της Νικολίτσας Γεωργοπούλου*
Τα τελευταία χρόνια διαπιστώνεται σαν ελπίδα για το µέλλον της φιλοσοφίας µια νέα τάση, που σαν αιτίες της µπορούν να αναφερθούν η µηχανία, ο αποπροσανατολισµός και η απελπισία του σύγχρονου ανθρώπου. Οι ελπίδες που εναπόθεσε ο άνθρωπος στην επιστήµη, την εχνική, την πολιτική και την οικονοµία δεν εδικαιώθησαν. Έτσι µε την πάροδο του χρόνου εµφανίζεται και πάλι η αναγκαιότητα του καθαρού φιλοσοφικού στοχασµού, που αποβλέπει στην επίτευξη µιας δίκαιης διαµόρφωσης του ιδιωτικού και δηµόσιου βίου. Κυριαρχεί η αξίωση για µια ζωντανή φιλοσοφία, που να ασχολείται µε προβλήµατα ουσιώδη για την απειλούµενη ανθρώπινη ύπαρξη και αναγκαία για τη σηµερινή θέση ου ανθρώπου στον κόσµο. Κύρια προϋπόθεση για τη δηµιουργία µιας τέτοιας φιλοσοφίας αποτελεί η απαίτηση της εποχής, ότι η φιλοσοφία ρέπει να γράφεται σε µια γενικά κατανοητή γλώσσα, χωρίς να της λείπει βέβαια και η οµορφιά της ιδιαιτερότητας της φιλοσοφικής
γλωσσικής διατύπωσης. Γιατί η γλώσσα είναι η µορφή, η έκφραση του πνεύµατος. Είναι η σηµαντική της δύναµης, του ρυθµού και της ζωής
του πνεύµατος. Το πνεύµα ζωοποιείται µε τη γλώσσα και φανερώνει µέσω αυτής τη σαφήνειά του. Αν η γλώσσα είναι εξογκωµένη, ασαφής
και εξεζητηµένη, άτονη και τετριµµένη, τότε τέτοιο είναι και το πνεύµα που εκφράζει. Αν η γλώσσα είναι καθαρή και σαφής, γεµάτη
ζωή και χάρη, τέτοιο είναι και το πνεύµα, την εικόνα του οποίου και µαρτυρεί.
Την πρωταρχική αιτία της φιλοσοφίας πρέπει να αναζητήσουµε στην «περιορισµένη πνευµατική ικανότητα» του ανθρώπου για
αναζήτηση και στις πνευµατικές του δυνατότητες για τη σύλληψη του καθ’ αυτού είναι, της σύνολης πραγµατικότητας. Το φιλοσοφείν είναι
µόνο ανθρώπινη ικανότητα. Τα ζώα ουδεµία σχέση έχουν µε την αλήθεια και ο Θεός δεν έχει ανάγκη την αγάπη για την αλήθεια, αφού ο
ίδιος ορίζεται σαν αλήθεια και σοφία. Η πραγµατικότητα της περιορισµένης ανθρώπινης πνευµατικής ικανότητας σηµαίνει ότι τη
«δυνατότητα του φιλοσοφείν» της κατέχουν όλοι, πλην όµως προϋπόθεση είναι η βίωση των µοτίβων εκείνων, που προσδιορίζουν το
φιλοσοφικό τρόπο διανόησης και ο αγώνας του ατελούς εγώ να εξέλθει από την αναυθεντική του κατάσταση, προσανατολιζόµενο στην καθαρά
πνευµατική σφαίρα του είναι.
Κάθε άνθρωπος φιλοσοφεί γενικά µε τον τρόπο του. Το αίνιγµα της καταγωγής, της παρουσίας στον κόσµο και το πρόβληµα του
µέλλοντος προβληµατίζει κάθε ανθρώπινη ύπαρξη. Η ανάγκη απάντησης σ’ αυτά τα αινίγµατα δίνει σε κάθε άνθρωπο το δικαίωµα να
σκέπτεται. Οι ερωτήσεις των παιδιών έρχονται σε επιστέγασµα αυτής της διατύπωσης: Το παιδί απορεί, και ενώ προσπαθεί να σκεφτεί ότι
είναι κάποιος άλλος, διαπιστώνει συνεχώς ότι είναι αυτός ο ίδιος. Το παιδί αυτό εγγίζει µε βεβαιότητα της αρχή τη συνείδησης του είναι
µέσα στα πλαίσια της αυτοσυνειδησίας. Κάποιο παιδί ακούγοντας την ιστορία της δηµιουργίας του κόσµου «...εν αρχή ο Θεός εποίησε...» ερωτά: Τι υπήρχε πριν από αυτή την αρχή; Με την απάντηση που παίρνει βιώνει τα όρια της ερώτησης – έρευνας, βιώνει το ότι δεν ηµπορεί να πάρει ολοκληρωτική απάντηση.
