Β. Ξυδιᾶς, Ἡ Βαλκανικὴ Κοινοπολιτεία, Δόμος, 1994 | σελ. 32-36
Ἠλεκτρονικὴ ἀναδημοσίευση: ΑΝΤΙΦΩΝΟ
< ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΗ ΕΝΟΤΗΤΑ // ΕΠΟΜΕΝΗ ΕΝΟΤΗΤΑ >
Τὸ “ὀρθόδοξο τόξο”
Ποιὸς εἶναι λοιπὸν αὐτὸς ὁ κοινὸς συνεκτικὸς δεσμὸς ἐπὶ τοῦ ὁποίου μπορεῖ νὰ βασιστεῖ στὶς μέρες μας τὸ οἰκοδόμημα μιᾶς Κοινοπολιτείας τῶν Βαλκανικῶν λαῶν; Ποιὰ εἶναι ἡ φύση, ποιός εἶναι ὁ χαρακτήρας τοῦ δεσμοῦ αὐτοῦ; Τὸ ἐρώτημα θέλει προσοχὴ γιατὶ μᾶς περιμένουν πολλὲς καὶ κρυφὲς παγίδες.
Κατ’ ἀρχὰς πολλοὶ μιλοῦν γιὰ τὴν Ὀρθοδοξία ὡς τὴ βάση ἐπὶ τῆς ὁποίας θὰ πρέπει νὰ οἰκοδομηθεῖ ἡ διαβαλκανικὴ ἑνότητα ἢ συνεργασία. Καὶ δὲν ὑπάρχει βεβαίως ἀμφιβολία πὼς ἡ Ὀρθοδοξία εἶναι ἡ κυριότερη πνευματικὴ τροφὸς τοῦ βαλκανικοῦ χώρου (ἂν καὶ ὄχι μόνο αὐτοῦ φυσικά). Πιστεύω ὅμως πὼς αὐτὴ ἡ τοποθέτηση εἶναι ἐλλειπὴς καὶ θέτει τὸ ζήτημα σὲ λανθασμένη βάση. Τὸ γιατὶ θὰ τὸ ἐξηγήσω ἀμέσως στὰ συνέχεια. Νομίζω ὅμως ὅτι πρὶν ἀπὸ ὁποιαδήποτε συζήτηση πρέπει νὰ ἀπορρίψουμε ὁλοσχερῶς τὴ φιλολογία περὶ “ὀρθοδόξου τόξου”, ἡ ὁποία κατὰ τὴ γνώμη μου ἐκκοσμικεύει τὴν Ὀρθοδοξία καὶ τὴν εὐτελίζει κατὰ ἕναν ἀντιορθόδοξο τρόπο σ’ ἕνα εἶδος πολιτικῆς ἰδεολογίας, ὡς τὸ ἰδεολογικὸ καὶ ψυχολογικὸ θεμέλιο ἑνὸς ἀμυντικοῦ ἢ ἀκόμα καὶ ἐπιθετικοῦ συνασπισμοῦ (ἀντιμουσουλμανικοῦ, ἢ ἀντιτουρκικοῦ, ἢ ἀντιδυτικοῦ, ἢ ἀντιρωμαιοκαθολικοῦ, κ.ο.κ.).
Ἀλλὰ πέρα κι ἀπὸ τὴ μισαλλόδοξη καὶ κατὰ συνέπειαν ἀντιεκκλησιαστικὴ ἀφετηρία αὐτοῦ τοῦ “ὀρθοδόξου τόξου”, ἐδῶ ὑπάρχει καὶ πάλι μιὰ σύγχυση μεταξὺ δύο διαφορετικῶν ἐπιπέδων: τοῦ πνευματικοῦ καὶ τοῦ πολιτιστικοῦ. (Βέβαια στὴν πραγματικότητα δὲν μπορεῖ νὰ ὑπάρξει χωρισμὸς τοῦ πολιτιστικοῦ καὶ τοῦ πνευματικοῦ ἐπιπέδου, καθὼς ἔτσι κι ἀλλιῶς κάθε πολιτισμὸς ἔχει ἕνα βαθύτερο πνευματικὸ πυρήνα ἀπὸ τὸν ὁποῖο καὶ τρέφεται. Ὅμως εἶναι χρήσιμο νὰ διακρίνουμε στὸ εἶδος τῶν δεσμῶν ποὺ κάθε φορὰ δημιουργοῦνται.) Ἔτσι, ἡ Ὀρθοδοξία εἶναι μέγεθος πνευματικὶ καὶ ὁ δεσμὸς ποὺ πηγάζει ἀπ’ αὐτὴν εἶναι δεσμὸς πνευματικός, ποὺ ἑνώνει σ’ ἕνα πνευματικὸ οἰκουμενικὸ ἔθνος ὅλα τὰ μέλη τοῦ σώματος τοῦ Χριστοῦ. (Ὄχι μόνο τοὺς ὀρθοδόξους Βαλκάνιους, ἀλλὰ καὶ τοὺς Ρώσους, τοὺς ὀρθοδόξους Ἄγγλους, Γάλλους, Γερμανούς, Ἀμερικάνους, Κορεάτες, Ἰάπωνες, καὶ κάθε φυλὴ τῆς γῆς). Αὐτὸς ὁ δεσμὸς μπορεῖ νὰ πάρει μέσα στὴν ἱστορία πολλὲς καὶ ποικίλες διαφορετικὲς ὄψεις, διανοίγοντας διάφορες δυναμικὲς στὸ ἐπίπεδο τῆς ἱστορίας καὶ τοῦ πολιτισμοῦ, καὶ ὁδηγώντας σὲ διαφορετικὰ πολιτιστικὰ μορφώματα. Ἀπὸ τὴν ἄλλη μεριὰ ἡ Βαλκανικὴ Κοινοπολιτεία ἀφορᾶ σ’ ἕναν δεσμὸ γεωπολιτικό, πολιτιστικὸ καὶ ψυχολογικό, ἀπ’ αὐτοὺς ποὺ προκύπτουν ὡς κατεξοχὴν ἱστορικὰ (ἐνδοκοσμικὰ θὰ μπορούσαμε νὰ ποῦμε) μεγέθη καὶ συγκροτοῦν τὶς ἱστορικὲς πολιτιστικὲς συσσωματώσεις. Θὰ παρομοίαζα τὶς ἱστορικὲς αὐτὲς πολιτιστικὲς συσσωματώσεις μὲ διακλαδιζομένους ποταμοὺς ποὺ μέσα τους κινοῦνται, συναντῶνται καὶ ἀναμετρῶνται τὰ πνευματικὰ ρεύματα.
Ἡ δυναμικὴ τῆς “συνάντησης”
Ἡ ἱστορία στὴν πνευματική της διάσταση, ὡς μυστήριο ποὺ τὸ ὁρίζει ἡ πρόνοια τοῦ Θεοῦ καὶ ἡ ἀνθρώπινη ἀπόκριση, εἶναι τόπος συναντήσεως, πρόσκληση καὶ πρόκληση κοινωνίας. Πρόσκληση καὶ πρόκληση ἐμβάπτισης στὴν Ἀρχὴ καὶ στὸ Τέλος τῶν πραγμάτων.
Τὰ Βαλκάνια ὑπῆρξαν πράγματι τόπος συναντήσεως λαῶν, ἀναμέτρησης πνευματικῶν ἀληθειῶν καὶ διαμόρφωσης πολιτισμοῦ. Βέβαια μέχρις ἐδῶ δὲν διεκδικοῦν κάποια πρωτοτυπία καὶ μοναδικότητα, γιατὶ συνάντηση καὶ δημιουργία πολιτισμοῦ ὑπῆρξε καὶ στὴ Δύση. Θὰ μπορούσαμε μάλιστα νὰ συνοψίσουμε ὅλη τὴν εὐρωπαϊκὴ ἱστορία τῶν 16 αἰώνων ποὺ ἀκολούθησαν τὴ δημιουργία τῆς Κωνσταντινουπόλεως σὲ μιὰ συνάντηση (καὶ ταυτόχρονα ἀναμέτρηση) τῆς ρωμιοσύνης μὲ τὶς δυὸ μεγάλες βαρβαρικὲς φυλετικὲς οἰκογένειες ποὺ κατέβηκαν ἀπὸ τὸν Βορρᾶ: τὰ γερμανικὰ καὶ τὰ σλαβικὰ φύλα. Ἡ διαφορὰ εἶναι ὅτι στὴ Δύση ἡ ἀναμέτρηση τῆς δυτικῆς ρωμιοσύνης μὲ τὰ γερμανικὰ φύλα κατέληξε τελικῶς σὲ μιὰ ἀπορόφηση ἢ σὲ ἕναν ἐμποτισμὸ τοῦ λατινικοῦ-ρωμαϊκοῦ πνεύματος ἀπὸ τὴ γερμανικὴ μεταφυσικὴ (δηλαδὴ ἀπὸ μιὰ βαρβαρικὴ εἰδωλολατρικὴ πνευματικότητα), μὲ ὅλες τὶς συνέπειες ποὺ εἶχε τὸ γεγονὸς αὐτὸ γιὰ τὴ μετέπειτα ἐξέλιξη ὄχι μόνο τῆς δυτικῆς Εὐρώπης, ἀλλὰ ὁλόκληρης τῆς ἀνθρωπότητας. Ἀντίθετα στὴν Ἀνατολὴ τὸ μεγαλύτερο τμῆμα τοῦ σλαβικοῦ κόσμου ἐνσωματώθηκε στὴν πνευματικότητα τῆς ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας, καὶ μαζὶ μ’ αὐτὴν ἐνστερνίστηκε καὶ τὴν ἑλληνικὴ-ρωμαϊκὴ παιδεία ποὺ ὑπῆρξε ἔκτοτε τὸ κοινὸ θεμέλιο τῆς πολιτιστικῆς ἀνάπτυξης τῶν σλαβικῶν ἐθνῶν.
