Στη γεωμετρία, στα μαθηματικά γενικότερα αλλά και στις ερευνητικές επιστήμες συχνά συνάγουμε συμπεράσματα για τον τρόπο με τον οποίο δύο έννοιες σχετίζονται μεταξύ τους, εξετάζοντας τι συμβαίνει στα «άκρα». Με βάση αυτή την οριακή λογική θα εξετάσουμε τη σχέση αποτελεσματικότητας-ελευθερίας και τις επιπτώσεις που έχει αυτή, οι οποίες είναι σημαντικές αλλά ίσως και καίριες για την Ελλάδα.
Τα τέσσερα οριακά σημεία που θα εξετάσουμε είναι: η «αποτελεσματική ανελευθερία», η «αναποτελεσματική ελευθερία», η «αναποτελεσματική ανελευθερία» και η «αποτελεσματική ελευθερία».
Τι σημαίνει αποτελεσματική ανελευθερία; Έχει κάποια πρακτική αξία να ασχοληθούμε με αυτήν και να την ξεχωρίσουμε από άλλες καταστάσεις; Η αποτελεσματική ανελευθερία δηλώνει την ύπαρξη μιας εκδοχής (ενός τρόπου) έλλειψης ελευθερίας η οποία οδηγεί σε μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα. Ας σκεφτούμε ένα αεροπλάνο ή μια μεγάλη αεροπορική εταιρεία. Και τα δύο αποτελούν έννοιες «ανελεύθερες» και ταυτόχρονα αποτελεσματικές. Το μεν αεροπλάνο έχει κατασκευαστεί με πολύ αυστηρές (και γι αυτό περιοριστικές) προδιαγραφές. Είναι δηλαδή συνδεδεμένο με μια μεγάλη και συγκεκριμένη έλλειψη (δέσμευση) ελευθερίας, ένα ισχυρό περιορισμό δηλαδή όλων των δυνατών τρόπων με τους οποίους θα μπορούσαμε να αναδιατάξουμε τα επί μέρους τμήματα και υλικά κατασκευής του. Το ίδιο και η αεροπορική εταιρεία: είναι στην ουσία μια αυστηρά προδιαγεγραμμένη «χορογραφία». Αν τα αεροπλάνα, οι πιλότοι, οι αεροσυνοδοί, οι επιβάτες κλπ. δεν είναι όλα επιτυχώς συγχρονισμένα χωρικά και χρονικά, τότε η αποτελεσματικότητα του συστήματος καταρρέει.
Τα παραπάνω δυο παραδείγματα δεν είναι τα μόνα. Ένα μήλο ή ένα τριαντάφυλλο αποτελούν εξίσου καλά παραδείγματα, αν θεωρήσουμε ότι πληρούν κάποια συγκεκριμένα κριτήρια αποτελεσματικότητας. Σίγουρα υπάρχουν πολλοί τρόποι να ξεκινήσει κανείς με τα ίδια χημικά συστατικά και να καταλήξει σε κάτι πολύ λιγότερο «αποτελεσματικό» από ένα μήλο. Δυστυχώς ή ευτυχώς, τα βαθύτερα αίτια για τα οποία η φύση τείνει προς μια συγκεκριμένη και όχι άλλη κατεύθυνση σύνθεσης ίσως να μην είναι ανιχνεύσιμα επιστημονικά. Το τριαντάφυλλο αλλά και το μήλο παραμένουν «οργανωτικά αινίγματα» μιας -μετρητικά απροσδιόριστης- αποτελεσματικότητας. Ο Μαγγελάνος ενός τριαντάφυλλου δεν γεννήθηκε ακόμα, μας λέει ο Ελύτης. Αν και είναι πιθανό το κοσμικό αίνιγμα να μην είναι επιλύσιμο «εκ των έσω» (να μην επιδέχεται δηλαδή κάποια λύση κατανοητή σε μάς), η αισιόδοξη οπτική του Ελύτη αφήνει ανοιχτό το ενδεχόμενο να υπάρξει στο μέλλον λύτης άρα και λύση.
