Η ταινία της Γιέλενα Πόποβιτς για τον άγιο Νεκτάριο επιχειρεί να δείξει κατ’ αρχήν τι σημαίνει η αγιότητα ως προς τις προκλήσεις που θέτει μέσα στην Ιστορία και κατ’ επέκταση να υπαινιχθεί τις μυστικές στιγμές ένωσης με τον Θεό. Επικεντρώνει στο «μαρτύριον της προαιρέσεως» των συνεχών συκοφαντιών και της ιστορικής δίνης της ζωής του αγίου, αποδίδοντας αποφατικά τη «δόξα» του θαύματος και της χάριτος. Αυτό είναι αναγκαίο για να γίνουν σεβαστοί οι κανόνες της κινηματογραφικής Μούσας που ακολουθεί το συνεχές γίγνεσθαι και την περιπέτειά του.
Ορισμένα καίρια παραδείγματα για το πώς το μυστικό της αγιότητας του Νεκταρίου ήταν μια πολύ ριζική στάση ζωής:
Αντί να τιμωρεί τους μαθητές του, όπως ήθελε η παιδαγωγική νοοτροπία της εποχής, έκανε ο ίδιος νηστεία και τους έφερνε σε φιλότιμο. Στην ταινία φαίνεται ότι αυτό ήταν αντίθετο και στην τότε «εκσυγχρονιστική» παιδαγωγική, η οποία περιείχε στοιχεία αυταρχισμού. Κυρίως, όμως, δείχνει ποια είναι η στάση του αγίου, ο οποίος εν Χριστώ αναλαμβάνει πάντα στον εαυτό του το κακό και δεν κατακρίνει τους άλλους ανθρώπους. Αυτή ήταν η στάση του αγίου Νεκταρίου ως προς τους συκοφάντες του, ήταν όμως κατά ενδιαφέροντα τρόπο και μία ριζοσπαστική παιδαγωγική αρχή, την οποία η τότε κοινωνία δεν μπορούσε να αντέξει.
Όταν επιτίθενταν σε αυτόν, ο άγιος Νεκτάριος δεχόταν τις συκοφαντίες, εμπιστευόμενος ότι ο Θεός θα αποκαλύψει την αλήθεια στο μέλλον, όταν, όμως, επιτίθενταν στα πνευματικά του παιδιά, προσπαθούσε να αντισταθεί, χρησιμοποιώντας ακόμη και τις όποιες ελάχιστες θεσμικές διεξόδους, αγωνιζόμενος και για τη θεσμική βελτίωση της Εκκλησίας και της κοινωνίας. Αυτό είναι ένα πολύ καλό κλειδί για την Πολιτική Θεολογία, λίγο πολύ μια εκδοχή αυτού που λέγεται «το δικό μου ψωμί είναι θέμα σαρκικό, αλλά το ψωμί του αδελφού μου είναι θέμα πνευματικό». Παρομοίως, το να δικαιώνεις τον εαυτό σου είναι θέμα σαρκικό, αλλά το να παλεύεις ενάντια στη θεσμοποιημένη αμαρτία για τα δικαιώματα των αγαπημένων σου προσώπων είναι θέμα πνευματικό. Χρειάζεται βέβαια εδώ άοκνη πνευματική διάκριση, με προσευχητική έμπνευση από τον Θεό, όπως έκανε ο άγιος Νεκτάριος.
Στην φιλανθρωπία, έμπαινε στη θέση του έσχατου άλλου αντί να δίνει ελεημοσύνη αφ’ υψηλού. Μοιραζόταν μάλιστα με τους φτωχούς τα υποδήματά του, θυμίζοντας την αγγλική έκφραση ότι το να «μπαίνεις στα παπούτσια του άλλου» αποτελεί την έσχατη ενσυναίσθηση.
