομικές" επιλογές, και ως "μη γραμμικές", οι οποίες αντιστοιχούν στο οργανωσιακό περιβάλλον των διοικήσεων, μέσων ενημερώσεως, πολιτικών κομμάτων, κ.λ.π. Οι συμπεριφορές, δράσεις και αντιδράσεις, των πολιτών και των φορέων - οργανώσεων γίνονται κατανοητοί ως εγγενείς διακυμάνσεις στην περιγραφή της κοινωνίας. ( Οργάνωση: ομάδα ατόμων, συναρθροισμένων να εργασθούν κατά τρόπο εξειδικευμένο για ένα κοινό σκοπό).
Σε αντιδιαστολή με την κοινωνία / κοινότητα / οικογένεια, η οργάνωση είναι στοχο - τροπική και δεν εδράζεται ούτε στη ψυχολογία των ατόμων, ούτε στη βιολογική αναγκαιότητα. Οι οργανώσεις δεν διαρκούν στο διηνεκές, αλλά λειτουργούν για μια συγκεκριμένη περίοδο. Αυτή είναι εξειδικευμένη και προσδιορίζεται από το σκοπό, καθίσταται δε αποτελεσματική όταν εξυπηρετεί ένα σκοπό. Η βασική της λειτουργία είναι να καταστεί η γνώση παραγωγική. Η κοινωνία / κοινότητα / οικογένεια είναι συντηρητικού χαρακτήρα θεσμοί. Προσπαθούν να διατηρήσουν τη σταθερότητα και να εμποδίσουν, ή τουλάχιστον να επιβραδύνουν, την αλλαγή.
Η οργάνωση, ακριβώς γιατί η βασική της λειτουργία είναι να θέσει τη γνώση στην υπηρεσία των διαδικασιών, λειτουργεί ως παράγοντας αποσταθεροποιήσεως και διεγείρει το σύστημα προς νεωτεριστικές διαδικασίες. Ο ντετερμινιστικός χαρακτήρας της κοινωνίας αντανακλά μόνον τους μέσους όρους των κατανεμημένων λειτουργιών και ο οποίος αναπτύσσεται στο χρόνο, συμφώνως με τους νόμους της μη γραμμικής δυναμικής, οι οποίοι "λειτουργούν" ως κυρίαρχοι εξισωτές.
Η συνεργητικότητα προϋποθέτει τη σχέση μεταξύ του μικρο - επιπέδου των ατομικών αποφάσεων και του μακρο -επιπέδου της δυναμικής συλλογικής διεργασίας στην κοινωνία. Η συνεργητικότητα είναι ιδιαιτέρως πρόσφορη για την ολοκλήρωση της αλληλεπιδράσεως ποικίλλων τομέων της κοινωνίας, όπως είναι αυτές μεταξύ της οικονομίας και της συλλογικής διαμορφώσεως πολιτικών απόψεων ή οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ μεταξύ οικονομίας και μετανάστευσεως. Η μετανάστευση είναι ένα δραματικό φαινόμενο στην εποχή μας και καταδεικνύει πόσο επικίνδυνος είναι ο γραμμικός και μονοδιάστατος τρόπος σκέψεως.
Σύμφωνα με τη συνεργητική προσέγγιση το κοινωνικό - οικονομικό σύστημα χαρακτηρίζεται από δύο διακριτά επίπεδα, αυτό της μικρό - προσεγγίσεως των ατομικών αποφάσεων και το άλλο της μακρο - προσεγγίσεως της συλλογικής δυναμικής διεργασίας της κοινωνίας. Η πιθανοκρατούμενη μακρο - διεργασία με στοχαστικού τύπου διακυμάνσεις περιγράφεται από την κυρίαρχη εξίσωση των ανθρωπίνων κοινωνικών διαμορφώσεων. Κάθε στοιχείο κοινωνικής διαμορφώσεως αντιστοιχεί σε ορισμένο υπο - πληθυσμό με χαρακτηριστική τροχιά συμπεριφοράς.