Στὸν χῶρο τῆς Βαλκανικῆς προέκυψε ἔτσι μιὰ νέα πολυφυλετικὴ ἱστορικὴ πολιτιστικὴ συσσωμάτωση ποὺ ἄρχισε νὰ διαμορφώνεται μετὰ τὴν κάθοδο τῶν Σλάβων καὶ τὴ σταδιακὴ ἐνσωμάτωσή τους στὴ βυζαντινὴ ἰδέα. Μέσα στὸ χωνευτήρι αὐτὸ τῆς χερσονήσου τοῦ Αἴμου, τὴν ἐποχὴ ποὺ ἡ ἀνατολικὴ Ρωμαϊκὴ Αὐτοκρατορία ὑφίστατο ἀλλεπάλληλες συρρικνώσεις, ἡ ἐμφάνιση νέων, ἀλλὰ καὶ ἡ ἐθνικὴ ἀφύπνιση παλαιοτέρων ντόπιων φυλετικῶν ὁμάδων (ἐξ αἰτίας ἴσως καὶ τῶν νέων – πιὸ ἀνθρωποκεντρικῶν – πνευματικῶν ἀναζητήσεων τῶν τελευταίων αἰώνων τοῦ Βυζαντίου), δημιούργησαν μιὰ πολυφυλετικὴ κοινότητα ὁμοδόξων ἐθνοτήτων ποὺ χαρακτηριζόταν ἀπὸ τρία βασικὰ στοιχεῖα: (α) πρῶτον, τὸν συνεπίγνωστα κοινὸ πνευματικὸ ἄξονα ποὺ ἀποτελεῖ καὶ τὸ ὁμολογημένο θεμέλιό της· (β) δεύτερον, τὸν κοινὸ πολιτιστικὸ πυρήνα τῆς ἑλληνικῆς παιδείας καὶ τῶν ρωμαϊκῶν θεσμῶν· καὶ (γ) τρίτον, τὴν πολυμερὴ κρατικὴ-πολιτικὴ συγκρότηση (μικρὰ περιφερειακὰ κράτη) ποὺ μαζὶ μὲ τὰ ἐπιμέρους πολιτιστικὰ στοιχεῖα προσέδωσαν ἐξ ἀρχῆς στὴν πολυεθνικὴ αὐτὴ κοινότητα ἕναν ἔντονο πολυκεντρισμὸ καὶ μιὰ ποικιλομορφία. Πολυκεντρισμὸ καὶ ποικιλομορφία ποὺ συνδυάζονταν ἁρμονικὰ (καὶ ἐδῶ ἀκριβῶς βρίσκεται τὸ θαῦμα) μὲ ἕνα ὁρατὸ γεωπολιτικό, πολιτιστικὸ καὶ ψυχολογικὸ κέντρο ἑνοποίησης ὅλων τῶν παραπάνω στοιχείων: τὴν Κωνσταντινούπολη. Δὲν θὰ ὑπεισέλθουμε σὲ λεπτομέρειες, γιατὶ γιὰ τὸ θέμα αὐτὸ ἔχουν γραφτεῖ σημαντικὰ καὶ διεξοδικὰ ἔργα, ἀπ’ τὰ ὁποῖα σᾶς θυμίζω ὡς πιὸ χαρακτηριστικὰ τὴ Βυζαντινὴ Κοινοπολιτεία τοῦ Ντιμίτρι Ὀμπολένσκυ, τὸ Βυζάντιο μετὰ τὸ Βυζάντιο τοῦ Γιόργκα, τὴ Ρωμῃοσύνη τοῦ π. Ἰωάννη Ρωμανίδη, καὶ γιὰ ὅσους εἶναι γνῶστες τῆς σχετικῆς ἱστοριογραφίας θὰ προσέθετα καὶ τὴ θεωρία τοῦ Δημήτρη Κιτσίκη περὶ “ἐνδιάμεσης ζώνης”. Ἁπλῶς θὰ σημειώσω πὼς ἡ διαμόρφωση τῆς συσσωματώσεως αὐτῆς δὲν διακόπηκε ἀλλὰ συνεχίστηκε καὶ στὴν Τουρκοκρατία, καὶ παρά τὴν ἱστορικὴ παλινδρόμηση τῶν δύο τελευταίων αἰώνων φαίνεται τελικὰ πὼς συνεχίζεται μέχρι καὶ σήμερα.
Μιλᾶμε λοιπὸν γιὰ τὸν βαλκανικὸ δεσμό, ὄχι ὑπὸ τὴν ἔννοια μιᾶς κοινῆς “ταυτότητας” ποὺ συγκροτεῖται ἀπὸ ὁρισμένα κοινὰ χαρακτηριστικά, ἀλλὰ ὑπὸ τὴν ἔννοια ἑνὸς κοινοῦ προορισμοῦ (ἑνὸς κοινοῦ πεπρωμένου θὰ μποροῦσα νὰ πῶ) ποὺ προκύπτει ἀπὸ τὴ δυναμικὴ μιᾶς ἱστορικῆς συνάντησης.
< ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΗ ΕΝΟΤΗΤΑ // ΕΠΟΜΕΝΗ ΕΝΟΤΗΤΑ >
