Το ότι ζούμε σε έναν ιδιαίτερα πολύπλοκο και αβέβαιο κόσμο θεωρείται πλέον μια σχεδόν αυταπόδεικτη αλήθεια για τους περισσότερους ανθρώπους. Ωστόσο, ακόμη και σήμερα η επίσημη «επιστημονική» ιδεολογία όπως προβάλλεται από τα ΜΜΕ -αλλά και τα επίσημα σχολικά προγράμματα- επιχειρεί να μας πείσει ότι η αταξία, η αβεβαιότητα και η τυχαιότητα των φαινομένων που παρατηρούμε γύρω μας δεν είναι σε καμία περίπτωση εγγενείς αλλά απλώς φαινομενικές: μια ψευδαίσθηση που αποδίδεται αποκλειστικά σε ανθρωποκεντρικές προκαταλήψεις ή, ακόμη χειρότερα, σε διανοητική σύγχυση.
Αυτή η ιδεοληπτική προκατάληψη υπέρ μιας βαθύτερης, απλής και ασφαλώς νομοτελειακής εξήγησης όλων των πολύπλοκων «επιφαινομένων» δεν είναι καθόλου αυθαίρετη ή παράλογη. Αντίθετα, στηρίζεται σε μια σειρά από αρκετά επιτυχημένες μεθοδολογικές παραδοχές που,
κυρίως κατά το παρελθόν, συνέβαλαν στην ανάπτυξη της επιστημονικής γνώσης.
Αναμφίβολα η πιο επιτυχής από αυτές τις μεθοδολογικές προσεγγίσεις είναι ο «αναγωγισμός», η άποψη δηλαδή ότι όλα τα πολύπλοκα φυσικά φαινόμενα μπορούν, κατ' αρχήν, να εξηγηθούν από λίγους απλούς νόμους ή από κάποιες θεμελιώδεις «πρώτες αρχές» στις οποίες και οφείλουμε να αναγάγουμε τα πάντα. Αυτό το αναγωγιστικό εξηγητικό σχήμα αποδείχτηκε εξαιρετικά γόνιμο αλλά ταυτόχρονα και υπερβολικά περιοριστικό για την ανάπτυξη της επιστημονικής γνώσης: ανακαλύψαμε γιατί πέφτουν τα μήλα, ενώ αγνοούμε το πώς αυτά δημιουργήθηκαν ή γιατί, ενδεχομένως, τα θεωρούμε εύγευστα!
Τις τελευταίες δεκαετίες η εκπληκτική ανάπτυξη της επιστημονικής έρευνας σε όλους τους τομείς -από τη μικροφυσική μέχρι τη μοριακή βιολογία και από τη νευροεπιστήμη μέχρι την οικολογία- οδήγησε στην αποκάλυψη των ανυπέρβλητων περιορισμών αυτής της μηχανιστικής και αυστηρά αναγωγιστικής προσέγγισης, η οποία κατά το παρελθόν είχε οδηγήσει στους μεγάλους θριάμβους της κλασικής επιστήμης, όπως είναι η νευτώνεια μηχανική και η θεωρία της σχετικότητας.
Ωστόσο, τα πρώτα σοβαρά ρήγματα στην κλασική επιστημονική κοσμοαντίληψη τα επέφερε αρχικά η θερμοδυναμική με την εισαγωγή της εντροπίας, δηλαδή του βέλους του χρόνου στη φυσική, και κατόπιν η κβαντική φυσική με την εισαγωγή του παρατηρητή ως παράγοντα που επηρεάζει την «αντικειμενική» παρατήρηση των μικροφυσικών φαινομένων, για να μην αναφέρουμε την εξελικτική θεωρία στη βιολογία ή τα θεωρήματα της μη πληρότητας του Godel στα μαθηματικά.
Μακριά από την ισορροπία η αταξία γίνεται δημιουργική
Ηδη από τον 17ο αιώνα, την εποχή της διαμόρφωσης της νεότερης επιστημονικής μεθόδου από τον Γαλιλαίο, τον Καρτέσιο και τον Νεύτωνα, η κατανόηση και ιδιοποίηση του φυσικού κόσμου βασίστηκε στην αναγωγική σκέψη και πρακτική: στην απλοποίηση, μέσω των κατάλληλων μαθηματικών εργαλείων, των πιο σύνθετων φαινομένων σε πιο απλά, τα οποία και θεωρούνταν ως «η αιτία» των πρώτων.