Πεδίο πρακτικής εφαρμογής της προσεγγίσεως δια των πολυπλόκων συστημάτων είναι το μάνατζμεντ και η οργανωσιακή κοινωνιολογία. Η σύγχρονη τάση εκδηλώνεται με την αναδιοργάνωση και αποκέντρωση των δομών, διαδικασία η οποία επιτρέπει την οργανωσιακή ρευστότητα και την δημιουργία νέων καναλιών τα οποία επιτρέπουν στις ομάδες να σχηματίζουν γρήγορες αναδιαμορφώσεις, οπότε οι συνθήκες το απαιτούν. Οι ευέλικτες οργανώσεις και φορείς σχηματίζουν υψηλότερα επίπεδα συνεργασίας παρά οι καθηλωμένες κοινωνικές δομές. Όταν οι ευέλικτες οργανώσεις αντιμετωπίζουν ένα κοινωνικό δίλημμα, δύνανται να επιδείξουν μεγάλη ποικιλία πολύπλοκων συνεργατικών συμπεριφορών, οι οποίες προκαλούνται από τη μη γραμμική αλληλεπίδραση μεταξύ ατομικών στρατηγικών και δομικών αλλαγών.
Το κρίσιμο ερώτημα είναι πως η δομή και η ευελιξία μιας ομάδας επηρεάζει τη δυναμική της συνεργασίας. Η ευελιξία εξαρτάται από το πόσο εύκολα τα άτομα κινούνται διαμέσου της κοινωνικής δομής και κατά πόσον είναι δυνατόν να αποχωρίζονται επιμηκύνοντας τα όρια τους. Στον κόσμο των πολυπλόκων συστημάτων, οι μακροσκοπικές ιδιότητες του συστήματος παράγονται από τις υποκείμενες αλληλεπιδράσεις μεταξύ των συστατικών στοιχείων.
Τα μοντέλα της κοινωνικό -πολιτιστικής εξελίξεως οφείλουν να εξετάζουν ταυτόχρονα αρκετά αλληλεπιδρώντα τμήματα της κοινωνίας. Εάν η κοινωνία συντίθεται από επικαλυπτόμενα στρώματα και τομείς δομών αναλώσεως, εμείς πρέπει να βρούμε την πλέον πρόσφορη εικόνα του πως αυτά παράγονται. Στην ανάπτυξη πολυπλόκων συστημάτων, στα οποία περιλαμβάνονται αλληλοεπιδρώντα συστήματα αναλώσεως, η ανάδυση των νέων μακροδομών είναι ένα ά - κεντρο και α- σχεδίαστο γεγονός. Παρ' όλα αυτά έκαστος τομέας περιλαμβάνει περισσότερες ή λιγότερες ασαφείς ανθρώπινες ιδέες, αισθήματα, προβολές τα οποία κινητοποιούν και εμπνέουν τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Αυτά δεν είναι δυνατόν να ταυτοποιηθούν ευθέως ως μετρήσιμες ποσότητες επειδή είναι διάχυτα σ' ένα είδος κυρίαρχου ρεύματος το οποίον ονομάζεται στυλ ζωής. Το στυλ ζωής μιας κοινωνίας είναι ένα τυπικό μακρο - φαινόμενο κουλτούρας, εξαρτώμενο από την αλληλεπίδραση αρκετών παραγόντων, οι οποίοι είναι δυνατόν να ταυτοποιηθούν, όπως π.χ. οι συνθήκες σχετικές με την οικονομία, εργασία, ταξίδια, οικολογία, μέσα ενημερώσεως. (Η ιστορία αναδρομικών αλληλεπιδράσεων που οδηγούν στη δομική συναρμογή δύο ή περισσοτέρων συστημάτων. Ως κουλτούρα χαρακτηρίζεται ο τρόπος ζωής, χαρακτηρίζεται από συμβατική τάξη και διαμορφώνει την προοιμιακή συνείδηση. Ως πολιτισμός χαρακτηρίζεται η συνειδητή αναγνώριση ιδεατής τάξεως. Ως πολιτισμική συμπεριφορά χαρακτηρίζεται η ευστάθεια, διαμέσου των γενεών, μορφών συμπεριφοράς οι οποίες αποκτήθηκαν οντογενετικά μέσα στην επικοινωνιακή δυναμική ενός κοινωνικού περιβάλλοντος.).
3. Νέα Τεχνολογία, Κοινωνία και Επικοινωνία
Στη σύγχρονη εποχή η εξέλιξη των τεχνολογιών έχει αναδειχθεί σε ηγετική δύναμη για αλλαγή επηρεάζοντας αρκετά συστατικά τον τρόπο ζωής. Με σεβασμό στη διαδικασία της αυτοοργανώσεως, ένα σημαντικό χαρακτηριστικό των τεχνολογικών αναπτύξεων είναι ότι πρόκειται για αυτοκαταλυτικές διαδικασίες, κάθε νεωτερισμός καταλύει τη γένεση της επόμενης.
Οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές (Η/Υ) και τα πληροφοριακά συστήματα κατέστησαν αποφασιστικής σημασίας τεχνικές στην ανάπτυξη της κουλτούρας. Το αντίγραφο αυτών των διεργασιών είναι κάθε πληροφοριακό πρότυπο το οποίο προάγει την κουλτούρα και εξαπλώνεται με παραλλαγές από άνθρωπο σε άνθρωπο.
Ως άνθρωποι, σε αντιδιαστολή προς τα μόρια ή τους πρωτόγονους οργανισμούς, έχουμε τις δικές μας προθέσεις η δε διεργασία εξαπλώσεως των πληροφοριακών προτύπων πραγματώνεται όχι δια του μηχανιστικού μιμητισμού αλλά δια της επικοινωνίας.
Σε αναλογία με τα γονίδια (genes) αυτοί οι αντιγραφείς ονομάζονται "memes" (περιλαμβάνονται οι ιδέες, πιστεύω, συνήθειες, ηθική, μόδα, τεχνικές κ.λ.π.). [ Meme (δεν υπάρχει δόκιμος όρος στην ελληνική γλώσσα): είναι η μονάδα της πληροφορίας η ύπαρξη της οποίας επηρεάζει τα γεγονότα και η οποία διαχέεται σε άλλα άτομα δια της δημιουργίας περισσοτέρων αντιγράφων ].
Κάθε πρότυπο το οποίον διαχέεται δια της επικοινωνίας είναι αντιγραφέας της πληροφορίας, ακόμα και αν ο άνθρωπος-ξενιστής δεν μπορεί να αρθρώσει το λόγο του ή αγνοεί την ύπαρξη του. Είναι πολύ σημαντικό να συνειδητοποιήσουμε ότι η ανθρώπινη κουλτούρα παράγεται από τη διάχυση των αντιγραφέων της πληροφορίας. Η ικανότητα μας να αλλάζουμε συμπεριφορά επιτρέπει την εξέλιξη της κουλτούρας όχι δια της επιλογής των ανθρώπων αλλά επειδή "αφήνουμε τις θεωρίες να πεθάνουν στη θέση μας".
Με αυτή την έννοια, η ανάπτυξη του παγκοσμίου δικτύου επικοινωνίας δύναται να ερμηνευθεί ως η εξέλιξη των πολυπλόκων συστημάτων, υποστηρίζοντας τη διάδοση των αντιγραφέων της πληροφορίας στους ανθρώπους και καθιερώνοντας ένα σχετικό οικοσύστημα.
Οι αντιγραφείς της πληροφορίας οι οποίοι διαμορφώνουν την ανθρώπινη κουλτούρα είναι ποικιλόμορφοι, όπως είναι οι μηχανισμοί ποικιλίας και επιλογής. Στις ανθρώπινες κοινωνίες τα συστήματα δικαίου και οι κυβερνητικές δραστηριότητες διαμορφώνουν το πλαίσιο για την κοινωνία.
Σε κάθε κοινωνία με ισχυρό το επικοινωνιακό σύστημα και τη δυνατότητα διαχύσεως της πληροφορίας η δημοκρατία καθίσταται αναπόφευκτη. Όπου οι ιδέες είναι ελεύθερες να διακινούνται και να παράγουν νέες ιδέες, η πολιτική οργάνωση καθοδηγείται προς τη δημοκρατία ως αποτέλεσμα αναπόφευκτης αυτο - οργανώσεως υπό την επίδραση ισχυρού ελκυστή.
Η εμφάνιση μικρο - συγκρούσεων και μικρο - επαναστάσεων, ως συνεχόμενη διαδικασία στο τοπικό επίπεδο, εμποδίζει την αναγκαιότητα για μακρο - συγκρούσεις και μεγα - επαναστάσεις και διατηρεί το σύστημα σε ασταθή ισορροπία.
Στο πλαίσιο των πολυπλόκων συστημάτων αυτά δεν προστατεύονται από τις εξελικτικές δυνάμεις. Αναπτύσσονται μέσα σ' ένα πολιτικό οικο - σύστημα με τους δικούς του μηχανισμούς για την ποικιλία και επιλογή των νόμων.