Ο άνθρωπος αναζητάει την εξασφάλιση. Η φύση και η ανθρώπινη κοινωνία πρέπει να εγγυηθούν για την ύπαρξη. Στην κυριαρχία όµως
της φύσης υπάρχει το «αλογάριαστο» και έτσι η διαρκής απειλή. Η σκληρή εργασία, η ασθένεια και ο θάνατος δεν ηµπορούν να
καταργηθούν.
Απέναντι όµως στο αναξιόπιστο του κόσµου υπάρχει και το αντίθετό του, το αξιόπιστο, το έµπιστο: H πατρίδα, οι πρόγονοι, η
οικογένεια, οι φίλοι. Υπάρχει η ιστορική αρχή της παράδοσης στην πίστη, στη γλώσσα, στην ποίηση, στην τέχνη , στη σκέψη. Αλλά και η
σύνολη παράδοση δεν παρέχει απόλυτη ασφάλεια, απλώς είναι ένας οδοδείχτης µέσα στην αναξιοπιστία της κοσµικής πραγµατικότητας. Οι
οριακές καταστάσεις, θάνατος, σύµπτωση, ενοχή και το αναξιόπιστο του κόσµου δείχνουν το ναυάγιο, την αποτυχία του ανθρώπου. Ο τρόπος µε τον οποίο ο άνθρωπος πληροφορείται την αποτυχία του, αν η αποτυχία του παραµένει κρυµµένη και τον κυριεύει µόνο στο τέλος του, ή αν την βλέπει πάντοτε παρούσα σαν όριο της ύπαρξής του, αν την αντιµετωπίζει µε λύσεις και καθησυχαστικά µέσα ή τη ν αποδέχεται
στη σιωπή, θεµελιώνει το ανθρώπινο γίγνεσθαι.
Η ιστορία της φιλοσοφίας είναι η ιστορία του ανθρώπου µέσα στον κόσµο, αφού αναζητά συνεχώς τις λύσεις των ανθρώπινων
προβληµάτων. Τα προβλήµατα όµως δεν τελειώνουν ποτέ και οι λύσεις που κάθε φορά δίδονται, δεν είναι µοναδικές. Ένα κλειστό,
αποτελεσµένο κοσµοείδωλο δεν είναι δυνατό, γιατί ο κόσµος σαν όλο, σαν χωροχρονική πραγµατικότητα δεν είναι πλήρως συλληπτός. Ότι
κατακτιέται είναι µόνο αποσπάσµατα στο χώρο της ιδέας του όλου. Αν η φιλοσοφία έκλεινε το περί του όντος ερώτηµα, αν κατέληγε σε ένα
κυκλικό κοσµοείδωλο, η φιλοσοφική απορία δεν θάχε πια λόγο ύπαρξης, ο φιλοσοφικός νους θάταν πια ανύπαρκτος. Ο λίθος όµως του
Σίσυφου εξακολουθεί να υπάρχει, πάντα σε κάθε εποχή κάποιος νέος φιλοσοφικός νους αναλαµβάνει να τον οδηγεί προς την κορυφή, έως
ότου ξανακυλήσει πάλι. Η φιλοσοφία πιστεύει σε κείνο που δεν γνωρίζει. Σε κείνο που δε θα µάθει ποτέ. Την µεγάλη απορία δεν θα την προωθήσει στο τέλος. Μένει ερωτηµατικό αν θα γενεί να αλλάξει η πορεία του ανθρώπου.
Και όµως: Ο άνθρωπος δεν έχει πει ακόµη την τελευταία λέξη. Ίσως κάποτε στο δείχτη του χρόνου να γελάνε µε τη σηµερινή
«πρόοδο». Όµως και τότε τίποτα δεν θάχει αλλάξει. Το αριστοτελικό «τι το ον; το αεί ζητούµενον και το αεί
απορούµενον» είναι τ ο µόνο που θα περιµένει απάντηση.
* Καθηγήτρια Φιλοσοφίας Πανεπιστηµίου Αθηνών