Διαμορφώθηκε έτσι ένας πολύ ισχυρός αιτιοκρατικός τρόπος σκέψης (ντετερμινισμός) που, αργά ή γρήγορα, θα έπρεπε να μας αποκαλύψει τα τελικά και προαιώνια αίτια όλων των φαινομένων (φυσικών, βιολογικών, αλλά και των ανθρωπολογικών ή κοινωνικών). Μάλιστα, πάνω σε αυτό ακριβώς το υπερφιλόδοξο αναγωγιστικό πρόγραμμα θα θεμελιωθεί και το σύνολο σχεδόν της νεότερης σκέψης και πρακτικής, από τη φιλοσοφία μέχρι τις πολιτικές και οικονομικές επιστήμες.
Παράλληλα όμως με τις μεγάλες επιστημονικές ανακαλύψεις και τις πρωτόγνωρες τεχνολογικές εφαρμογές που αυτές συνεπάγονται, η αύξηση της επιστημονικής γνώσης προκάλεσε και σοβαρές απογοητεύσεις. Σκεφτείτε την αδυναμία μας να κατασκευάσουμε μηχανές που δεν καταναλώνουν ενέργεια όταν εργάζονται ή μηχανές που μπορούν να ταξιδεύουν με ταχύτητα μεγαλύτερη του φωτός.
Ίσως η πρώτη και πιο ενοχλητική αποκρυστάλλωση αυτής της εγγενούς θεωρητικής-τεχνολογικής αδυναμίας διατυπώθηκε ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα με τον δεύτερο νόμο της θερμοδυναμικής. Αυτός ο αδιάψευστος μέχρι σήμερα φυσικός νόμος ορίζει ότι η αταξία στο ορατό Σύμπαν τείνει αναπόδραστα να μεγαλώνει επειδή η συνολική ενέργεια που περιέχει τείνει βαθμιαία να υποβαθμίζεται. Με άλλα λόγια, η συνολική «εντροπία» του Σύμπαντος μπορεί μόνο να αυξάνεται με το πέρασμα του χρόνου.
Αν όντως ισχύει αυτός ο αδυσώπητος νόμος συμπαντικής υποβάθμισης, τότε πώς εξηγείται η ανάδυση και η εξέλιξη μέσα στο Σύμπαν εξαιρετικά πολύπλοκων φαινομένων όπως η γένεση και η εξέλιξη της ζωής, καθώς και η εμφάνιση των ανθρώπων με τις περίπλοκες και εξαιρετικά ενεργοβόρες κοινωνίες τους; Πράγματι, τα φαινόμενα αυτοοργάνωσης και εξέλιξης στη φύση φαίνεται να διαψεύδουν οριστικά αυτόν τον φυσικό νόμο.
Πολλοί επιστήμονες που συνέβαλαν στην εδραίωση της θερμοδυναμικής ως ανεξάρτητου κλάδου της σύγχρονης φυσικής είχαν επίγνωση αυτής της ανωμαλίας και επιχείρησαν να λύσουν το παράδοξο της δημιουργίας πολύπλοκων δομών. Ετσι, χάρη στο έργο των Lars Onsager, Ilya Prigogine, Peter Mazur και άλλων ερευνητών, έγινε σαφές τον 20ο αιώνα ότι η καθολική ισχύς του δεύτερου νόμου της αύξησης της εντροπίας όχι μόνο δεν αποκλείει αλλά και προάγει την τοπική δημιουργία και την ανάπτυξη πολύπλοκων δομών!
Η αχίλλειος πτέρνα της πρώτης «κλασικής θερμοδυναμικής» ήταν πως αρχικά υπέθεταν ότι αυτή ισχύει και εφαρμόζεται μόνο σε κλειστά και αδρανή συστήματα, δηλαδή σε ιδανικά συστήματα που δεν ανταλλάσσουν ύλη και ενέργεια με το περιβάλλον. Προφανώς, τέτοια συστήματα σε κατάσταση απόλυτης θερμικής ισορροπίας μέσα στο γνωστό μας Σύμπαν αποτελούν μόνο θεωρητικές αφαιρέσεις. Με άλλα λόγια, το γεγονός ότι ο δεύτερος νόμος της θερμοδυναμικής περιορίστηκε στη μελέτη μόνο καταστάσεων ισορροπίας αποτελούσε έναν αυτοευνουχισμό της ίδιας της καθολικής εφαρμοσιμότητας αυτού του νόμου!