Στην πολιτική αντιγραφείς της πληροφορίας, π.χ. πολιτικές επιθυμίες, συνθήματα, προγράμματα, δύνανται να λειτουργήσουν ως ελκυστές στη δυναμική φάση της κοινωνίας. Στην ανοικτή δημοκρατική κοινωνία, αυτοί μπορούν να αναδύονται, αλλά επίσης να φθίνουν, εάν η ισχύς των ελκυστών ως παραμέτρων τάξεως μειώνεται, κατάσταση η οποία οφείλεται στην επιλογή πιέσεως εναλλακτικών ανταγωνιστών. Η ικανότητα χειρισμού της πολυπλοκότητας των συγχρόνων κοινωνιών εξαρτάται αποφασιστικώς από την αποτελεσματικότητα του επικοινωνιακού δικτύου. Το δίκτυο καθορίζει την ικανότητα μαθήσεως η οποία βοηθά το ανθρώπινο είδος να επιβιώσει. Στην εποχή μας διαμορφώνονται οι 'πληροφοριακές" και "υπολογιστικές" οικολογίες. Ελλιπής γνώση και καθυστέρηση της πληροφορίας είναι τα τυπικά χαρακτηριστικά των ανοικτών υπολογιστικών συστημάτων τα οποία δεν έχουν κεντρικό έλεγχο. Αυτά τα μεγάλα δίκτυα, τα οποία αναδύονται από την αυξανόμενη συνεκτικότητα μεταξύ ποικίλων πληροφοριακών κέντρων, καθίστανται αυτοοργανούμενα συστήματα. Στα πολύπλοκα πληροφοριακά δίκτυα, η γνώση και η πληροφορία κατανέμεται σε πολλά κέντρα και ατομικά προγράμματα. Η πολυπλοκότητα τους αποκλείει τον κεντρικό σχεδιασμό. Όπως όλα τα συστήματα τα οποία περιλαμβάνουν στόχους, πηγές, δράσεις, η πληροφορία περιγράφεται με οικονομικούς όρους.
Από φιλοσοφική άποψη, το νέο είδος του παγκόσμιου "μέσου της γνώσεως" ή της "νοημοσύμης" υποστηριζόμενης από υπολογιστές μας υπενθυμίζει την ιδέα του Hegel περί της αναδύσεως του "αντικειμενικού νου" ενσωματωμένου στις ανθρώπινες κοινωνίες καθώς και στα δικαιακά συστήματα, οικονομίες και γραφειοκρατία ο οποίος συντρίβει τον "υποκειμενικό νου" των ατόμων. Η ανθρώπινη επικοινωνία περιλαμβάνει όχι μόνον τις δέσμες των πληροφοριών, αλλά επίσης την ενόραση, συναισθήματα και αισθήματα. Ο κόσμος του μέλλοντος της επικοινωνίας ονομάζεται "παγκόσμιο χωριό" για να δοθεί έμφαση στο βαθμό εξοικειώσεως η οποία έχει δημιουργηθεί από το υψηλής - τεχνολογίας περιβάλλον. Με την αποδοχή της εγκαθίστανται σοβαρή εξάρτηση για την πραγματοποίηση φιλικών για το άτομο / χρήστη συνθηκών.
Οφείλουμε να προσδιορίσουμε πλέον μία νέα μορφή πολυπλοκότητας η οποία να αναφέρεται στην ανθρώπινη ενόραση και συναίσθημα. Οι παλαιές ιδέες της λογικής δεν λαμβάνονται καθόλου υπόψη από τον οικουμενικό άνθρωπο. Ορισμένοι άνθρωποι στεναχωρούνται γιατί ο τελικός ελκυστής της κοινωνικο - πολιτιστικής εξελίξεως δεν θα είναι το "παγκόσμιο χωριό" ή η διάσπαρτη στον κόσμο «πόλις», αλλά ένας γιγαντιαίος Leviathan, ο οποίος θα κυριαρχεί στο ανθρώπινο είδος λόγω της αποτελεσματικότητας της σύγχρονης υψηλής τεχνολογίας. Στον δικτυωμένο κόσμο της εικονικής πραγματικότητας όλες οι εκφάνσεις της ανθρώπινης εκφράσεως θα δύνανται να ψηφιοποιηθούν χωρίς την παρουσία της προσωπικής σχέσεως. Αλλά η πολυπλοκότητα της κοινωνικό - πολιτιστικής αναπτύξεως επιτρέπει την ύπαρξη πολλών ελκυστών. Αυτοί δεν μπορούν να προβλεφθούν ή να προσδιορισθούν από τις ανθρώπινες αποφάσεις, αλλά μπορούν να επηρεασθούν από συνθήκες και περιορισμούς από ανθρώπους οι οποίοι δύνανται να το επιτύχουν.