Η ακραία στάση του φιλανθρωπίας προς όλους χωρίς εθνικές και άλλες διακρίσεις δεν μπορούσε παρά να επιφέρει τη μήνη κάθε μορφής εξουσίας: Τόσο της παραδοσιακής εκκλησιαστικής, συμπεριλαμβανομένης και της συνοδικής μορφής της, όσο και της κοσμικής εκσυγχρονιστικής, που αποζητούσε μία άλλη αποστολή της παιδαγωγικής, την οποία, όμως, επέβαλε με τη βία. Και η εξουσία χρησιμοποίησε το γνώριμο μέσο της, τη συκοφαντία, το εργαλείο των επικοινωνιολόγων της εποχής. Στην ταινία αναδεικνύεται ότι ο άγιος Νεκτάριος αρχίζει στο εκκλησιαστικό πεδίο μια πρωτοποριακή μορφή απο-αποικιοποίησης, διεκδικώντας την πλήρη ισότητα των εντοπίων. Και τελικά το γεγονός ότι ο άγιος είχε αγωνιστεί για τους Αιγύπτιους αντανακλάται στο γεγονός ότι και στην Ελλάδα ήταν χωρίς ιθαγένεια, ένας διηνεκής «ξένος και παρεπίδημος», όπως η μεσσιανική μορφή του Χριστού. Η πλήρης ενσυναίσθησή του για τον ξένο κατέληξε στο να είναι και ο ίδιος ένας ξένος στην Ελλάδα, και με αυτήν την έννοια ένας φορέας του αόριστου Ελληνισμού που δεν μπορούσε να χωρέσει στο νεοπαγές έθνος-κράτος. Θα είχε πολύ ενδιαφέρον μια περαιτέρω σπουδή της ζωής του αγίου και της ταινίας της Πόποβιτς με τα εργαλεία των μετα-αποικιακών σπουδών, κυρίως του Homi Bhabha.
Τελικά, όταν τον συκοφαντούν οι εχθροί του, ενώ οι οικείοι του απορούν γιατί δεν αντιδρά, σε μία συγκλονιστική στιγμή της ταινίας ο άγιος δείχνει με το δάχτυλο προς τα πάνω, υπαινισσόμενος ότι η αλήθεια θα αποκαλυφθεί ούτως ή άλλως στο μέλλον από τον Θεό. Οπότε δεν χρειάζεται με άγχος να προτρέχουμε και να κατακρίνουμε τους άλλους, ακόμη και τους συκοφάντες μας, σφετεριζόμενοι το έργο της κρίσεως που ανήκει οντολογικά στον Θεό. Πρόκειται για μια υπαρξιακή βίωση της εγκαινιασμένης εσχατολογίας, η οποία σημαίνει ότι η είσοδος του Χριστού έχει φέρει ένα νέο είδος χρονικότητας κατά το οποίο έχουμε απόλυτη εμπιστοσύνη στη λάμψη της αλήθειας στο μέλλον και για αυτό ο άγιος αναλαμβάνει απλώς το αμαρτωλό παρελθόν των άλλων, ενώ για τον εαυτό του παραδίδεται σε μια αλήθεια που έχει ήδη ξεμυτίσει αλλά θα ολοκληρωθεί στη μελλοντική κρίση. Και αυτή η αλήθεια φάνηκε με τα θαύματα του αγίου και κυρίως κατά την κοίμησή του, οπότε και αρχίζει κυρίως η έκρηξη της θαυματουργίας, καθώς ο άγιος έχει μεταβεί από το οντικό πεδίο της ατομικότητας στο οντολογικό της καθολικής θριαμβεύουσας Εκκλησίας. Προϋπόθεση βέβαια της θαυματουργίας ήταν ότι ο άγιος κατά τη ζωή του είχε ακολουθήσει μια ριζική συνεπή στάση χωρίς ημίμετρα και για αυτό ήλκυσε τη χάρη του Θεού που αναπαύεται στους «έως εσχάτων» ανθρώπους.
Χρειάζεται επίσης να σημειωθεί ότι η Γιέλενα Πόποβιτς, συγγενής του αγίου Ιουστίνου Πόποβιτς του Νέου, φέρνει στην αποτύπωση της μορφής του αγίου και στοιχεία από τη σερβική πνευματικότητα, από τη βιοτή του κατά σάρκαν συγγενούς της αγίου που υπήρξε μια αποκλεισμένη από την εξουσία προφητική φωνή σε πολύ δύσκολα χρόνια πολέμου και ολοκληρωτισμών, αλλά και την εμπειρία των Σέρβων ως αποσυνάγωγων της διεθνούς κοινότητας κατά την πρόσφατη ιστορία τους.