Μακριά από τη θερμοδυναμική ισορροπία, που ισοδυναμεί με τον ενεργειακό θάνατο, η φύση αποκτά ιστορία. Ο χρόνος γίνεται όχι απλώς μια μεταβλητή αλλά ένας ενεργητικός παράγοντας που συμβάλλει αποφασιστικά στη διαμόρφωση πολύπλοκων κοσμολογικών δομών καθώς και στην ανάδυση και την εξέλιξη των ζωντανών οργανισμών. Οπως έχει επαρκώς τεκμηριώσει με το έργο του ο νομπελίστας Ilya Prigogine (βλ. πλαίσιο), τόσο η κοσμολογική εξέλιξη όσο και η βιολογική εξέλιξη αποτελούν μη προβλέψιμες αλλά και μη αναστρέψιμες φυσικές διεργασίες που δημιουργούν και συντηρούν πολύπλοκες «εκλυτογενείς δομές» (dissipative structures), που δημιουργούνται πάντα μακράν της ισορροπίας και παρά την αύξηση της συνολικής εντροπίας!
Φανταστείτε λοιπόν τις δραστικές συνέπειες που είχε αργότερα η εντελώς απρόσμενη ανακάλυψη ότι οι απολύτως ντετερμινιστικοί νόμοι και κανόνες οργάνωσης της φύσης οδηγούν πολύ συχνά τα πολύπλοκα συστήματα σε εντελώς χαώδεις και απρόβλεπτες συμπεριφορές! Πρόκειται για ένα πολύ συνηθισμένο, όπως αποδείχτηκε, φαινόμενο που σήμερα αποκαλείται «ντετερμινιστικό χάος» (σημειώστε το οξύμωρο των δύο όρων). Ερευνώντας μάλιστα τέτοια χαοτικά φαινόμενα οι επιστήμονες θα διαπιστώσουν ότι είναι πάντα μη γραμμικά: δεν μπορούμε να προβλέψουμε τη μελλοντική τους συμπεριφορά, ακόμη και αν γνωρίζουμε επακριβώς τις αρχικές συνθήκες ή τις προγενέστερες καταστάσεις τους.
Ολα τα ορατά ή μακροσκοπικά συστήματα, δηλαδή αυτά που μελετούν οι γεωλόγοι, οι βιολόγοι, οι μηχανικοί, οι οικονομολόγοι, οι γιατροί, υπακούουν απ' ό,τι φαίνεται σε δύο τουλάχιστον αρχές οργάνωσης: (1) οι απλοί νόμοι δεν οδηγούν κατ' ανάγκην σε απλές συμπεριφορές και (2) ελάχιστες και φαινομενικά ασήμαντες μεταβολές στις παραμέτρους που διαμορφώνουν ένα πολύπλοκο (δηλαδή μη γραμμικό) σύστημα μπορεί να οδηγήσουν στο μέλλον σε μεγάλες αλλαγές στη δομή και τη συμπεριφορά του.
Συνήθως ταυτίζουμε εσφαλμένα το χάος με την απόλυτη αταξία, δηλαδή με την απουσία κάθε οργάνωσης και εσωτερικής συνοχής: «χαώδεις» θεωρούνται οι καταστάσεις ή τα φαινόμενα που θεωρούμε ότι δεν υπόκεινται σε ακριβείς κανόνες ή νόμους και συνεπώς αντιστέκονται σε κάθε μας προσπάθεια πρόβλεψης, ελέγχου ή τεχνολογικής χειραγώγησής τους. Πρόκειται για μια διανοητική στάση που σχετίζεται πιθανά με την ίδια την οργάνωση και τη λειτουργία του ανθρώπινου νου.