Ποια είναι η τύχη της ανθρώπινης ελευθερίας σ' έναν κόσμο υψηλής πολυπλοκότητας? Ποιός είναι ο βαθμός της ατομικής υπευθυνότητας σ' έναν πολύπλοκο κόσμο συλλογικών δράσεων με υψηλή μη γραμμικότητα?
4. Επίλογος
Τα μοντέλα πολυπλοκότητας και μη γραμμικών διεργασιών στη φύση και στην κοινωνία έχουν ενδιαφέρουσες επιπτώσεις για τη συμπεριφορά μας.
Γενικώς ο γραμμικός τρόπος σκέψεως είναι επικίνδυνος στη μη γραμμική, πολύπλοκη, πραγματικότητα. Οι παραδοσιακές αντιλήψεις της ελευθερίας είναι βασισμένες στα γραμμικά μοντέλα συμπεριφοράς. Με αυτή τη λογική κάθε γεγονός είναι το αποτέλεσμα μια σαφώς προσδιορισμένης αιτίας. Έτσι εάν δεχθούμε το γραμμικό μοντέλο συμπεριφοράς, η υπευθυνότητα για ένα γεγονός μπορεί να φαίνεται . Αλλά π.χ., τι μπορούμε να πούμε για την πλανητική οικολογική καταστροφή η οποία είναι αποτέλεσμα τοπικών μη γραμμικών αλληλεπιδράσεων δισεκατομμυρίων ενδιαφερομένων ατόμων? Ας θυμηθούμε, για παράδειγμα, το αίτημα για ένα καλώς ισορροπημένο σύστημα οικολογίας και οικονομίας. Όσο το οικολογικό χάος είναι πλανητικό και ανεξέλεγκτο ορισμένοι φιλόσοφοι όπως ο Hans Jonas, προτείνουν να σταματήσουμε κάθε δραστηριότητα η οποία ίσως να περικλείει άγνωστα επακόλουθα. Αλλά δεν δυνάμεθα ποτέ να προβλέψουμε , σε βάθος χρόνου, όλη την ανάπτυξη ενός πολύπλοκου συστήματος. Οφείλουμε λοιπόν να αποσυρθούμε σε μια τύπου Heidegger στάση παραιτήσεως ?
Το πρόβλημα είναι ότι εάν δεν κάνουμε τίποτε αυτό δεν σημαίνει ότι θα σταθεροποιηθεί η ισορροπία του πολύπλοκου συστήματος και ότι θα το οδηγήσουμε σε μιαν άλλη μετα - σταθερή κατάσταση. Παρόλα αυτά, η βραχυπρόθεσμη πρόβλεψη είναι δυνατή στα πολύπλοκα συστήματα και έχουν γίνει προσπάθειες να τη βελτιώσουμε στην οικονομία.
Σ' ένα γραμμικό μοντέλο η επέκταση της επιδράσεως πιστεύεται ότι είναι όμοια με την επέκταση του αποτελέσματος. Έτσι μια νόμιμη τιμωρία μιας κολάσιμης πράξεως μπορεί να είναι ανάλογη του μεγέθους της βλάβης. Αλλά τι γίνεται με το "φαινόμενο της πεταλούδας" κατά το οποίο μικρές διαταραχές, οι οποίες εκκινούν από άτομα - ομάδα - οργανώσεις, είναι δυνατόν να οδηγήσουν σε μείζονες κρίσεις στην οικονομία και στην πολιτική? (π.χ. η υπευθυνότητα των πολιτικών ή διευθυντικών στελεχών των οποίων η ανικανότητα επιφέρει προβλήματα σε χιλιάδες ανθρώπους).