Η μείωση της ελευθερίας, ακόμη και όταν συνοδεύεται από την ωφέλεια που αποφέρει τη μεγαλύτερη δυνατή αποτελεσματικότητα ενέχει προκλήσεις οι οποίες σε βάθος χρόνου μπορούν να δημιουργήσουν σοβαρά προβλήματα. Η μόλυνση του περιβάλλοντος είναι ενδεικτική αθροιστική συνέπεια της μεγάλης αύξησης που είχε η ανθρώπινη αποτελεσματικότητα τα τελευταία πενήντα χρόνια. Δυστυχώς η επιστήμη δεν έχει τα μέσα για να σταθμίσει σωστά το κόστος και τα οφέλη σε βάθος χρόνου. Το περιορισμένο της χρονικότητας και της χωρικότητας της ανθρώπινης φύσης (δεν ζούμε ταυτόχρονα, παντού και για πάντα) είναι τέτοια που ευνοούν τις συνθήκες δημιουργίας ενός αυξημένα αποτελεσματικού παρόντος αντί ενός αποτελεσματικού αλλά μακρινού -άρα και ξένου προς εμάς- μέλλοντος. Η αποτελεσματικότητα, όσο υψηλή και αν είναι, όταν είναι ετεροχρονισμένη δεν είναι εξίσου επιθυμητή. Η ανθρώπινη συνειδητικότητα
(δυνατότητα συνειδητοποίησης αιτίων-αιτιατών) δύσκολα συλλαμβάνει και ακόμα δυσκολότερα πραγματοποιεί λύσεις οι οποίες άπτονται ή υπερβαίνουν τα όριά της.
Υψηλή αποτελεσματικότητα, πχ. στις αερομεταφορές σημαίνει φτηνά εισιτήρια και ταυτόχρονα μεγάλη επιλογή δρομολογίων. Η ωφέλεια είναι πλατιά και άμεση, δημιουργεί δε και νέες δυνατότητες οι οποίες οδηγούν σε περαιτέρω οικονομική ανάπτυξη. Είναι επίσης ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι στο χρηστικό επίπεδο, οι νέες αυτές δυνατότητες προκαλούν μια αύξηση «ελευθερίας», με την έννοια των αυξημένων επιλογών στις μεταφορές. Αν η τιμή «με συμφέρει», τότε αγοράζω αεροπορικό εισιτήριο από Αθήνα- Ηράκλειο αντί για εισιτήριο με πλοίο. Ανεξάρτητα όμως από την επιλογή μου, «πληρώνω» σημαίνει ανταλλάσσω μέρος της ατομικής μου ελευθερίας με το συγκεκριμένο προϊόν ή υπηρεσία το οποίο αγοράζω, μια και κάθε πληρωμή (αγοραπωλησία) αποτελεί στην ουσία μια δομημένη ανταλλαγή χρόνου. Η «αποτελεσματική ανελευθερία», παραδόξως ίσως, προσθέτει χρηστικές επιλογές αντί να αφαιρεί.
Η αποτελεσματικότητα καθοδηγείται από την έμφυτη ανθρώπινη τάση για μείωση των καταστάσεων που εκλαμβάνονται ως ανεπιθύμητες (πχ. σωματική ή ψυχική κόπωση, οικονομική ή άλλη αβεβαιότητα, κοινωνική δυστυχία κ.α.) σε συνδυασμό με αύξηση των επιθυμητών (υλική ευμάρεια, χρηστική ευχέρεια, σιγουριά για το μέλλον, κοινωνική πρόοδο, αυξημένες επιλογές κλπ.). Αν και αυτά δεν ορίζονται μονοσήμαντα, η τάση της αποτελεσματικότητας σε βάθος χρόνου είναι αυξητική και μάλιστα με επιταχυνόμενο ρυθμό. (Εδώ σωστά τίθεται θέμα «μέτρου» αλλά δεν θα επεκταθούμε σε αυτό.)
Η αναποτελεσματική ελευθερία, το δεύτερο άκρο, κινείται στον αντίποδα της αποτελεσματικής ελευθερίας. Αν εκείνο που μετράει είναι η διατήρηση πολλών βαθμών ελευθερίας σε μια κοινωνία, μια εταιρεία, ένα σχολείο, μία ομάδα κλπ. τότε μπορεί να προκύψει αναποτελεσματικότητα. Σε ακραίες περιπτώσεις, το άκρο αυτό εκδηλώνεται ως εμμονή σε μια απόλυτη (αδέσμευτη) ελευθερία, μια ελευθερία ουτοπικής φύσης. Εφόσον η αποτελεσματικότητα προαπαιτεί οργάνωση, τότε κάθε εκδοχή απόλυτης ελευθερίας η οποία αντιτίθεται στην ύπαρξη οτιδήποτε οργανωμένου οδηγεί αυτόματα σε αναποτελεσματικότητα.
Μπορεί δηλαδή να νοηθεί μια εκδοχή της ελευθερίας η οποία αν υιοθετηθεί από ένα άτομο, μια ομάδα, μια κοινωνία ή μια χώρα τότε προκαλείται μια μεθοδευμένη αντίθεση ή και καταστροφή απέναντι σε κάθε τι οργανωμένο. Σε αυτή την περίπτωση, ελευθερία και αποτελεσματικότητα αλληλοαποκλείονται. Η καταστροφή οργανωτικών δομών ισοδυναμεί μεν με την επιστροφή σε μια κατάσταση αυξημένης (δηλαδή λιγότερο δεσμευμένης) ελευθερίας αλλά συγχρόνως και μεγαλύτερης τυχαιότητας (μειωμένης οργανωτικής στάθμης) η οποία εξ ορισμού ενέχει χαμηλή χρηστική ωφέλεια.
Τα παραπάνω δεν σημαίνουν ότι περισσότερη ελευθερία οδηγεί αναγκαστικά σε μειωμένη αποτελεσματικότητα. Κάθε άλλο. Αυτό που ο αναγνώστης καλείται να επιβεβαιώσει από την δική του εμπειρία είναι το αντιθετοαντίστροφο: ότι μια ισχυρά αυξημένη αποτελεσματικότητα μπορεί να προέλθει από μια συγκεκριμένη εκδοχή δεσμευμένης ελευθερίας. Ομάδες, κοινωνίες και χώρες δημοκρατικές οι οποίες αυτο-οργανώνονται με βάση την ελεύθερη βούληση των μελών τους, αποφασίζουν πόση ελευθερία θα εκχωρήσουν και με ποιο τρόπο, ώστε να παραχθεί η μέγιστη δυνατή αποτελεσματικότητα. Αυτό αληθεύει για το παιδί του δημοτικού που πρέπει να διαβάσει για να μάθει το μάθημά του, την φοιτήτρια που μελετά για να πάρει την ειδικότητά της, τα στελέχη μιας εταιρείας αλλά και για τον πολίτη που πχ. ενώ θα επιθυμούσε να παρκάρει οπουδήποτε, είναι υποχρεωμένος να ακολουθεί συγκεκριμένους κανόνες για να ρέει αποτελεσματικά η οδική κυκλοφορία.
Αυτοοργανωνόμαστε και αυτοδεσμευόμαστε συνεχώς έτσι ώστε, στην καλύτερη περίπτωση, να επιτύχουμε τη μεγαλύτερη δυνατή συνολική αποτελεσματικότητα. Ο ορισμός της αποτελεσματικότητας είναι συνδυασμός συνθηκών πολιτισμού και φυσικών νόμων. Υπό διαφορετικές συνθήκες, το αλέτρι θα μπορούσε να θεωρηθεί πιο αποτελεσματικό (χρηστικά προτιμητέο) από το τρακτέρ και το άλογο από το αυτοκίνητο.
Όταν ένα σύστημα διακατέχεται από χαμηλή αποτελεσματικότητα, αυτό συνήθως συμβαίνει διότι υπάρχει ασυμφωνία στον «τρόπο» δέσμευσης της ελευθερίας έτσι ώστε να επιτευχθεί αύξηση αποτελεσματικότητας. Αν όμως μαζί με την αναποτελεσματικότητα υπάρχει και ισχυρά δεσμευμένη ελευθερία, τότε μια περαιτέρω μείωση της ελευθερίας δεν οδηγεί σε αυξημένη αποτελεσματικότητα. Είναι το τρίτο (και ίσως οδυνηρότερο) από τα τέσσερα άκρα: η αναποτελεσματική ανελευθερία. Ανελεύθερο, μαρτυρικό τέλμα, σε ατομικό, συλλογικό, ίσως και εθνικό επίπεδο, ανάλογα με τις συνθήκες που το διαμορφώνουν κάθε φορά.
Αν τα παραπάνω προκαλέσουν μείωση του επίπεδου της ολικής αποτελεσματικότητας κάτω από το μίνιμουμ που απαιτείται για να συντηρηθεί «εν ζωή» το συγκεκριμένο σύστημα, τότε απαιτείται ένα reboot, μια ολική επαναφορά, ώστε να επαναλειτουργήσει ο βασικός συστημικός μηχανισμός που προαναφέραμε και σταδιακά να παράγει ξανά χρηστικά οφέλη. Σπάνια το σύστημα πριν και μετά από ένα ολικό reboot παραμένει το ίδιο, διότι οι μεταβολές που έχει υποστεί είναι ριζικές και ανεπίστροφες.