Η ταινία δεν έχει ευκολίες, όπως παρουσιάστηκε. Κατά μία έννοια έχει χαρακτήρες απόλυτα καλούς και κακούς, αλλά αυτό αντί να είναι μια ψυχολογική υπεραπλούστευση, περισσότερο δείχνει τι επιτελείται από την απολύτως ριζοσπαστική στάση της αγιότητας. Όταν εμφανίζεται μέσα στον κόσμο ένας άγιος, δεν είναι δυνατό η στάση έναντί του να είναι μέτρια, ή θα είναι κατάφαση ή θα είναι άρνηση, οπότε ο κόσμος διχάζεται, προκειμένου να επανενωθεί πέραν του μαρτυρίου. Πρόκειται για μια μετα-ψυχολογική και οντολογική στάση του αφηγητή, την οποία στον χριστιανικό κινηματογράφο έχουν κατ’ εξοχήν υπηρετήσει οι αδελφοί Dardenne.
Ένα από τα πλέον συγκλονιστικά σημεία ήταν ότι ο άνθρωπος αυτός που βίωνε ένα συνεχές μαρτύριον της προαιρέσεως λόγω των διαρκών συκοφαντιών εναντίον του, τις οποίες δείχνει με μεγάλη ένταση η ταινία, ισχυρίζεται ότι είχε ανακαλύψει τη γαλήνη, ενώ αντιθέτως ο παιδαγωγός που είχε κατισχύσει με την κοσμική του επιβολή βίωνε την ταραχή.
Το θέμα της ταινίας είναι κατ' αρχήν το ιστορικό, ότι δηλαδή η ριζική αγιότητα δεν μπορεί παρά να αναδυθεί ως μία σύγκρουση με κάθε εξουσία και για αυτό ως ένα συνεχές μαρτύριο. Και στο βάθος το οντολογικό, ότι αυτό το μαρτύριο μπορεί να αποτελεί μέσα του έναν βαθύτερο ησυχασμό που προ-λαμβάνει το θαύμα της βασιλείας του Θεού. Αυτό το υπηρετεί ο Άρης Σερβετάλης κατ’ αρχήν με το υπέροχο εικαστικό αποτύπωμα της ίδιας του της οσιακής μορφής και κατ' επέκταση με την αποστασιοποιημένη ερμηνεία του. Με τον τρόπο αυτό η ταινία εντοπίζει τα καίρια της αγιότητας.
Διαχρονικές οι πορείες της ζωής του Αγίου απο την Συλληβρία στα δύσκολα πρώτα χρόνια στην Κωνσταντινούπολη, στην Χιο, στην Αθήνα, στην Αλεξάνδρεια, στην επιστροφή στην Αθήνα, την Χαλκίδα, στην Λακωνία την Φθιώτιδα και την Βιωτία, τα χρόνια στην Ριζάρειο, την εγκατάσταση στην Αίγινα.
Πορείες συνακόλουθες με το πεπρωμένο και την μοίρα του Ελληνισμού, που διπλώνεται και ξεδιπλώνεται, στην προσπάθεια να υπερβεί τα στενά όρια του έθνους- Κράτους που του έχουν επιβληθεί.
Πορείες συνακόλουθες με την πορεία της εκκλησίας που διπλώνεται και ξεδιπλώνεται στην προσπάθεια να υπερβεί τα στενά όρια της μικρότητας αυτής ή της άλλης μερίδας των λειτουργών της προκειμένου να διατηρηθεί και να συνεχίσει την παράδοση της ως στρατευόμενη και θριαμβεύουσα εκκλησία του Χριστού και των Αγίων του.
Εφορος της Αιγίνης, αλλά και έφορος του κόσμου, ο Αγιος, επιβλέπει και φρουρεί διαχρονικά το ποίμνιο, που ακολουθεί εντός και εκτός των συνόρων με κατάνυξη τους αγώνες του και τον δοξασμό του.
«…Συλληβρίας τον γόνον, και Αιγίνης τον ’Εφορον τον εσχάτοις χρόνοις φανέντα, αρετής φίλον γνήσιον, Νεκτάριον τιμήσωμεν πιστοί ως ένθεον θεράποντα Χριστού αναβλύζει γαρ ιάσεις παντοδαπάς, τοις ευλαβώς κραυγάζουσι, δόξα τω σε δοξάσαντι Χριστώ, δόξα τω σε θαυμαστώντι, δόξα τω ενεργούντι δια σου πάσιν ιάματα…»
Ας προσευχηθούμε από καρδιάς να συνεχίσει ως ένθεος θεράποντας Χριστού να αναβλύζει ιάσεις παντοδαπάς στις δύσκολες μέρες που ζούμε και στις ακόμη πιο δύσκολες που ίσως ακολουθήσουν.