Όσο τα οικολογικά, οικονομικά και πολιτικά προβλήματα του ανθρώπου καθίστανται οικουμενικά, πολύπλοκα, μη γραμμικά, η παραδοσιακή άποψη περί της υπευθυνότητας του ατόμου θέτει νέους προβληματισμούς. Έχουμε ανάγκη νέων μοντέλων συλλογικής συμπεριφοράς εξαρτωμένων από τους διαφόρους βαθμούς των ατομικών ικανοτήτων και ενοράσεων. Η ατομική ελευθερία για τη λήψη αποφάσεων δεν καταργείται αλλά περιορίζεται από τις συλλογικές επιδράσεις των πολυπλόκων συστημάτων στη φύση και τη κοινωνία, οι οποίες δεν είναι προβλέψιμες ή ελεγχόμενες για μεγάλο χρονικό διάστημα. Η οικουμενική δυναμική σκιαγραφεί τα πιθανά σενάρια, κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις, με διαφορετικούς ελκυστές.
Η ευθύνη ανήκει σ' εμάς να αξιολογήσουμε ποιόν ελκυστή θα επιλέξουμε και να βοηθήσουμε να πραγματοποιηθεί το σενάριο επιταχύνοντας τις πλέον πρόσφορες συνθήκες.
O Ελληνικός πολιτισμός μυσταγωγεί τον ανθρώπινο πολιτισμό στο κατ' εξοχήν ανθρώπινο επάγγελμα, που δεν είναι άλλο από τη "μέριμνα περί των όντων", δηλαδή τη μέριμνα για την αλήθεια που κρύβει, περιέχει και συμβολίζει ο ορατός κόσμος με κορύφωση την ιερουργία της "οντολογικής σωτηρίας" του κόσμου, της ύλης και των όντων. Ο Ελληνικός πολιτισμός μας μυεί να θεωρήσουμε ή να ζητούμε τα όντα και τον κόσμο πέρα από τον χρησιμοθηρισμό και τον ωφελιμισμό. Να θεωρήσουμε δηλαδή τα όντα ως όντα και ως "φορείς" αλήθειας την οποίαν καλείται ασκητικοερωτικά να αποκωδικοποιήσει ο άνθρωπος. Σε αντιδιαστολή με τη μύηση στη μεταφυσική αδιαφορία ως προς τον ορατό και αισθητό κόσμο (ανατολικές φιλοσοφίες) ή με τη μύηση στην υπαρξιακή λήθη του κόσμου και των όντων (τεχνοκρατούμενος πολιτισμός).
Ο άνθρωπος και τα ανθρώπινα συστήματα (σε αντίθεση με τα κλειστά συστήματα = ανιστορικά, αχρονικά, αναγωγικά) εξελίσσονται και πορεύονται ανεπιστρεπτί προς το μέλλον ( ή αλλιώς το μέλλον πραγματικά εισάγει την οντολογική καινοφάνεια) (συστήματα τα οποία εμπεριέχουν οντολογικά πιθανοκρατικές λειτουργίες, όπου δηλαδή όντως το μέλλον "επιλέγεται" κάθε στιγμή με τρόπο απρόβλεπτο και οντολογικά ελεύθερο.).
Οι διαδικασίες αυτοοργανώσεως, οι ατοπικές αλληλεπιδράσεις και οι πληροφοριακές λειτουργίες (που χαρακτηρίζουν τα ιεραρχικά συστήματα και οδηγούν στην καθοδική αιτιότητα) μαζί με την ανθρωπική αρχή μας αποκαλύπτουν το φυσικό κόσμο ως το ευρύτερο σώμα του ανθρώπου. Διότι τούτος ο κόσμος, ο ένας και μοναδικός μέσα σε άπειρα άλλους δυνατούς κόσμους, εξ αρχής "σκοπεύει" στον άνθρωπο. Ο άνθρωπος είναι ο νοσταλγός του "μέλλοντος".
Γι' αυτό αν θέλουμε να ορίσουμε το ανθρώπινο είναι και την ανθρώπινη ουσία, θα τα ορίζουμε ως την δυνάμει συνειδητή έξοδο και κραυγή του όλου κόσμου προς το Μέλλον, ως το αληθώς και οντολογικώς καινοφανές, ως το όντως Νέο.