Αυτά τα φαινόμενα, αν και τραυματικά, είναι αναγκαία για να διασωθεί το ενυπάρχον εκείνο δυναμικό (ατομικό, ομαδικό, κοινωνικό, εθνικό) το οποίο είναι διατεθειμένο να αποδεχθεί αυτοβούλως μια ελεγχόμενη δέσμευση της ελευθερίας του με αντάλλαγμα την επιθυμητή αποτελεσματικότητα. Για να το πούμε και διαφορετικά: το εν λόγω σύστημα (άτομο, ομάδα, κοινωνία, χώρα) θα έχει καταφέρει να μετεξελιχθεί επιτυχώς για να επιβιώσει χρηστικά.
Το τέταρτο σημείο, δηλαδή αυτό της «αποτελεσματικής ελευθερίας» παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον μια και περιγράφει μια κατάσταση στην οποία συνυπάρχουν αποτελεσματικότητα και ελευθερία. Ας θεωρήσουμε εδώ μια πιο ευρεία έννοια της αποτελεσματικότητας, μια «αρμονία» δηλαδή, επιτεύξιμη σε πρακτικό επίπεδο. Είναι χαρακτηριστική η απάντηση που έδωσε ο φιλόσοφος Αρίστιππος (435-350 π.Χ.) όταν ρωτήθηκε τι πλεονέκτημα έχουν οι φιλόσοφοι έναντι των άλλων ανθρώπων: «Εάν πάντες οι νόμοι αναιρεθώσιν», είπε ο Αρίστιππος, «ομοίως βιωσόμεθα.» (Αν δηλαδή αναιρεθούν όλοι οι νόμοι εμείς θα συνεχίσουμε να ζούμε τη ζωή μας όπως πριν.) Ο αναγνώστης θα διακρίνει εδώ τα εμβρυακά στοιχεία μιας «αναρχικής» (αδέσμευτης) υπαρκτικής θεώρησης του ανθρώπου, η οποία όμως παράγει νόημα (σοφία). Παραπέμπει σε μια ιδεατή κατάσταση στην οποία η ύπαρξη ή όχι δεσμεύσεων ελευθερίας (νόμων) δεν έχει αντίκτυπο ως προς τον τρόπο με τον οποίο ζει κάποιος, στη συγκεκριμένη περίπτωση ο φιλόσοφος.
Άραγε, μπορούμε να προσεγγίσουμε το ιδεατό αυτό σημείο και πώς;
Είναι σαν κάποιον που έχει μελετήσει όλα τα σημεία της ξηράς, έχει όμως φτάσει στη θάλασσα, έχει διαβάσει και όλα τα βιβλία σχετικά με τη θάλασσα, το κολύμπι κτλ. και φτάνει επιτέλους η στιγμή να μπει μέσα σιγά σιγά στην αρχή και μετά να ανοιχτεί στα βαθιά μέχρι να μην πατώνει και σε κάποια στιγμή να μην βλέπει ούτε ξηρά γύρω του για να προσανατολιστεί. Εκεί πλέον αρχίζουν να εγγράφονται άλλοι νόμοι και τρόποι κίνησης, ταυτότητας και θέσης. Η προηγούμενη εμπειρία, πχ. (μετα-)κίνησης στην ξηρά, η γνώση ότι είμαι εδώ και όχι εκεί, ότι από εδώ για να πάω εκεί χρειάζεται να βαδίσω τόσο χρόνο, η σταθερότητα των γνωστών τοποθεσιών, μου παρέχει σιγουριά, μπορώ να συσχετίζομαι με τα πράγματα γύρω μου (γνώριμα τοπία) κλπ. ενώ λειτουργούσε καλά στην ξηρά δεν είναι χρήσιμη πλέον. Εκεί πια βαδίζει κανείς όπως μπορεί καλύτερα και μάλλον μόνος. Στο πεδίο του Χριστιανισμού ίσως η τέταρτη αυτή κατάσταση να συμβαδίζει με εκείνο που ονομάζουμε «αγιότητα». Μια σπάνια σύνδεση βαθύτερης ελευθερίας και αρμονίας.