Καθώς η εξουσία διαχρονικά χρησιμοποιεί το γνώριμο μέσο της, τη συκοφαντία, και κάθε άλλο εργαλείο των επικοινωνιολόγων της κάθε εποχής ο αγώνας που εμπνέεται από το πνεύμα των Αγίων δεν μπορεί παρά να δικαιώνεται στο τέλος υπερβαίνοντας τα εμπόδια που τίθενται στην πορεία όσων πιστεύουν στον Θεό από τα βάθη της καρδιάς.
Εξαιρετικό το κείμενο του κου Σκλήρη. Προσωπικά διψούσα να διαβάσω μία τέτοια βαθιά ανάλυση της εξαιρετικής αυτής ταινίας.
Οι κριτικοί κινηματογράφου “έθαψαν” την ταινία προσδίδοντας της διάφορους χαρακτηρισμούς που δεν αξίζει να αναφερθούν (σοβαροφανής κτλ.) και μάλιστα ένας έβαλε στην αξιολόγησή του “μηδέν” κατατάσσοντάς τη στις ταινίες “που πρέπει να προσπεράσουμε”. Φαίνεται ότι ακόμη και σήμερα και μέσα από μία ταινία για τη ζωή του, ο Άγιος Νεκτάριος ακόμη κακολογείται.
Αλλά ό,τι καταλαβαίνει ο καθένας… αυτό που μετράει είναι τα δάκρυα που κύλησαν στα μάγουλά μας όταν τελείωσε η ταινία και ότι, τέλος, κατά τη διάρκειά της καρφίτσα να ‘πεφτε στον θερινό, θα ακουγόταν. Τέτοια ήταν η επιρροή που άσκησε στο κοινό η προσωπικότητα του Αγίου Νεκταρίου μέσα από την άψογη ερμηνεία του Άρη Σερβετάλη.
Ένα σχόλιο που αγγίζει την ουσία και όχι την επιφάνεια. Ταυτίζομαι απόλυτα, τα ίδια περίπου σκέφτηκα κι εγώ παρακολουθώντας την. Μια ταινία που αφήνει ένα γλυκό σφίξιμο στο στομάχι, μια αίσθηση χαράς, τη νοσταλγία της αγιότητας.
Σε ευχαριστούμε Διονύση για το σχόλιό σου αυτό που ξεκλειδώνει και την ταινία για τον άγιο Νεκτάριο όπως και τη ζωή του αγίου. Μακάρι να μάθουμε να βλέπουμε τον άλλον εσχατολογικά και να μην φοβόμαστε τους συκοφάντες μας. Σου ομολογώ ότι μου έκανε πολύ καλό η ανάλυσή σου γιατί αυτόν τον καιρό βρίσκομαι στον κλύδωνα μιας συκοφαντίας την οποία δεν ήξερα πώς να αντιμετωπίσω, και εσύ με το σχόλιό σου με βοήθησες πολύ. Σε ευχαριστώ πολύ!
Ως ταινία, κυριολεκτικά θάφτηκε από τους εγχώριους κριτικούς.
Ως ταινία-αγιογραφία, αγαπήθηκε υπερβολικά από το κοινό με ρεκόρ εισιτηρίων σε covid εποχή (Οι πρόχειρες εξηγήσεις πως είχαμε και καλά «μαζικές αποστολές θεουσών με πούλμαν κλπ.» είναι τουλάχιστον γελοίες: Οι Χριστιανοί δεν είναι άγευστοι τέχνης και προφανώς είχαν ξαναμπεί σε σινεμά, κανείς άλλωστε δεν είπε πως πρόκειται για αριστούργημα της 7ης τέχνης)
Ακόμα μία κόντρα λοιπόν, από τις πάμπολλες, κοινού-κριτικών.
Ακόμα ένα χάσμα μεταξύ των «ειδικών της τέχνης» και του κατ’ εξοχήν Αποδέκτη Της.
Ο Ινδοαμερικανός σκηνοθέτης Νάιτ Σιάμαλαν, που έχει βιώσει στο πετσί του τα άνωθεν, είχε πάρει μία γλυκιά πονηρή εκδίκηση: Στην παράξενη ταινία φαντασίας «Lady in the water»(2006) βάζει πρωταγωνιστή έναν βαρύθυμο σχεδόν καταθλιπτικό τύπο, που έχει σαν μότο ζωής «δεν έχει απομείνει τίποτε πια να μας συνεπάρει». Το επάγγελμα του; Κριτικός σινεμά!