Βιβλιογραφία
Arnold V, AfrajmovichV., Bifurcation theory and catastrophe theory, (1999), Springer, Berlin,
Barrow J, Tipler F, (1996) The anthropic cosmological principle, Oxford Univ.Press, NY,
Barry Richard, (ed) (1989), Crises of the self, Great Britain: Free Association Books,
Bruyn T. Severyn (1995), The social evolution of space, 6o Συμπόσιο Πανεπιστημίου Πειραιώς, Ο ΧΩΡΟΣ, Πειραιάς 1995,
Chaos theory in psychology and the life sciences, (1995), eds R.Robertson, A. Combs, Lawrence Erlbaum assoc, UK
Chaos theory in the social sciences, (1999), eds L.D. Kiel, E. Elliott, Michigan Press, USA,
Γουνελάς Σωτήρης, Η κρίση του πολιτισμού, (1997), Εκδ. ΑΡΜΟΣ, Αθήνα,
Δανέζης Μ, Θεοδοσίου Στρ, (2003), Η κοσμολογία της νόησης, εκδόσεις Δίαυλος, Αθήνα,
Δανέζης Μ, Θεοδοσίου Στρ, (2005), Το μέλλον του παρελθόντος μας, εκδόσεις Δίαυλος, 2005,
Diamond A. Michael, (Ed) (1993), The Unconscious Life of Organizations, USA: Quorum Books,
Dooley J. Kevin, (1997) A Complex Adaptive Systems Model of Organizational Change, Non Linear Dynamics, Psychology, and Life Sciences, 1(1): 69 - 97,
Douglas Kiel, Elliott Euel, (eds)(1996), Chaos Theory in the Social Sciences, USA: Univ. MICHIGAN,
Drucker F. Peter, (Ed) (1993), Post Capitalist Society, Oxford: BUTTER- WORTH - HEINEMANN,
Goertzel Ben (ed) (1994) Chaotic logic, IFSR vol 9, N.Y: PLENUM PRESS,
Guastello J.Stephen, (Ed) (1995), Chaos, Catastrophe and Human Affairs, New Jersey: Lawrence Erlbaum Assoc. Publ.,
Hancock G. Philip (1997), Citizenship or Vassalage? Organizational membership in the age of unreason, Organization, 4(1): 93-112,
Hobsbawn Eric, (Ed) (1995), Age of extremes: the short 20th century 1914-1991, LONDON: MICHAEL JOSEPH,
Kelly Kevin, (ed)(1994) Out of control, USA: ADDISON WESLEY,
Μίτροφ Ι, (2002), Έξυπνη σκέψη για δύσκολους καιρούς, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα,
Μπάιραμ Α, (2000), Χάος, πολυπλοκότητα και μάνατζεμεντ, εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα,
Mayer - Kress G, (1994) The Global Brain as a modelling paradigm for crisis management, http://ftp.santafe.edu/pub/gmk/Papers/Global Brain,
Mayer -Kress G (1994) Global Brain as Paradigm for a Complex Adaptive World, in Evolving Complexity:Chalenges to Society, Economy and the Individual, Univ. Texas, Dallas, http://www.ccsr.uiuc.edu/~gmk/
Mayer -Kress G (1996) Messy Futures and Global Brains, http://www.ccsr.uiuc.edu/gmk.
Ντίξιτ Α, Νέϊλμπαφ Μπ (2001), Πώς να σκέπτεσθε στρατηγικά, εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα,
Παύλος Π. Γεώργιος (εκδ)(1994) Νόστος Ασύμμετρος Προσώπου, τόμος Α', Αθήνα: ΔΟΜΟΣ,
Parker Martin, (1997), Organization and Citizenship, Organization, 4(1): 75-95,
Pirages Dennis, Building sustainable societies, (1996), M.E. Sharpe, N.Y.,
Rauch Jonathan, (ed) (1995), Demosclerosis, USA: TIME BOOKS,
Robertson Robin, Combs Allan, (Eds) (1995), Chaos Theory in Psychology and Life Sciences, New Jersey: Lawrence Erlbaum. Assoc.Publ,
Sulis W,Combs A, (eds) (1996), Non linear dynamics in human behavior, Singapore: World Scientific,
Sulis William (1997) Fundamental Concepts of Collective Intelligence, Non Linear Dynamics, Psychology, and Life Sciences, 1(1):35-54,
Volrich H, Probst G, (eds) (1984), Self-organization and management of social systems, Berlin: SPRINGER VERLAG,
Zιάκας Θ, (2003), Η έκλειψη του υποκειμένου, εκδόσεις Αρμός, ΑΘήνα.