Η αποτελεσματικότητα, σε αντίθεση με φυσικές έννοιες όπως η ταχύτητα του φωτός ή η εντροπία, δεν μπορεί να μετρηθεί αντικειμενικά. Δεν έχουμε την δυνατότητα να αποφανθούμε αν και γιατί η αποτελεσματικότητα ενός τριαντάφυλλου είναι μεγαλύτερη ή όχι από αυτή ενός αεροπλάνου. Ο λόγος γι αυτό είναι ότι αγνοούμε τη διαδικασία με την οποία η φύση οδηγείται συνθετικά στην δημιουργία του τριαντάφυλλου ως την πιο «αποτελεσματική λύση». Μας λείπει η γνώση του «κώδικα» ο οποίος δέχεται (και παράγει) ως λύση το τριαντάφυλλο. Μπορούμε άραγε να μαντέψουμε, έστω και κατά προσέγγιση, αυτόν τον κώδικα; Είναι δυνατόν να οδηγηθούμε από τα φαινόμενα στους βαθύτερους λόγους (αίτια); Αν η δική μας (ανθρώπινη) αποτελεσματικότητα παράγει αεροπλάνα και iphones, άραγε τι είδους αποτελεσματικότητα παράγει τριαντάφυλλα και γιασεμιά;
Ο Ηράκλειτος προβληματίστηκε πάνω σε αυτό, κάνοντας λόγο για μια ταλαντευόμενη αρμονία (παλίντροπος αρμονίη) που παράγει αλλαγές ενώνοντας τα αντίθετα, αλλά και ο Einstein με τη σειρά του, ώθησε τον συλλογισμό του Ηράκλειτου ακόμα παραπέρα ρωτώντας αν και ποιες επιλογές είχε ο Θεός για την δημιουργία του κόσμου. Αυτά τα ερωτήματα, διατυπωμένα με διαφορετικούς τρόπους ανά τους αιώνες, παρουσιάζουν ξεχωριστό και διαχρονικό ενδιαφέρον ακριβώς διότι στοχεύουν στη γνώση του βαθύτερου εκείνου κοσμικού κώδικα που, ευτυχώς ή δυστυχώς, μας διαφεύγει.
Ιούνιος 2015
* Ο Γιάννης Παπαδάκης κατάγεται από το Ηράκλειο της Κρήτης. Είναι Ηλ/γος Μηχανικός (PhD) και εργάζεται στις ΗΠΑ.
πηγή: Aντίφωνο
Θαυμάσια σύνοψη σ’ ένα καίριο θέμα. Θα είχε ( και επίκαιρο ) ενδιαφέρον η επέκταση της άνω προβληματικής, απ’ την ίδια γραφίδα σ’ ένα νέο άρθρο, στο ζήτημα του κοινωνικού ωφελιμισμού, των ορίων και των οριζουσών υπέρβασής του.
Δ.Τ.
Ευχαριστώ για το σχόλιο. Ο κοινωνικός ωφελισμισμός είναι κάτι που πρέπει να σκεφθούμε σοβαρά. Άλλωστε δεν θέλει πολύ το πράγμα για να σκάσει μπροστά μας, μια και απο την μιά ξεδιπλώνεται ταχύτατα ο άκρατος καταναλωτισμός (χρήση) και απο την άλλη μας έχει πάρει το τσουνάμι του κέρδους (ατομικότητα) ως υπέρτατες αξίες και οι δύο. Σε κάποια τελευταία άρθρα μου προσπαθώ να μεταδώσω αυτόν ακριβώς τον προβληματισμό και να περιγράψω έστω σχηματικά κάποιους τρόπους αντιμετώπισης απο την εμπειρία μου εδώ στις ΗΠΑ, πχ η αναφορά μου στον “τρίτο πυλώνα” και τα παραδείγματα που αναφέρω στο http://www.patris.gr/articles/284635?PHPSESSID=#.VaMs1kZrxnQ. Δεν υπάρχουν δυστυχώς εύκολες ἠ ἀμεσες λύσεις. Το καλό όμως είναι ότι η “βαριά” θεωρητική δουλειά έχει γίνει απο τον Γιανναρά, τον Ζιάκα, τον Ράμφο και άλλους, σε βαθύτερο δε επίπεδο και απο τον Ελύτη, για να μείνω στους πρόσφατους. Όμως απο τη σωστή διάγνωση (που δεν είναι καθόλου εύκολο πράγμα να γίνει) μέχρι τη σωστή αγωγή και διορθωτική πορεία υπάρχει δρόμος μακρύς, γεμάτος στροφές και παγίδες. Πρέπει όμως κατα τη γνώμη μου να προσπαθήσουμε να τον διατρέξουμε όσο καλύτερα μπορούμε διότι δεν υπάρχει άλλη καλύτερη εναλλακτική λύση γιά ένα μέλλον που συνεχίζει να δέχεται ως “λύση” τον Άνθρωπο. ΓΠ.