Το χάος λοιπόν έχει πλέον εισβάλει δημιουργικά στην ανθρώπινη σκέψη όχι μόνο, όπως στο παρελθόν, ως μέτρο της άγνοιάς μας αλλά και ως απαραίτητη προϋπόθεση της βαθύτερης γνώσης του κόσμου. Ενα εύλογο ερώτημα είναι: οι σημερινοί πολιτικοί, πέρα από τα επιστημονικοφανή πυροτεχνήματα, διαθέτουν άραγε τα απαραίτητα γνωστικά εργαλεία για να κατανοήσουν την πολύπλοκη δυναμική τάξης-αταξίας όπως αποκρυσταλλώνεται στην τρέχουσα κρίση του κυρίαρχου μοντέλου διαχείρισης της κοινωνίας; *
Η πρόκληση της πολυπλοκότητας στην επιστημονική σκέψη
«Η επιστήμη εξακολουθεί να είναι η εξ αποκαλύψεως προφητική περιγραφή του κόσμου, όπως αυτός φαίνεται από ένα θεϊκό ή δαιμονικό σημείο αναφοράς.
Είναι η επιστήμη του Νεύτωνα, του νέου Μωυσή, στον οποίο αποκαλύφθηκε η αλήθεια του κόσμου -είναι μια επιστήμη "εξ αποκαλύψεως", ξένη προς κάθε ιστορικό ή κοινωνικό πλαίσιο που θα την αναγνώριζε ως δραστηριότητα μιας ανθρώπινης κοινωνίας». Με αυτό το καυστικό σχόλιο στο σπουδαίο βιβλίο «Τάξη μέσα από το Χάος» (ελλ. έκδ. ΚΕΔΡΟΣ) ο Ilya Prigogine και η στενή συνεργάτις του Isabelle Stengers ασκούν κριτική στο αίτημα της κλασικής φυσικής για απόλυτες και διαχρονικές επιστημονικές βεβαιότητες.
Με το πρωτοποριακό του έργο αυτός ο ιδιοφυής φυσικοχημικός και η περίφημη σχολή του στο Βέλγιο κατάφεραν να μεταμορφώσουν τη θερμοδυναμική από «επιστήμη της θερμότητας» σε έναν πολυδύναμο διεπιστημονικό κλάδο που μελετά όλες τις πολύπλοκες εκλυτογενείς δομές του φυσικού κόσμου.
Εκτοτε η «πολυπλοκότητα» έπαψε να θεωρείται απλώς μια αφηρημένη ή ασαφής έννοια που ταιριάζει μόνο σε πιο «ελαφρές» επιστήμες, όπως η βιολογία, και αναδείχτηκε σε μια πολύ συγκεκριμένη φυσική κατηγορία που περιγράφει, με τρόπο αναγκαστικά μη αναγωγιστικό, όλες εκείνες τις σύνθετες φυσικές δομές και διεργασίες που ενώ τις παρατηρούσαμε δεν διαθέταμε τα μέσα για να τις περιγράψουμε.
Χάρη στην ανάπτυξη της θερμοδυναμικής των μη γραμμικών συστημάτων η επιστήμη απέκτησε κάποια εργαλεία για τη μελέτη των φυσικών διεργασιών που οδηγούν στην αυτοοργάνωση και την εξέλιξη των πολύπλοκων συστημάτων (από τα ουράνια σώματα μέχρι τους ζωντανούς οργανισμούς)!
Η νέα επιστημονική και όχι πια αποκλειστικά φιλοσοφική προσέγγιση της πολυπλοκότητας επέβαλε όχι μόνο καινοφανείς προσεγγίσεις των πολύπλοκων φυσικών φαινομένων αλλά και την ανάγκη μιας διεπιστημονικής προσέγγισής τους. Ούτε η φυσικοχημεία ούτε η βιολογία μπορούν από μόνες τους να κατανοήσουν πώς και γιατί προέκυψε η ζωή πάνω στη Γη. Ούτε βέβαια η κοσμολογία χωρίς τη συνδρομή της μικροφυσικής θα μπορούσε ποτέ να κατανοήσει την εξέλιξη και την πολυπλοκοποίηση του γνωστού μας Σύμπαντος!
Πιο πρόσφατα, μάλιστα, επιχείρησαν να εφαρμόσουν αυτή την εναλλακτική προσέγγιση και αυτά τα μοντέλα ανάλυσης στη μελέτη των ακόμη πιο σύνθετων κοινωνικών και οικονομικών φαινομένων. Τελικά, η επιστήμη του εικοστού πρώτου αιώνα είτε θα γίνει η μεταμοντέρνα «επιστήμη της πολυπλοκότητας» είτε θα πάψει να έχει πρωταγωνιστικό ρόλο στην ανθρώπινη ιστορία.
πηγή: ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 26/09/2009
